Elementy społecznych kosztów transportu , Publikacje z Transport

Pobierz Elementy społecznych kosztów transportu i więcej Publikacje w PDF z Transport tylko na Docsity!

P R A C E N A U K O W E P O L I T E C H N I K I W A R S Z A W S K I E J

z. 119 Transport 2017

Jerzy Kwaśnikowski

Wyższa Szkoła Bankowa we Wrocławiu

Maciej Bieńczak

Politechnika Poznańska

ELEMENTY SPOŁECZNYCH KOSZTÓW

TRANSPORTU

Rękopis dostarczono, grudzień 2016

Streszczenie: Przedstawiono aktualny stan opisu wybranych obszarów społecznych kosztów trans- portu. Transport zużywa dużo energii i znacząco obciąża środowisko naturalne. Społeczność dąży do ograniczania tego negatywnego wpływu transportu, m.in. przez stymulację zrównoważonego rozwoju transportu. Przedstawiono wpływ na środowisko różnych gałęzi transportu oraz sposoby ograniczania negatywnych skutków przewozów. Słowa kluczowe: transport, transport a środowisko, społeczne koszty transportu

1. KOSZTY SPOŁECZNE I ZEWNĘTRZNE TRANSPORTU

Pojęcie transportu jest powszechnie stosowane zarówno w obszarach badań naukowych

związanych z techniką, ekonomią, historią jak też, co jest szczególnie ważne, w teorii

i praktyce zarządzania gospodarką oraz w kształtowaniu stosunków społecznych, na różnych

poziomach i w różnych obszarach ich istnienia.

Transport jest jednym z najważniejszych czynników determinujących rozwój gospodar-

czy kraju. Dobrze rozwinięta infrastruktura transportowa wzmacnia spójność społeczną,

ekonomiczną i przestrzenną kraju oraz przyczynia się do wzmocnienia konkurencyjności

polskiej gospodarki.

Szczególnie niekorzystnym oddziaływaniem systemów transportowych na otoczenie jest

generowanie kosztów zewnętrznych, ponoszonych głównie przez otoczenie systemów a nie

przez operatorów transportu i ich klientów (użytkowników). Przy definiowaniu kosztów ze-

wnętrznych należy odróżnić [4] koszty społeczne obejmujące wszystkie koszty związane z

opłatami oraz użytkowaniem infrastruktury transportu, takimi jak zużycie infrastruktury

(ścieranie, inne zużycie), koszty kapitału zamrożonego w infrastrukturze, koszty kongestii

transportowej, koszty wypadków, koszty degradacji środowiska – oraz koszty (wewnętrzne)

użytkownika, które on ponosi bezpośrednio, takie jak koszty zużycia energii i pojazdu,

wszelkie opłaty i podatki oraz koszt czasu własnego. Koszty zewnętrzne odnoszą się do róż-

nicy między kosztami społecznymi i kosztami wewnętrznymi (własnymi) użytkownika

240 Jerzy Kwaśnikowski, Maciej Bieńczak

(operatora/klienta). Koszty zewnętrzne mogą być spowodowane wszelką działalnością czło-

wieka, ale w referacie dotyczyć będą tylko obszaru transportu.

Uwzględnienie kosztów zewnętrznych w opłatach za przewozy jest niezwykle trudne ze

względu na brak procedur do oszacowania liczbowego i finansowego efektu wielu składo-

wych tych kosztów. Nawet jeśli istnieją szacunki określane przez specjalistów związanych

z określonymi gałęziami transportu, to inni specjaliści często je podważają lub obniżają te

niekorzyści. Koszty zewnętrzne powinny być zinternalizowane – doliczane do kosztów prze-

wozów, ale co zrobić z tymi, których wartości są trudno mierzalne albo dyskusyjne? Prota-

goniści gałęzi transportu o niewielkim zapotrzebowaniu na energię trakcyjną (też - niewiel-

kiej emisji zanieczyszczeń) w odniesieniu do pracy przewozowej, czyli transportu kolejo-

wego i wodnego domagają się, słusznie, obciążenia operatorów i użytkowników kosztami

zewnętrznymi. Z kolei operatorzy i użytkownicy energożernych gałęzi – drogowego i lotni-

czego uważają – też słusznie – że gdyby wliczyć do taryf koszty zewnętrzne, to spowodować

by to mogło (doraźne) dramatyczne skutki gospodarcze i społeczne. Podobny pogląd mają

też specjaliści i menedżerowie związani z branżą samochodową i paliwową. A skutki niere-

gulowanego działania transportu, nadmiernej degradacji środowiska, wypadków i inne - czę-

sto są dość odległe w czasie.

W sytuacji zasadniczych rozbieżności poglądów i interesów wielu gremiów związanych

z transportem możliwe wydaje się tylko stopniowe, etapowe włączanie poszczególnych ele-

mentów kosztów zewnętrznych. Do tego niezbędne jest poparcie polityczne organów UE

i wielu światłych kluczowych polityków Europy i świata, dobre i akceptowane przez wszyst-

kich interesariuszy procedury oszacowania kosztów zewnętrznych, a także zrozumienie

istoty problemu (edukacja!) i poparcie przez większość społeczeństw. W rozwijającej się,

często tylko deklaratywnej, społecznej odpowiedzialności biznesu, opanowującej częściowo

też (neo)liberałów, może zabiegi o zrównoważony rozwój transportu, mniejszą degradację

środowiska, internalizację zewnętrznych kosztów transportu okażą się możliwe do realiza-

cji. Chociaż brzmi to nieco publicystycznie, ale jest niezwykle ważne w rozwoju cywiliza-

cyjnym - mniej szkodliwym dla środowiska.

2. ESTYMACJA ZEWNĘTRZNYCH KOSZTÓW

TRANSPORTU

Istnieje już bardzo bogata literatura dotycząca cząstkowego i całościowego wyznaczania

efektów zewnętrznych transportu. W referacie oparto się głównie na 3 dość nowych pozy-

cjach opracowanych dla dyrekcji UE odpowiedzialnej za transport:

 Handbook on Estimation of External Cost in the Transport Sector… [4], opisującą m. in. metodologię przyjętą w ramach procedury IMPACT (Internalisation Measures and Policies for All external Cost of Transport),  Obliczanie kosztów zewnętrznych w sektorze transportu. Analiza porównawcza ostat- nich badań w związku z ekologicznym pakietem transportowym Komisji Europejskiej (2009) [5], w której jest silne nawiązanie do [4], z próbą rozszerzenia rozważań,

242 Jerzy Kwaśnikowski, Maciej Bieńczak

stępnie dzieli się na wszystkie składniki danego efektu zewnętrznego. Podejście to za- zwyczaj prowadzi do oszacowania średnich kosztów, które zwykle wyrównują duże różnice w krańcowych kosztach zewnętrznych, charakterystyczne dla każdej zindywi- dualizowanej sytuacji. Możliwa jest również, a czasami bywa nawet zalecana, kombinacja tych dwóch podejść,

chociaż na potrzeby skutecznego ustalania cen proponuje się zazwyczaj podejście oddolne,

z uwagi na jego większą dokładność.

Wybrane (nieliczne) pojęcia, definicje i podejścia przedstawiono w tab. 1 do 4, traktując

to jako subiektywny wybór.

Tablica 1

Podstawowe rodzaje efektów zewnętrznych transportu [5]

Efekt zewnętrzny

Składniki kosztów Podstawowe czynniki

1 Wypadki

Szkody materialne, Koszty administracyjne Koszty medyczne Straty produkcyjne Wartość ryzyka

Transport drogowy: rodzaj/cechy/utrzymanie pojazdów; prędkość pojazdu; natężenie ruchu/prędkość; pora dnia; warunki pogodowe; rozmieszczenie infrastruktury, tech- nologia jej wykonania i utrzymanie. Transport lotniczy: techniczny stan utrzymania statku powietrznego; warunki pogodowe oraz wykształcenie i poziom wyszkolenia pilotów. Transport kolejowy: rodzaj/cechy/utrzymanie taboru ko- lejowego, poziom utrzymania infrastruktury. Tak samo jak w przypadku transportu lotniczego, w transporcie kolejowym zasadnicze znaczenie mają wy- kształcenie i poziom wyszkolenia maszynistów.

Zanieczysz- czenie powietrza

Koszty zdrowia ludzkiego. Koszty szkód materialnych. Straty w plonach.

Gęstość zaludnienia i zasiedlenia. Zagęszczenie receptorów w pobliżu źródła emisji. Wrażliwość obszaru. Poziom emisji (według różnych rodzajów transportu).

Zmiany kli- matu

Koszty prewencji w celu zmniejszenia ryzyka zmian klimatu. Koszty szkód powodo- wanych wzrostem temperatury.

Rodzaj pojazdu i jego wyposażenie. Prędkość. Styl jazdy. Zużycie paliwa oraz zawartość węgla w paliwie.

Zatory komu-nika- cyjne i niedobór

Zatory komunikacyjne: koszty czasu i koszty operacyjne. Niedobór: koszty opóź- nień i utraconych możliwości.

Zatory komunikacyjne : rodzaj infrastruktury, nasilenie ruchu i przepustowość uzależnione przede wszystkim od pory dnia, miejsca, wypadków oraz rodzaju konstrukcji infrastruktury. Niedobór : rodzaj infrastruktury, poziom ruchu i przepustowości uzależnione przede wszystkim od pory dnia i miejsca.

5 Hałas

Uciążliwość. Koszty medyczne.

Pora dnia. Zagęszczenie receptorów w pobliżu źródła emisji. Istniejące poziomy hałasu.

Jest bardzo dużo literatury dotyczącej zewnętrznych kosztów transportu. Jest to wynik

wielu projektów realizowanych przez ponad 20 lat, finansowanych i rozpowszechnianych

przez Komisję Europejską. Główne wyniki i zalecenia zawarte są też w dokumentach UE,

Elementy społecznych kosztów transportu 243

szczególnie w Białych Księgach Transportu (White Papers…), ostatnie 2 z nich były ogła-

szane w r. 2000 [1] i 2011[10].

Przeprowadzane były również inne badania, przez konkretne przedsiębiorstwa transpor-

towe lub władze krajowe.

W WP 2000 [1] ogłoszono zamiar internalizacji zewnętrznych kosztów transportu do

roku 2006, ale to nie było możliwe do realizacji, aż do teraz. Niektóre składowe są jednak

uwzględniane, przez wprowadzanie opłat za dostęp do elementów infrastruktury i różnego

rodzaju opodatkowanie.

Tablica 2

Porównanie podstawowych efektów zewnętrznych [5]

Efekt ze- wnętrzny

Przeważająca metodyka

Stopień konwer- gencji 1)

Podstawowy czynnik mający wpływ na szacunki

Problem zasadniczy

1 Wypadki

Podejście oddolne (bottom-up)

Statystyki wypadków, zaawansowanie tech- niczne pojazdu; skład- niki kosztów uważane za zewnętrzne

VSL; zachowanie kierowcy; szkody i straty pokrywane z wykupionego ubezpieczenia

Zmiany klimatu Koszty szkód^^1

Podejście; stopa dys- kontowa; okres

Zasięg geograficzny (zjawisko ogólnoświatowe); ogólny brak wiedzy o fizycznych skutkach globalnego ocieplenia

Zanie- czyszcze- nie powie- trza

Podejście oddolne (bottom-up)

VSL; gęstość zalud- nienia; technologia za- stosowana w pojaz- dach; bliskość źródła emisji

Wybrana norma EURO; napęd (benzyna, olej napędowy, prąd elektryczny)

Zatory ko- muni-ka- cyjne i nie- dobór

Podejście oddolne (bottom-up)

VOT;

funkcja prędkość/prze- pływ

Rodzaj transportu; VOT (czas pracy i pozostały czas)

5 Hałas

Podejście oddolne (bottom-up)

VSL; gęstość zalud- nienia; technologia za- stosowana w pojaz- dach; bliskość źródła emisji; pora dnia; in- tensywność ruchu

Rodzaj transportu; metoda szacowania (hedonistyczna metoda szacowania cen, CVM)

1. (^) 1 – niski stopień konwergencji/znaczenia, 2 – stopień średni, 3 – wysoki stopień konwergencji/zna- czenia; VSL - statystyczna wartość życia ludzkiego; CVM – metoda wyceny warunkowej; VOT – fi- nansowa wartość czasu

W tablicy 2 zawiera próbę kompleksowego podsumowania efektów zewnętrznych, przez

określenie przeważającej metodologii, stopnia zgodności (konwergencji), podstawowego

czynnika mającego wpływ na szacunki oraz problemów o podstawowym znaczeniu. W uję-

ciu ogólnym stopień konwergencji oceniony jest według zestawu wskaźników takich jak:

(a) dobór składników kosztów, (b) przypisywana statystyczna wartość życia ludzkiego

(VSL) oraz wartość czasu (VOT), (c) zasięg geograficzny oraz na koniec (d) ogólna meto-

dologia przyjęta w analizowanych badaniach [5].

Elementy społecznych kosztów transportu 245

odniesieniu do gałęzi transportu i szkód opłacanych poza ubezpieczeniem (czasem na- zywanym „samo-ubezpieczeniem”). W praktyce estymacji kosztów jest to wprost część zewnętrzna.  Część kosztów środowiskowych powinna być rozumiana jako opłacona, w postaci po- datku od energii albo opłat środowiskowych (np. obciążenia hałasem na lotniskach). Należy dodać, że koszty wypadków, kongestii i środowiskowe różnią się znacznie zależ-

nie od dotkniętej części społeczeństwa.

Tablica 4

Podejścia według najlepszych praktyk do najważniejszych składowych kosztów [9]

Składowa kosztów Sposób podejścia według najlepszej praktyki

1 Koszty niewystarcza- jącej infrastruktury

WTP (^) a dla estymacji wartości czasu (podejścia w oparciu o ujawnione preferencje). Alternatywnie WTA b. WTP za ograniczony dostęp (w oparciu o SP c z rzeczywistym lub sztucznym podejściu). Alternatywnie: WTA.

2 Koszty wypadków

Koszty zasobów dla wyceny poszkodowań. WTP dla estymacji statystycznej wartości życia, w oparciu o SP dla redukcji ryzyka komunikacyjnego. Alternatywnie: WTA.

Koszty zanieczysz- czenia powietrza i zdrowia ludzkiego

Określenie sposobów oddziaływania używając koszty zasobów i WTP dla ludz- kiego życia (straconych lat życia). Alternatywnie: WTA.

Zanieczyszczenie po- wietrza i zniszczenia bu- dowli/materiałów

Określenie sposobów oddziaływania używając kosztów odnowy.

5 Zanieczyszczenie po- wietrza i natury

Określenie sposobów oddziaływania używając kosztów strat (np. straty upraw wg cen produkcji).

6 Hałas

Koszty uciążliwości: podejście WTP bazujące na wycenie hedonistycznej (utrata czynszów – to odzwierciedla WTA) lub SP w celu redukcji hałasu. Koszty zdrowotne: określenie sposobów oddziaływania na zdrowie człowieka używając WTP.

7 Zmiany klimatyczne

Podejście jak za unikanie kosztów bazujące na scenariuszach redukcji emisji gazów cieplarnianych (GHG); alternatywnie, za koszty zniszczeń; koszty ukryte w systemie handlu prawami do emisji. Natura i krajobraz Metoda rekompensacji kosztów (oparta o wirtualne koszty odnowy) a willingness to pay,^ b willingness to accept,^ c stated preference approach

3. ZGRUBNE SZACUNKI ZEWNĘTRZNYCH KOSZTÓW

TRANSPORTU

Powierzchownie opisane tu klasyfikacje, procedury, szacunki kosztów w [5, 9] są niezwy-

kle przydatne do uświadomienia społeczeństw, polityków i mediów o istocie,

szacunkach liczbowych (zagrożeniach i ryzykach) zewnętrznych kosztów transportu.

W innych opracowaniach, również tych dość dawnych, można znaleźć porównania syn-

tetyczne. Przed ponad dwudziestu laty, w roku 1994, zapotrzebowanie na energię i emi-

sję do atmosfery, w podziale na gałęzie transportu, oceniono tak, jak w tab. 5 [2, 3]

246 Jerzy Kwaśnikowski, Maciej Bieńczak

Tablica 5

Zapotrzebowanie na energię i emisja do atmosfery

Rodzaj obciążenia środowiska

Gałąź transportu

Wodny Kolejowy Drogowy Powietrzny Zużycie energii [kJ/tkm]

Emisje do atmosfery [g/tkm]

• dwutlenku węgla 30,00 41,00 207,00 1206,
  • węglowodorów 0,04 0,06 0,30 2,
    • tlenku azotu 0,40 0,20 3,60 5,
• tlenku węgla 0.12 0,05 2.40 1. Źródło: opracowanie własne wg Lloyd's Shipping Economist nr 11/

Informacje te są dość dawne, nastąpiło znaczne zmniejszenie emisji, szczególnie

w transporcie drogowym i lotniczym, ale postęp nie jest tu imponujący.

W literaturze przedmiotu występują porównania udziału gałęzi transportu lądowego, dro-

gowego i szynowego, w generacji oszacowanych kosztów transportu, przytoczone

w [3], przedstawione w tab. 6.

Tablica 6

Porównanie kosztów zewnętrznych transportu drogowego i szynowego [3]

Koszty zewnętrzne Gałąź transportu Drogowy Szynowy 1 2 3 4 1 Kongestia 268 --- 2 Wypadki 156 0, 3 Hałas 40 1, 4 Zmiany klimatu 70 2, 5 Zanieczyszczenie powietrza 164 2, 6 Razem 698 6,2 (0,9%) Źródło : Opracowanie wg „Rail Transport and Environment. Facts & Figures, CER, XI.

Można traktować takie dane jako przybliżone, ale nie można ich zanegować totalnie. Interesujące są też, rzadko spotykane, porównania subsydiów, ze środków publicznych,

do niektórych gałęzi transportu oraz generowanych kosztów zewnętrznych, rys. 1.

Pełne subsydia Całkowite koszty zewnętrzne

Transport: drogowy szynowy lotniczy wodny

Mld € / rok Rys. 1. Porównanie wysokości subsydiów i kosztów zewnętrz- nych w podziale gałęziowym transportu (modal split) Źródło : Opracowanie wg „Rail Transport and Environment. Facts & Figures, CER, XI.2008, wg European Energy Agency)]

248 Jerzy Kwaśnikowski, Maciej Bieńczak

8. External Costs of Transport in Europe Update Study for 2008 CE Delft INFRAS Fraunhofer ISI wrzesień
9. Update of the Handbook on External Costs of Transport. Final Report Report for the European Commis- sion: DG MOVE, Ricardo-AEA/R/ ED57769. Issue Number 1,8th January 2014.
10. White Paper -Roadmap to a Single European Transport Area – Towards a competitive and resource efficient transport system, Brussels, 28.3.2011, COM(2011) 144 final (Biała Księga - Plan utworzenia jednolitego europejskiego obszaru transportu – dążenie do osiągnięcia konkurencyjnego i zasobooszczędnego systemu transportu.

ELEMENTS OF SOCIAL COST IN TRANSPORT

Summary: Transport uses up substantial amounts of energy and thus constitutes an enormous burden to the natural environment. This causes local communities to struggle for limiting its negative impact, i.a. aiming at sustainable development of transport. The impact of various modes of transport on the environment, with cer- tain measures that might be taken to stimulate such development of transport that could limit its negative ef- fects, is presented in this paper. Literature based research and analysis of statistical data, statements, documen- tation and recommendations on development of sustainable transport point to the conclusion that broader and clearer information regarding the negative impact of transport on the environment, need to be published more effectively. Transport related sources of environment degradation, the measurable effects as well as those which are difficult to measure, examined on the example of various modes and types of transport are presented here. Keywords: transport, transport and the environment, social transport costs