Pobierz Epoka - pozytywizm.... i więcej Notatki w PDF z Język polski tylko na Docsity!
POZYTYWIZM
- Ramy czasowe druga połowa XIX wieku
- Geneza a) coraz mocniej ugruntowujący swe panowanie system burżuazyjny b) rozwój nauk ścisłych, zwłaszcza biologicznych
- Nazwa a) wywodzi się od tytułu rozprawy Augusta Comte'a „Wykład filozofii pozytywnej” b) słowo pozytywny wówczas oznaczało: praktyczny, realny - a w takich właśnie kategoriach epoka pozytywizmu rozpatrywała świat i jego zjawiska
- Światopogląd a) scjentyzm - zaufanie do nauki. Obserwacja, doświadczenie i uogólnienie jako metody postępowania badacza b) utylitaryzm - przekonanie, że wszystko, co człowiek czyni winno być społecznie użyteczne (pogląd ten głosił m.in. J.S.Mill) c) ewolucjonizm - przekonanie, że wszystkie formy życia stopniowo przekształcają się w coraz wyższe, doskonalsze. Tak rozumiany postęp sprawia, że harmonijnie rozwijają się także społeczeństwa (poglądy te propagował uczeń Darwina - H.Spencer) d) agnostycyzm - pogląd zakładający, że niemożliwe jest poznanie praw rządzących bytem. Tym, co ukryte przed rozumem, nie należy się zajmować, lecz trzeba się skupić na opisaniu elementów świata, które są dostępne zmysłom
- Główne kierunki w literaturze realizm - metoda ujmowania materiału w dziele literackim. Głównym celem pisarza realisty jest stworzenie artystycznej wizji świata możliwie najbardziej odpowiadającej obiekty- wnemu stanowi i wyglądowi rzeczywistości (element typowości). utwory realizmu krytycznego - utwory o demaskatorskiej wymowie naturalizm - metoda twórcza, której głównym teoretykiem i reprezentantem był Emil Zola. W studium programowym „Powieść eksperymentalna” postulował docieranie do prawdy, swoisty dokumentaryzm. Naturalizm sięgnął po nowe tematy - m.in. pokazał środowisko nizin społecznych. Ostremu widzeniu kontrastów społecznych towarzyszyły nowe środki ekspresji artystycznej, drażniące niejednokrotnie nawyki odbiorców - brutalność obrazowania, antyestetyzm.
LITERATURA POWSZECHNA
HONORE BALZAC
uznaje się go za twórcę realizmu krytycznego uważał, że dzieło literackie to sprawozdanie z ludzkich doświadczeń, odwzorowywanie stosunków społecznych, pokazywanie szczegółów życia, przedstawianie typowych charakterów jest autorem cyklu „Komedia ludzka” (97 pozycji). Pokazuje tu Francję po upadku Napoleona - świat, w którym włada pieniądz. Kreśli obraz odchodzącego feudalizmu i rodzącego się kapitalizmu. Jego bohaterowie są często postaciami niejednoznacznymi moralnie
„Ojciec Goriot”
Treść: Ojciec Goriot był niegdyś prostym robotnikiem, pracowitym i oszczędnym. Wzbogacił się w czasie rewolucji francuskiej na spekulacji mąką, potem pomnożył majątek pracując jako kupiec. Po śmierci ukochanej żony całe swe wielkie uczucie przelał na córki. Spełniał wszystkie ich kap- rysy. Wydał je bogato za mąż. Nie mieszkał z córkami, którym oddał swój majątek, lecz w ubogim pensjonacie. Córki wyłudziły od niego resztę pieniędzy, a gdy nie miał już nic - wyrzekły się ojca nędzarza. Prawdę o swych córkach ojciec Goriot pojął dopiero przed samą śmiercią. Inne postacie utworu to Eugeniusz Rastignac (ubogi szlachcic, który podejmuje bezwzględną walkę w celu zdobycia majątku i pozycji) oraz Vautrin (zbrodniarz).
Problematyka relacje dzieci - rodzice świat jako miejsce bezwzględnej walki
FIODOR DOSTOJEWSKI
stworzył nowy typ prozy psychologicznej, analizującej wieloznaczne motywacje działań pokazał mroczne strony ludzkiej natury (m.in. stany psychicznych dewiacji) świat przedstawiany w utworach jest okrutny, nie ma w nim harmonii, jasności, spoistości ograniczył rolę narratora, oddając głos bohaterom utwory Dostojewskiego nie dają żadnych odpowiedzi, jedynie stawiają znaki zapytania
„Zbrodnia i kara”
Treść: Student Raskolnikow morduje starą lichwiarkę i jej siostrę (jest to swoista forma buntu wobec rzeczywistości). Przyznaje się do tego czynu i zostaje zesłany na katorgę. szczegółowa analiza stanów psychicznych bohatera Forma: powieść polifoniczna (mówiona wieloma głosami). Technika polifoniczna polega na prezentacji – poprzez wypowiedzi i działanie postaci – różnych, często sprzecznych postaw światopoglądowych, bez wskazania, za jakimi opowiada się autor. W powieści polifonicznej narrator opowiada o bohaterach tak, że przyznaje im dużą autonomię, respektuje właściwości ich indywidualnego języka.
Główni bohaterowie:
Rodion Raskolnikow: młody student, żyje w ubóstwie i samotności w nędznej izbie petersburskiej kamienicy, niezwykle ambitny i wrażliwy, boleśnie przeżywa to, że mimo dużych możliwości intelektualnych nie może ich rozwijać ze względu na sytuację majątkową, świadomy niespra- wiedliwości świata, głosi teorię, że człowiek wybitny może pozwolić sobie na łamanie prawa, zachodzi w nim duchowa przemiana (początkowo racjonalista i immoralista, powraca do religii, wierzy, że winy można odkupić skruchą i cierpieniem). Moralne odrodzenie Raskolnikowa porównane do wskrzeszenia Łazarza.
Zofia Siemionowna Marmieładow – 18-letnia blondynka, z powodu materialnych warunków rodzi- ny nie zdobyła żadnego wykształcenia, kiedy nie może znaleźć pracy jako szwaczka, zostaje prostytutką. Pełna pokory i dobroci, uosobienie czystości i miłości. Zawsze gotowa do chrześ- cijańskiego przebaczania.To ona przyczynia się do moralnego odrodzenia Raskolnikowa.
Porfiry Pietrowicz – oficer śledczy petersburskiej policji, inteligentny, dociekliwy, znakomity psycholog mistrzowsko mnożący pułapki i podchwytliwe pytania.
Siemion Zacharycz Marmieładow – alkoholik, który ciągle traci pracę i rujnuje życie swojej rodzi- ny, były urzędnik państwowy niższego stopnia, wpada po pijanemu pod powóz.
a) problem dziecka (szczególnie dziecka zdolnego, które nie ma szans na rozwój) Sienkiewicz: Janko Muzykant Prus: Antek Konopnicka: Nasza szkapa b) fałszywie pojmowana filantropia Orzeszkowa: Dobra pani (Bogata dziedziczka Ewelina Krzycka przygarnia pięcioletnią Helenkę - ubogą sierotę. Rozpieszcza ją, wychowuje w luksusie, lecz kiedy pochłania ją nowa sprawa - przyjmuje do domu włoskiego muzyka - odsyła ją na wieś do ubogich krewnych dziecka) c) walka z wynarodowieniem Orzeszkowa: ABC (Joanna Lipska z wielkim zamiłowaniem i poświęceniem uczy ubogie dzieci języka polskiego. Sąd za prowadzenie szkoły bez pozwolenia skazuje ją na grzywnę. Brat pożycza pieniądze, a Joanna dalej prowadzi lekcje) d) obraz powstania styczniowego Orzeszkowa: Gloria victis (historia zbiorowej mogiły powstańczej, hołd złożony walczą- cym, bohaterowie fikcyjni- rodzeństwo Aniela i Marian Tarłowscy, Jagmin oraz history- czni - Traugutt) e) obraz wsi pouwłaszczeniowej Sienkiewicz: Szkice węglem (historia rodziny Rzepów, oszukanej przez gminnego pisarza Zołzikiewicza, który podstępem wymusza zgodę na służbę Rzepy w wojsku. Rzepa w roz- paczy zabija żonę i podpala dworskie zabudowania) f)problem antysemityzmu
- Konopnicka: Mendel Gdański (historia Żyda – introligatora uczciwie pracującego, użyte- cznego dla społeczeństwa, kochającego Warszawę. Przeżywa on wielkie rozczarowanie na skutek rozruchów antysemickich, podczas których zostaje zraniony jego wnuk) g)problemy codziennego życia, np. choroby i cierpienia
- Prus: Kamizelka (motyw kamizelki jako klamry kompozycyjnej, pretekstu do opowiedzenia historii o cierpieniu, miłości i śmierci, dowodu miłości dwojga ludzi)
ELIZA ORZESZKOWA
„Nad Niemnem” akcja utworu toczy się w latach 80-tych XIX wieku nad Niemnem Treść:
We dworze w Korczynie mieszka Benedykt Korczyński wraz z rodziną (żoną Emilią, córką Leonią kształcącą się na pensji w Warszawie i synem Witoldem - uczniem szkoły agronomicznej), kuzynką Martą Korczyńską, daleką krewną Justyną Orzelską i jej ojcem. Justyna, niegdyś zako- chana w Zygmuncie Korczyńskim, który ożenił się z Klotyldą - zaprzyjaźnia się z Jankiem Bohatyrowiczem - schłopiałym szlachcicem. Udaje się z nim i jego stryjem Anzelmem do legen- darnego grobu Jana i Cecylii. Staje się coraz częstszym gościem w zaścianku - pomaga Janowi i uczy się różnych prac. Jan przyprowadza Justynę do Mogiły, w której spoczywają uczestnicy powstania styczniowego, wśród nich Andrzej Korczyński i Jerzy Bohatyrowicz. Justyna poznaje też historię nieszczęśliwej miłości Marty i Anzelma (Marta odrzuciła oświadczyny, gdyż bała się życia wśród chłopów). Dziewczyna decyduje się na małżeństwo z Jankiem, odrzucając oświadczyny Różycia (który roztrwonił już część swego majątku, jest przy tym morfinistą).
powieść tendencyjna
a) treść podporządkowana głoszeniu idei pracy b) zawiera wzorce osobowe (młode pokolenie - Justyna, Janek, Witold) c) realizuje cel wychowywania społeczeństwa d) narrator - wszechwiedzący, usytuowany ponad światem przedstawianym - dokonuje ocen e) jest utworem realistycznym i łatwym w odbiorze
czas akcji
a) plan współczesny - urodzajne lato nad Niemnem b) plan przeszły XVI wiek - historia Jana i Cecylii powstanie styczniowe Wielokrotne odwołania do przeszłości podkreślają szacunek pozytywistów dla histo- rii, która ma być oparciem dla pokoleń współczesnych.
miejsce akcji: tereny nad Niemnem, m.in.:
a) Korczyn - dwór rodu Korczyńskich b) Bohatyrowicze - zaścianek c) Osowce - majątek Andrzejowej Korczyńskiej główne postacie a) Benedykt Korczyński - ciężko pracujący szlachcic, który za wszelką cenę chce utrzymać ojcowiznę. Wykształcony (ukończył wyższą szkołę agronomiczną), patriota (brał udział w powstaniu). Po klęsce powstania, borykając się z problemami finansowymi, stał się człowiekiem zgorzkniałym i zamkniętym w sobie. Walka o utrzymanie Korczyna spra- wiła, że zaczął procesować się z Bohatyrowiczami. Przemienia go szczera rozmowa z synem, którego nazywa powracającą falą swej młodości. b) Emilia Korczyńska - żona Benedykta, egoistka, rozkapryszona, żyjąca w świecie włas- nych urojeń. c) Marta Korczyńska - prowadzi dom Benedyktowi, jest bardzo pracowita, choć nieco zgorzkniała. W młodości bojąc się pracy i opinii ludzi nie zdecydowała się na mał- żeństwo z Anzelmem, którego kochała. Zapłaciła za to samotnością. d) Andrzejowa Korczyńska - wdowa po Andrzeju, matka Zygmunta. Arystokratka. Żyje wspomnieniami o mężu, uczy wiejskie dzieci. Popełniła błędy w wychowaniu syna, który stał się egoistą. e) Anzelm Bohatyrowicz - powstaniec, stryj Janka. Szlachetny, prawy, żyje pamięcią o przeszłości. f) Justyna Orzelska - zubożała szlachcianka, która otrzymała staranne wykształcenie. Opiekuje się zdziwaczałym ojcem - muzykiem. Sens życia odnajduje w miłości i pracy. g) Jan Bohatyrowicz - syn powstańca Jerzego Bohatyrowicza, wychowywany przez stryja Anzelma. Pracowity, szlachetny. h) Witold Korczyński - idealista pełen młodzieńczego zapału, pozytywista. W pracy na rzecz ludu widzi sens życia. i) Zygmunt Korczyński - syn powstańca Andrzeja Korczyńskiego, którego nazywa szaleń- cem, kosmopolita pragnący sprzedać rodowy majątek i wyjechać na stałe za granicę. Egoista j) Teofil Różyc - arystokrata o dobrym sercu. Nie widzi sensu życia. Szuka wrażeń w narkotykach. Nie przywiązuje wagi do rodzinnej ziemi, trwoni majątek
Historia rodu Korczyńskich
akcja właściwa - Warszawa końca lat 70-tych (1878-79)
Dzięki pamiętnikowi Rzeckiego sięgamy do jego dzieciństwa (lata 40-te) i młodości (Wiosna Ludów)
Miejsce akcji: Warszawa, Zasławek, Paryż
Temat:
sąd nad społeczeństwem polskim końca XIX wieku krytycy nazwali „Lalkę” powieścią o straconych złudzeniach, o klęsce ideologii romantycznej i pozytywistycznej. Każdy z trzech idealistów (Rzecki, Wokulski, Ochocki) zostaje odrzucony przez społeczeństwo
Narracja: dwugłos narracyjny (narrator właściwy i Rzecki jako autor pamiętnika)
Wybrane postacie:
- Ignacy Rzecki - stary subiekt, przyjaciel Wokulskiego, którego pragnie wydać za panią Stawską dzieciństwo i młodość spędził w atmosferze podziwu dla Napoleona, co ukształtowało jego światopogląd (kult historii, umiłowanie wolności, romantyczna wiara w przyjście zbawcy polskiego narodu) praca w sklepie Minzla nauczyła go uczciwości, obowiązkowości, systematyczności, szacun- ku dla pracy udział w Wiośnie Ludów jest ciągle dla niego punktem odniesienia dla wyznawanych wartości. Ten okres życia wspomina ze wzruszeniem brał udział w powstaniu styczniowym nie rozumie nadchodzącej epoki pozytywizmu i jej haseł
- Stanisław Wokulski - bogaty kupiec pochodzenia szlacheckiego, zakochany nieszczęśliwie w Izabeli Łęckiej pochodzi ze starej, zdeklasowanej szlachty sytuacja materialna sprawiła, że musiał pracować w winiarni Hopfera potem zarabiał korepetycjami i jednocześnie się uczył, wykonywał doświadczenia z balonami. Ukończył Szkołę Przygotowawczą i zdał egzamin do Szkoły Głównej. po roku rzucił naukę, by wziąć udział w powstaniu, za co zesłano go na Sybir wykorzystał pobyt na zesłaniu, by dalej się kształcić. Wrócił do Warszawy jako człowiek o ugruntowanej pozycji naukowej. Nie mógł znaleźć pracy, nie został zaakceptowany przez społeczeństwo ani jako uczony, ani jako kupiec ożenił się z wdową Małgorzatą Minzlową. Pomnożył jej majątek po śmierci Małgorzaty poznał w teatrze Izabelę, w której się zakochał podczas wojny turecko-rosyjskiej zdobył duży majątek po powrocie z wojny podjął zabiegi o rękę i względy Izabeli (m.in. wykupił weksle Łęckiego i srebrną zastawę) odbył podróż do Paryża, gdzie spotkał się z Geistem - genialnym naukowcem na zaproszenie prezesowej Zasławskiej przyjechał do Zasławka, gdzie przebywała również Izabela. Łęcka za namową ciotki zaczęła traktować Wokulskiego jako kandydata do swojej ręki podczas podróży do Krakowa Wokulski usłyszał rozmowę Izabeli ze Starskim, celowo prowadzoną po angielsku. Widząc flirt obojga, Wokulski postanowił ostatecznie zrezygnować z tego związku. Próbował popełnić samobójstwo (uratował go dróżnik)
nie jest jasne, co dalej stało się z Wokulskim - bohaterowie powieści snują różne przy- puszczenia
cechy bohatera - „romantyka zawieszonego w pozytywizmie”
romantyczne a) tragizm b) przeżycie nieodwzajemnionej miłości c) osamotnienie d) szlachetność i przekonanie, że wybitna jednostka powinna poświęcać się dla zbio- rowości e) romantyczny sposób patrzenia na kobietę f) bunt wobec rzeczywistości g) stosunek do walki narodowowyzwoleńczej (walka z bronią w ręku w imię interesów ojczyzny)
pozytywistyczne a. przedsiębiorczość b) umiejętność trafnego analizowania problemów o charakterze społeczno-gospodarczym c) działalność filantropijna d) kult wiedzy
- Izabela Łęcka - obiekt miłości Wokulskiego piękna arystokratka, której rodzina popada w długi egocentryczna wyniosła, dumna egzaltowana, sentymentalna nie potrafi kochać prawdziwie typowa reprezentantka własnej warstwy
- prezesowa Zasławska przeżyła miłość niespełnioną właściwie realizuje hasła pozytywistyczne - w swym majątku przeprowadza wiele reform
- baronowa Krzeszowska skłócona z sąsiadami plotkarka złośliwa nieszczęśliwa - straciła dziecko, jej mąż przegrywa spore sumy na wyścigach konnych posądza o kradzież lalki z pokoju zmarłego dziecka córkę pani Stawskiej (która przyjęła u niej pracę - za niewielkim wynagrodzeniem cerowała bieliznę) i doprowadza do procesu sądowego, który przegrywa (okazało się, że lalka została stłuczona przez służącą)
- hrabina Wąsowska „wesoła wdówka” samodzielna, energiczna, o nieprzeciętnym umyśle i temperamencie
- Julian Ochocki arystokrata o wyższym wykształceniu uniwersyteckim i politechnicznym
„Potop”
Treść:
Zgodnie z testamentem Billewicza Oleńka Billewiczówna ma zostać żoną Kmicica. Kmicic swym postępowaniem zraża do siebie Oleńkę (pije z kompanami, strzela do portretów rodzinnych Billewiczów, zabija ludzi z zaścianka Butrymów i pali ich domy w akcie zemsty za zabicie części swawolnych jego kompanów). Zdobywa złą sławę zdrajcy, sojusznika Janusza Radziwiłła. Gdy uświadamia sobie, że zwiedziony podstępem stanął po stronie zdrajcy ojczyzny, próbuje porwać Bogusława Radziwiłła. Następnie przeistacza się w Babinicza. Pod nowym nazwiskiem walczy przeciwko Szwedom. Gdy dowiaduje się o zamiarze ataku Szwedów na Jasną Górę, organizuje jej obronę. Z narażeniem życia wysadza szwedzką maszynę burzącą mury. Przedostaje się następnie na Śląsk i ratuje z opresji króla Jana Kazimierza (broniąc króla przed Szwedami zostaje ciężko ranny). Odznacza się też w bitwie o Warszawę. W ten sposób zmazuje swe dawne winy i może poślubić Oleńkę.
Krytycy podkreślają podobieństwo utworu do baśni (bohaterowie - jak w baśni - wychodzą cało z najgorszych opresji, zło zostaje pokonane przez dobro)
ADAM ASNYK
„poeta czasów niepoetyckich”
bardzo silnie związany z ideologią romantyzmu (uczestnik powstania) nie potrafi zrozumieć nadchodzących czasów
„Do młodych”
próba ujęcia sytuacji tych, którzy wkraczają w życie z nowymi planami i tych, którzy od- chodzą z tego świata motyw przemijania dopuszcza myśl, że świat się zmienia, ale nakazuje szanować przeszłość
„Daremne żale”
motyw przemijania ideałów akceptacja faktu, że świat wiecznie się zmienia
„Nad głębiami”
cykl 30 sonetów wykład swoistego systemu filozoficznego (w systemie tym Asnyk bierze pod uwagę osiągnięcia ówczesnej wiedzy, zwłaszcza przyrodoznawstwa, uznaje powszechne prawo ewolucji. Jednocześnie podkreśla rolę w świecie ducha. Nawiązuje do Słowackiego i jego rozumienia ewolucji jako wędrówki dusz)
MARIA KONOPNICKA
w jej poezji splatają się idee romantyczne i pozytywistyczne
sięga do folkloru (wiele wierszy stylizowanych na pieśni ludowe)
„Contra spem spero” (Wierzę wbrew nadziei)
motyw wiary w wyzwolenie ojczyzny rozważania dotyczące zadań poety i poezji (pocieszanie narodu w trudnych chwilach)
„Wolny najmita”
utwór o charakterze społecznym wolny najmita to biedak bez ziemi i środków do życia. Został wyrzucony z chaty, gdy nie miał z czego zapłacić podatku. Określenie wolny jest tu gorzką ironią (wolny - bo bez domu, bez rodziny - zmarły mu dzieci, bez swego miejsca w społeczeństwie)
