Pobierz ERY I FAZY ROZWOJU W ŻYCIU CZŁOWIEKA DOROSŁEGO i więcej Schematy w PDF z Psychologia tylko na Docsity!
Rozdział 2
ERY I FAZY ROZWOJU W ŻYCIU CZŁOWIEKA DOROSŁEGO
W UJĘCIU DANIELA J. LEVINSONA
Lucjan Miś
1. Uwagi wstępne W popularnym w Polsce serialu telewizyjnym Przystanek Alaska, w odcinku 39, można było zobaczyć następującą scenę: dziennikarz radiowy - „Chris o Poranku”, rozmawiał z jedną z głównych bohaterek filmu, Maggi 0 ’Connell, na temat jej trzydziestych urodzin. 0 ’Connell zastanawiała się nad znaczeniem spodziewanego wydarzenia przekroczenia „trzy dziestki” oraz nad formą uczczenia daty swych urodzin. Chris próbował rozwiać jej lęki i niepokoje, lecz nie uczynił tego w sposób najbardziej zgrabny. Powiedział: „Słyszałaś o tych psychoanalitykach: Adlerze, Levinsonie? [Według nich] jeśli nie wyrobisz się do trzydziestki, to jesteś skończony!”. W ten sposób pewna idea zaczerpnięta z koncepcji Levinsona „dotarła pod strzechy” za pomocą telewizji. Przykład powyższy może ilustrować zarówno sposób, w jaki w świecie dzisiejszym roz powszechniany jest dorobek psychologii (w formie komediowo-filozoftcznych scenek w telewizji), jak też wykorzystanie „norm” (i schematów) wymyślonych przez psychologów do interpretacji ważnych wydarzeń życiowych. W dodatku, dla polskiego widza odcinek Przystanku Alaska poświęcony trzydziestym urodzinom O’Connell może stanowić dla widza ciekawy test (antropologowie powiedzieliby: test międzykulturowy) trafności teorii Levinso na. Można bowiem zadać pytania: czy dla nas trzydziesta rocznica urodzin stanowi wydarze nie równie dramatyczne, jak to było w przypadku O’Connell, oraz czy ,Jeśli nie wyrobisz się do trzydziestki (jeśli nie odniesiesz znaczących sukcesów zawodowych i ży ciowych do trzydziestego roku życia - L.M.), to jesteś skończony(a)?”. Skąd wzięła się cezura 30. roku życia? Zagadnieniem faz życia, efektywności i wydajno ści człowieka w okresowych przedziałach wiekowych, dojrzałości, a także pełnią i schyłkiem życia zajmują się różne gałęzie psychologii, nauk społecznych i biologii. Praktycy i teoretycy takich dyscyplin, jak: polityka personalna, kierowanie zasobami ludzkimi (human resource management), psychologia rozwojowa, teoria socjalizacji, psychologia organizacji, teoria kierowania, psychologia osobowości i inne, korzystają z osiągnięć Daniela Levinsona, jedne go z najbardziej znanych autorów teorii cyklów życia ludzkiego.
46 Lucjan Miś Levinson stworzył swoją koncepcję w latach siedemdziesiątych. Sprzeciwił się on istnie jącym poglądom na temat rozwoju osobowości i podstawowych faktów dotyczących przebie gu życia ludzkiego. Z. Rubin (1986, s. 229) pisze na ten temat: „Aż do 1960 roku akceptowano dogmat, iż osobowość kształtuje się do okresu wczesnej dorosłości, a potem niewiele się zmienia. Pod koniec lat sześćdziesiątych i w latach siedemdziesiątych dogmat ten został podważony. Autorzy tacy, jak Erik Erikson, Gail Sheehy i Daniel Levinson, stwierdzili, że osobowość rozwija się przez całe życie”.
2. Teoretyczne ramy i metoda badawcza Po przestudiowaniu różnorodnych teorii rozwoju (Freud, Erikson, Piaget, Kohlberg, Jung, Loevinger, van Gennep) i prac empirycznych, Levinson dokonał wyboru podstawowych definicji i pojęć. Po pierwsze: elementarną strukturę, jaką jest faza rozwoju (może to być faza stabilizacji bądź faza przejścia między jedną erą a drugą), definiuje on przez zadania rozwojowe. W pewnym okresie życia istnieje konieczność wykonania pewnych zadań, na przykład zaan gażowania zawodowego, założenia rodziny, oswojenia się z myślą o śmierci. Po drugie: w cyklu życia jednostki istnieją fazy budowania oraz fazy przejścia. Obydwa rodzaje okresów rozwojowych są istotne. Budowanie polega na wykonywaniu podjętych zadań i realizacji celów. Okresy przejściowe istniejąjako niezależne stadia rozwojowe. W ich trakcie jednostka dokonuje oceny tego, co zbudowała, planuje przyszłość i przygotowuje się do „oddania” starych i podjęcia nowych ról w życiu rodzinnym, zawodowym i towarzyskim. Po trzecie: w odniesieniu do okresu dorosłości (wiek od 17. do 65. lat) nie można przyj mować schematu hierarchicznego wzrostu. Mówienie o rozwoju i sekwencji następujących po sobie kolejno, hierarchicznie ustrukturowanych stadiów możliwe jest w odniesieniu do okresu dzieciństwa i dojrzewania. Natomiast w przypadku dorosłości trzeba pamiętać o roz różnieniu między rozwojem a wzrostem. Na obecnym etapie rozwoju psychologii jako nauki odczuwamy brak odpowiednich narzędzi, aby móc za ich pomocą stwierdzić, że okres późnej dorosłości jest rozwojowo wyższy niż okres środkowy. Według Levinsona można mówić o tym, że okres ów jest późniejszy, że następuje po, że jest kolejność w czasie: najpierw wczesna, potem środkowa, na końcu późna faza dorosłości. Nie można wyjść natomiast poza skalę porządkową w określaniu relacji między okresami rozwojowymi. Po czwarte: istnieje związek między wiekiem a poszczególnymi fazami rozwojowymi. Innymi słowy, w określonych przedziałach czasowych (patrz tab. 1) zachodzą specyficzne procesy rozwojowe. Levinson kładzie nacisk na fakt, iż przebieg życia poszczególnych jedno stek jest bardzo różny. Ważne wydarzenia życiowe zachodzą w trakcie życia w różnym czasie
- są osoby, które zawierają związki małżeńskie w wieku lat 18. i 35., rozwodzą się w wieku
- i 55., zostają emerytami w wieku 43. i 70. lat. Levinson argumentuje, że istnieje ukryty porządek, ład w przebiegu życia ludzi. Ład ten wyraża się poprzez ściśle zdefiniowane prze działy czasowe, w ramach których dochodzi do pojawiania się, trwania i obumierania stałych struktur życiowych. Po piąte: metoda najodpowiedniejsza do zbadania procesów rozwoju i przechodzenia przez różne fazy życia to metoda biograficzna. Ma ona tę przewagę nad innymi, że pozwala uzyskać całościowy, złożony obraz życia jednostki.
48 Lucjan^ Miś Talmudu, po osiągnięciu 80. roku życia uzyskujemy nową, szczególną siłę nazywaną gevu- rah. W okolicach 100. roku życia stajemy się już jak gdyby martwi i gotowi do odejścia z tego świata. W XX wieku o fazach życia ważne rzeczy pisali Jung, van Gennep, Ortega y Gasset oraz Erikson. Carl G. Jung zaproponował pojęcie „indywiduacji”, rozumianej wszak odmiennie niż w psychologii rozwojowej (np. w koncepcjach Margaret Mahler). Dla Junga lata czter dzieste w życiu jednostki to „południe życia”, godzina 12. 00 na zegarze odmierzającym in dywidualny czas. Okresy późniejszy to popołudnie i wieczór. Właśnie w tym szczytowym okresie, około 40. roku życia zaczyna się proces indywiduacji, bo wtedy człowiek ma rze czywistą sposobność do bycia odpowiedzialnym za rodzinę, pracę, społeczność. Może wyko rzystać czas, którym dysponuje, do rozwoju swojego potencjału, ukształtować swoją indywi dualność. Jung zajmuje odmienne stanowisko niż większość psychologów (szczególnie tych zo rientowanych psychoanalitycznie). Wiele teorii kładzie bowiem nacisk na wczesne i najwcze śniejsze etapy rozwoju i przyjmuje, że indywiduacja kończy się w okolicach 20. roku życia. Liczni psychoanalitycy zajmujący się terapią uważają iż właściwie nie należy podejmować leczenia pacjentów starszych niż 45 lat, ponieważ nie są oni w stanie dokonać zmian w swoim życiu. Innymi słowy: nie są w stanie się rozwijać. Arnold van Gennep zwrócił uwagę na rytuały przejścia. Krytyczne momenty życiowe, ta kie jak: narodziny, małżeństwo, rozwód i śmierć, są zrytualizowane. Dzięki tym rites de pas sage społeczeństwo zachowuje stabilność. Osiąganie nowych ról społecznych i nowych miejsc w strukturze społeczeństwa odbywa się pod kontrolą. Koncepcja van Gennepa jest przydatna w zrozumieniu mechanizmów przejścia z jednego stadium życia do drugiego (np. ze „stanu kawalerskiego” do „małżeńskiego”). José Ortega y Gasset zaproponował oryginalne podejście do podziału życia na fazy. Wy odrębnił pięć faz: dzieciństwo (od 0 do 15. roku życia), młodość (15-30 lat), inicjację (wpro wadzenie, 30-45 lat), dominację (45-60 lat) i starość (po 60. roku życia). Na podstawie tych pięciu faz tworzy się pięć pokoleń odgrywających odrębne role i posiadających odmienne znaczenie w społeczeństwie. W połowie lat czterdziestych swego życia jednostka wchodzi w obręb pokolenia dominującego. Zajmuje pozycję „starszego” (senioralną). Członkowie pokolenia dominującego odgrywają najważniejszą rolę w kierowaniu instytucjami społecz nymi. Wspólnie z młodszymi od siebie członkami pokolenia inicjacji (wprowadzanego w centrum życia) stanowią oni siłę napędową decydującą o przyszłości społeczeństwa. W kilkanaście lat po opublikowania Man and Crisis Ortegi y Gasseta pojawiła się nowa, znacząca teoria stadialnego przebiegu życia. Jej twórcą był Erik H. Erikson. Pomysły z kon cepcji Erika H. Eriksona są często zapożyczane przez Levinsona 1. Podobnie jak Freud i Kohlberg, tak Erikson traktuje o stopniowym, hierarchicznym, sekwencyjnym rozwoju. Fazy wyodrębnione przez Eriksona odnoszą się przede wszystkim do rozwoju ego. Jest to jeden z aspektów (tak jak rozwój moralny lub psychoseksualny) ogólnego procesu. Aby okre ślić w sposób ogólny poszczególne fazy (stadia) życią potrzebne jest nowe podejście. Daniel Levinson podjął próbę zidentyfikowania poszczególnych faz i scharakteryzowania cyklu życia jako pewnej całości. Koncepcja Erika Eriksona została omówiona przez Magdalenę Sękowską w innym rozdziale tej książki. Przeprowadził on intensywne badania nad biegiem życia. W roku 1978 opublikował (wraz z współpracownikami, którymi byli C.N. Darrow, E.B. Klein, M.H. Levinson i B. McKee)
Ery i fazy rozwoju w życiu człowieka dorosłego w ujęciu Daniela J. Levinsona 49 swoją podstawową pracę zatytułowaną The Seasons of a Man's Life (Pory ludzkiego życia). W książce tej zawarł wyniki wywiadów z 40. mężczyznami. W latach osiemdziesiątych, na podstawie rozmów i wywiadów z 45. kobietami, Levinson rozszerzył swoją koncepcję na „drugą płeć”. Oprócz badań własnych nad biografiami swoich rozmówców, Wykorzystał on dane dotyczące „(...) ponad 100. mężczyzn i kobiet, z różnych krajów i okresów historycznych, których losy zostały dostatecznie sportretowane w biografiach, autobiografiach, powieściach, w sztukach; badanie Ste warta dotyczące kobiet w okresie trzydziestki, (...) biografie Carla Gustava Junga i Willy Brandta, (...) obrazy cyklu życia przedstawione ponad 2000 lat temu przez Konfucjusza, Solona i mędrców Talmudu” (Levinson, 1986, s. 11-12). Levinson przyjmuje, że życie człowieka stanowi pewną całość, że jest to pewien cykl. W ramach tego cyklu istnieje uporządkowany układ następujących po sobie faz nazywanych erami. Każda era ma swoją własną specyfikę biopsychospołeczną. Każda z nich stanowi swoisty wkład w całość, jaką stanowi ludzkie życie. Między erami występują okresy przej ścia. Kiedy jedna era się kończy, nie następuje gwałtowne i nagłe cięcie, lecz raczej wyłania nie się następnej fazy. Okresy przejścia między jedną a drugą erą trwają przeciętnie pięć lat. Levinson pisze: „Ery i okresy przejścia między poszczególnymi erami tworzą makrostrukturę (wielką, nadrzędną strukturę - L.M.) w całym cyklu życiowym, dostarczając ukrytego porządku w strumieniu życia wszystkich ludzi, a mimo to pozwalają na wielkie (ostre, zasadnicze) odmiany w życiu poszczegól nych jednostek” (dz.cyt., s. 5) 2 *. 2 Termin „era” w języku polskim w odniesieniu do życia jednostki może razić lub powodować zamieszanie. Na leży w tym miejscu przyjąć, że obecnie nie posiadamy innego, adekwatnego określenia, które mogłoby zawierać w sobie krótsze okresy życia człowieka. Również Z. Pietrasiński w swojej książce Rozwój człowieka dorosłego (1990), omawiając schemat Levinsona, posługuje się terminem „era”. ’ Podaję tu określenia, które wydają mi się przybliżonym polskim odpowiednikiem terminów Levinsona. Polskie określenia mają formę opisową, przez co wydają się długie i niezręczne. Być może w przyszłości zostaną wymyślone krótsze polskie odpowiedniki lub dojdzie do przyswojenia angielskich określeń, tak jak to stało się z „adolescencją”, „okresem pubertalnym”, „indywiduacją” itp. Pomimo iż potoczne wyobrażenia o wielkim zróżnicowaniu w tym zakresie trudne są do pogodzenia z rezultatami badań, Levinson stwierdza, że istnieje ścisłe powiązanie między fazami życia a przedziałem wiekowym. Sądzi on, że mniej więcej dwa lata „w górę”, jak i „w dół” - to maksymalny zakres oscylacji w sekwencji kolejnych er i okresów przejścio wych między nimi. Innymi słowy - porządek następujących po sobie faz istnieje. Co więcej, jest on dość sztywny; pomimo wielu bardzo zmiennych okoliczności, koniec jednej ery i początek drugiej zachodzą w pobliżu dobrze zdefiniowanego punktu w czasie. Tak jak osią ganie pełnoletności w różnych krajach i kulturach oscyluje wokół 18. roku życia („plus mi nus” dwa lata), tak w indywidualnych cyklach życiowych następuje przechodzenie z jednej ery do drugiej.
4. Prezentacja er życia i okresów przejściowych D.J. Levinson wyodrębnił cztery podstawowe ery, czyli wielkie struktury biopsycho- społeczne w okresie życia jednostki’. Są to:
Ery i fazy rozwoju w życiu człowieka dorosłego w ujęciu Daniela J. Levinsona 51 Tabela 1. Ery i fazy rozwoju w okresie wczesnej dorosłości i wieku średniego* ERA I Wiek 0-22 DZIECIŃSTWO I DORASTANIE 17 OKRES^ PRZEJŚCIA^ Faza 22 DO^ WCZESNEJ^ DOROSŁOŚCI^ nowicjatu 29 Wstępowanie W ERA II w świat dorosłych świecie WCZESNA 33 Wchodzenie doros- DOROSŁOŚĆ w lata trzydzieste łych 40 Kulminacja wczesnej dorosłości OKRES PRZEJŚCIA 45 DO^ WIEKU^ ŚREDNIEGO 50 Wstępowanie ERA III w wiek średni WIEK 55 Wchodzenie ŚREDNI w lata pięćdziesiąte 60 Kulminacja wieku średniego 65 OKRES^ PRZEJŚCIA DO PÓŹNEJ DOROSŁOŚCI ERA IV PÓŹNA DOROSŁOŚĆ ♦ Tabela została zaczerpnięta z: D.J. Levinson i W.E. Gooden, The life cycle [w:] H.I. Kaplan i B. Sadock (Eds.), Comprehensive Textbook of Psychiatry, 4th edition, s. 7. Część polskich nazw faz życia, zastosowanych w tabeli, podałem za Z. Pietrasińskim (1990, s. 57). Niektóre z określeń uży tych przez tego autora zmieniłem na bardziej opisowe (np. „debiut w świecie dorosłych” na „wstępowa nie w świat dorosłych”, „stabilizacja” na „kulminacja wczesnej dorosłości”), ponieważ według mnie najbardziej oddają ducha oryginału.
52 Lucjan^ Miś 4.2. Wczesna dorosłość 4.2.1. Okres przejścia do wczesnej dorosłości Okres przejścia do wczesnej dorosłości to pierwszy z takich okresów między jedną erą a drugą. Trwa on około 5 lat, mniej więcej od 17. do 22. roku życia. Głównym zadaniem rozwojowym jest wówczas zdobywanie niezależności. W okresie tym młody człowiek powoli opuszcza dom i zaczyna żyć w sposób bardziej samodzielny 5. Przede wszystkim definiuje on swoje aspiracje i próbuje je wcielać w życie m. in. poprzez związki z dorosłymi. W okresie przejściowym prawie dojrzali adoiescenci poważniej traktują drugą płeć. Jest to więc okres zaręczania się i narzeczeństwa, samodzielnego zamieszkania (np. w związku z podjęciem nauki na wyższym niż średni poziomie) oraz definitywnego „wyjścia z domu” (zmiany te opisuje w podobny sposób, lecz za pomocą innej metafory, A. Kępiński - jako „przerwanie pępowiny” z rodzicami i domem rodzinnym). 5 Ten element charakterystyki okresu wchodzenia we wczesną dorosłość pokazuje dobrze różnice kulturowe i cywilizacyjne. W Polsce młodzi ludzie w wieku 17.-22. na pewno usamodzielniają się w porównaniu z okresem bycia nastolatkiem. Jednak w naszych warunkach okres opuszczenia domu rodzinnego i podjęcia trudów samodziel nej egzystencji dla większości młodych Polaków jest przesunięty znacznie dalej. 4.2.2. Wstępowanie w świat dorosłych Lata dwudzieste w życiu jednostki to wejście w świat dorosłych. Dwa główne zadania - to działalność zawodowa oraz zawarcie małżeństwa i utrzymanie rodziny. Aktywność zawodo wa oznacza coś więcej niż pracę i zarobek. Jest to sposobność do zademonstrowania swej kompetencji, wykazania własnych uzdolnień i talentów, możliwości twórczych, szansa na zdobycie uznania społecznego i zamożności. Zdaniem Levinsona, aktywność zawodowa jest głównym środkiem (sposobem), za pomocą którego młodzież włącza się i jest włączana w świat ludzi dorosłych. Istnieje zróżnicowanie między ludźmi w zakresie czasu i miejsca podejmowania aktywno ści zawodowej ze względu na płeć oraz przynależność do określonej rasy i klasy społecznej. Klasy niższe wcześniej wchodzą na rynek pracy, klasy wyższe - później. Kobiety demon strują dwa modele aktywności zawodowej. Pierwszy - kobieta zajmuje się przede wszystkim domem i rodziną i w związku z tym w ogóle nie podejmuje pracy lub też praca ta odgrywa w jej życiu małą rolę. Drugi - praca zawodowa jest najważniejsza dla kobiety, zaś rodzina i (lub) małżeństwo pełnią funkcję drugorzędną lub są nieobecne w jej życiu. Jakkolwiek ak tywność zawodowa dla dwudziestolatków ma fundamentalne znaczenie, to ich możliwości zarobkowe są niewielkie; podobnie jak i satysfakcja w tej dziedzinie życia. Zawieranie małżeństwa i zakładanie rodziny - to najczęstsze elementy wstępnego okresu dorosłego życia. Młodzi ludzie są bowiem u szczytu swoich możliwości biologicznych, dlate go potrafią poradzić sobie z rozlicznymi i poważnymi zadaniami w tej fazie życia. Należą do nich: wybór partnera, dopasowanie się do wybranka (wybranki), rozpoczęcie życia w rodzinie prokreacyjnej, narodziny i wychowywanie dziecka (dzieci), wykonywanie obowiązków do mowych. D.J. Levinson przyjmuje, że młodzi ludzie w tej fazie cyklu życiowego realizują dodat kowe zadania, związane z ich indywidualnym rozwojem:
54 Lucjan^ Miś żeństwie i (lub) rodzinie, albo na innej formie aktywności życiowej. Wzrasta zainteresowanie osiągnięciem większego autorytetu, niezależności i samowystarczalności. Człowiek staje się właścicielem samego siebie, samoistnym podmiotem, ukształtowaną indywidualnością. Chce mówić „swoim głosem”, uniezależnić się do społecznych nakazów i zakazów, być w zgodzie ze swoimi rzeczywistymi pragnieniami i wartościami. Łączy się to z tendencją do pełnego wykorzystania swoich zasobów, do konstruktywnego przywództwa i ojcostwa. Levinson wyodrębnił pięć typów reakcji i przeżywania w tym kulminacyjnym okresie życia: (a) postęp w ramach stabilnej struktury życiowej i praca w kierunku osiągania swoich celów; (b) doświadczenie niepowodzenia i brak sukcesów w ramach ustabilizowanego życia; (c) ukształtowanie stabilnej formy życia w okresie wczesnych lat trzydziestych i próby zmiany tej sytuacji poprzez wytwarzanie nowych struktur w środkowym i końcowym okresie lat trzydziestych; (d) doświadczanie zmian wynikających z awansów (w pracy, życiu publicznym) i postę pów na różnych polach życiowej aktywności; (e) niezdolność do wytworzenia stabilności w tym okresie życia. 4.3. Wiek średni 4.3.1. Okres przejścia do wieku średniego Wiek średni, czyli środkowa faza dorosłości, trwa od 40. do 65. roku życia. Początek tej fazy - to przejście między erą wczesnej a środkowej dorosłości. Trzy główne zadania okresu przejściowego to:
- zakończenie ery wcześniejszej,
- większy stopień indywiduacji przez integrowanie konfliktowych przeciwieństw,
- zainicjowanie nowej ery i nowej struktury życia. Okres przejściowy to okres dokonywania ocen. Oszacowanie przeszłości (dekady lat trzy dziestych) i wizje przyszłości stanowią główne zabiegi podejmowane dla rozstania się z erą wczesnej dorosłości. Ocena przeszłości polega często na porzuceniu złudzeń co do własnej sytuacji życiowej. Proces uświadamiania sobie, że plany, zamierzenia, oczekiwania, dążenia z poprzedniego okresu nie były realistyczne, bywa bardzo bolesny. Mickiewicz w okresie przejściowym pisał: „wiek męski - wiek klęski”. Utrata złudzeń może stać się jednocześnie okazją do przemodelowania własnego życia, nabrania elastyczności i realizmu. W okresie przejściowym lat 40.-45. kluczowe znaczenie posiada integracja przeciwstaw nych fendencji. Środkowy okres życia stanowi przełom; siły młodości i starości są mniej więcej wyrównane, tendencje destrukcyjne, niszczycielskie przeciwstawione są zdolnościom i dążeniom kreatywnym, twórczym. W okresie przejściowym od 40. do 45. roku życia jest czas na zintegrowanie przeciwstawnych biegunów: Młody/Stary, Destrukcyjny/Twórczy, Męski/Kobiecy oraz Przywiązany/Oddzielony. Pomyślna integracja pierwszej pary przeciw stawnych tendencji może się przyczynić do wzrostu poczucia samoświadomości, poczucia swego miejsca w życiu, wyłaniających się perspektyw oraz wykorzystywania młodzieńczej wyobraźni i energii. Podobnie jest w przypadku konfliktu między niszczeniem a tworzeniem. Obie przeciwstawne tendencje mogą zostać w tym okresie życia zespolone: dostrzeganie
Ery i fazy rozwoju w życiu człowieka dorosłego w ujęciu Daniela J. Levinsona 55 różnych odcieni dobra i zła, akceptacja własnej śmiertelności i destrukcyjności (własnej siły niszczycielskiej) łączy się z wykorzystaniem indywidualnej kreatywności. Levinson twierdzi, że w tym środkowym okresie życia dochodzi do wytworzenia się stanu nowej równowagi między kobiecymi i męskimi aspektami indywidualnej tożsamości. We wcześniejszych okresach rozwojowych młodzi mężczyźni akcentowali męskie cechy, a tłu mili kobiece elementy swej osobowości. Podobnie kobiety wykazują skłonność do identyfi kowania się z takimi cechami je//jak łagodność, opiekuńczość, kreatywność, we wcześniej szych okresach rozwojowych. Po osiągnięciu „półmetka" stłumione uprzednio skłonności ujawniają się i zostają zaakceptowane. Kobiety w tym czasie znacznie częściej niż poprzednio są świadome swoich ambicji, siły, agresywności, niezależności i dokonują wyborów na ko rzyść takich właśnie pragnień. Przywiązanie polega na adaptowaniu się do - lub na opanowywaniu świata, albo na za spokajaniu swoich potrzeb w kontakcie ze światem. Izolowanie się od świata polega na wy korzystywaniu głównie swoich wewnętrznych zasobów: wyobraźni, fantazji, zdolności do odnowienia się i wzrostu. W okresie przejściowym następuje częściowe i stopniowe wycofa nie się ze świata zewnętrznego. Ocena dotychczasowych osiągnięć i porażek oraz bolesny proces rezygnacji z iluzji wczesnego wieku dorosłego skłaniają do zajęcia się sobą. Faza przejścia do pełnej dorosłości umożliwia zajęcie nowej pozycji: osoby mniej niż do tej pory zaangażowane są bardziej refleksyjne. Levinson donosi, że większość (od 70 do 80 procent osób badanych) przeżywa w tej fazie życia umiarkowany bądź poważny kryzys. Czasami „kryzys wieku średniego” przybiera drastyczne formy. Są to na przykład rozwody, głębokie depresje, nadużywanie alkoholu, narkotyki, wybór alternatywnych stylów życia, gwałtowne zmiany w życiu zawodowym lub rodzinnym. Częściej kryzys nie przybiera tak wyrazistych kształtów. Ogranicza się do poczu cia zmęczenia, bezradności, bezsilności, nieadekwatności, frustracji. Kryzys okresu przej ściowego może mieć charakter adaptacyjny. Jednostka przed włączeniem się ponownie w świat zewnętrzny potrzebuje moratorium (odwleczenia w czasie), aby zebrać siły i przemy śleć kierunek ich wydatkowania. Nadchodzące lata wymagają budowania wstępu do dorosło ści okresu środkowego 6. 6 Bardzo interesujące badania A.M. Manek (1995), weryfikujące hipotezy DJ. Levinsona o transformacji i stabi lizacji życia mężczyzn w wieku średnim, nie potwierdziły ustaleń autora The seasons of a man's life w warunkach polskich. 4.3.2. Wstępowanie w wiek średni Nowy okres zaczyna się w okolicach 45. roku życia. Przeżycia i doświadczenia doznawa ne w tej fazie życia są bardziej spójne z wewnętrznym poczuciem własnego ja, niż te z okresu wczesnej dorosłości. Proces indywiduacji osiąga głębszy poziom, przez co większość ludzi jest w stanie lepiej określić swoje dążenia i plany odnośnie do pracy, rodziny, przyjaciół i czasu wolnego. Levinson uważa, że przed 50. rokiem życia wielu mężczyzn osiąga szczyt swoich możli wości zawodowych. W związku z tym, w późniejszym okresie zmniejsza się znaczenie zawo dowego obszaru ich życia. W środkowej fazie dorosłości często występuje zjawisko „pustego gniazda”. W większo ści rodzin dzieci osiągają dojrzałość biologiczną i sposobią się do wyjścia z domu. Określenie
Ery i fazy rozwoju w życiu człowieka dorosłego w ujęciu Daniela J. Levinsona 57 4.4. Późna dorosłość 4.4.1. Okres przejścia do ery późnej dorosłości Kolejny okres przejściowy trwa pięć lat. W większości jest to okres przygotowywania się do stanu spoczynku (zawodowego). Każdy starszy człowiek doświadcza ubytków i osłabienia różnych funkcji i organów życiowych. Główne zadanie w tym okresie przejściowym polega na wypracowaniu nowego układu równowagi między Młodym (tym, co młode, sprawne, energiczne) a Starym (niesprawne, osłabione, nadwerężone). Szczególnie dotkliwe są procesy starzenia się organizmu u tych osób, które czerpały przedtem główne satysfakcje z siły swego ciała. Faza przejściowa pozwala jednostce na przygotowanie się do nowej roli: emeryta lub oso by nieczynnej zawodowo. Ci, którzy bardzo angażowali się w pracę, będą odczuwali wielkie napięcie w momencie zaprzestania aktywności zawodowej, nawet mimo okresu przygoto wawczego. Dla innych, lata po sześćdziesiątce - to okres sposobienia się do upragnionego czasu odpoczynku od niezadowalającej pracy i wszystkiego, co z nią związane. Wielu ludziom przejście na emeryturę przynosi też uszczuplenie dochodów realnych i ob niżenie standardu życia. Wcześniej, w okresie przedemerytalnym wiele osób doświadcza wzrostu poczucia własnej wartości i kompetencji zawodowych. W fazie przejściowej mamy zalążki potencjalnego kryzysu: załamanie się wypracowanych przez dziesięciolecia nawy ków, zmiana rutyny dnia codziennego oraz konieczność wypracowania nowych zaintereso wań. Często następuje obniżenie poziomu życia, połączone z utratą poczucia własnej warto ści, spowodowaną rozstaniem się z rolą zawodową. Okres przejściowy lat 60.-65. wymaga znalezienia nowej równowagi między przywiąza niem do świata a wycofywaniem się z niego. Problem śmierci ukazuje się w sposób bardziej wyrazisty. Ludzie w okresie późnej dorosłości stykają się ze śmiercią osób bliskich, takich jak koledzy, przyjaciele, i najbliższych (współmałżonków, intymnych przyjaciół, członków ro dziny). Konfrontacja ze śmiercią to jedno z głównych zadań rozwojowych w tym okresie życia. Rozwiązanie tego zadania może przebiegać bardzo różnie, w zależności od przynależ ności do określonych klas społecznych, kręgów kulturowych, a także od cech charakteru. Istnieją możliwości wypracowania rozwiązania problemu śmierci, polegającego na akceptacji tego zjawiska i transcendencji poza własne ego (odważnym wykroczeniu poza swoje lęki, obawy i egoizm w kierunku celów idealnych). Pomocne bywają tu takie wzory radzenia sobie z tym dylematem egzystencjalnym, jakie podsuwa religia, literatura, sztuka, polityka. Śmierć i śmiertelność przynoszą pytania o sens i wartość życia. Pytania te nasilają się w okresie przejściowym do późnej dorosłości. Niektórzy odczuwają zadowolenie z własnego życia i doświadczają poczucia łączności ze światem, mimo perspektywy śmierci. Inni prze żywają rozpacz i głębokie niezadowolenie ze sposobu, w jaki pędzili swoje życie. Większość osób w tym wieku doświadcza obydwu uczuć: radości i rozpaczy. Integracja tych konflikto wych uczuć i tendencji pozwala na osiągnięcie wyższego stopnia rozwoju. Okres przejściowy daje czas na opanowanie i przepracowanie trudnych rozwojowych za dań. Należą do nich: starzenie się, zmniejszenie się sił żywotnych, osłabienie wielu podsta wowych funkcji życiowych, połączone z trudnościami w zaakceptowaniu roli emeryta do tkniętego odchodzeniem osób, które go kochały i które on kochał. Możliwy jest sukces w postaci wypracowania nowych marzeń (w formie celów idealnych) i nowych zamierzeń dotyczących przyszłego okresu - okresu późnej dorosłości.
58 Lucjan^ Miś
5. Koncepcja Levinsona dziś Koncepcja Levinsona jest interesująca przede wszystkim dlatego, że jest ona próbą po znawczego zagospodarowania olbrzymiego obszaru ludzkiego życia - okresu dorosłości rozciągającego się mniej więcej od 20. do 60. roku życia. Levinson jest jednym z pionierów w dziedzinie psychologii „wieków średnich” jednostki. Koncepcja Levinsona (1986) opiera się na bardzo wnikliwej lekturze literatury filozoficz nej, socjologicznej i psychologicznej z różnych epok historycznych i kręgów kulturowych. Autor prowadził badania empiryczne, które natchnęły go do zakwestionowania takich prze konań, jak wiara w stały porządek czasowy istniejący w ludzkim życiu, niezależnie od ról społecznych, cech osobowości, stanu zdrowia i właściwości fizjologicznych organizmu. Po sformułowaniu hipotez badawczych, autor starał się je zweryfikować, prowadząc systema tyczne badania nad cyklem życia jednostki. Wydaje się jednak, iż populacja badawcza (nie więcej niż 250 osób), na podstawie której Levinson i jego współpracownicy prowadzili badania, jest zbyt mała, aby formułować na tej podstawie tak daleko idące wnioski. Uogólnianie rezultatów dotyczących okresów życia na kobiety uważa się często za słabo uzasadnione. Patrząc krytycznie na koncepcję Daniela J. Levinsona, można zaryzykować stwierdzenie, iż autor w sposób nieuprawniony zgeneralizował wyniki swojej pracy badawczej. Badania prowadzone w latach osiemdziesiątych sugerują odmienny model przebiegu życia i rozwoju jednostki. W szczególności, badania longitudinalne prowadzone przez Błocka (za Rubin, 1981, s. 229) wskazują na stabilność osobowości w latach po osiągnięciu pełnoletności. Idea i hipoteza (jak chce Levinson - „dowiedziona empirycznie”) rozwoju osobowości w okresie życia dorosłego zostały mocno podważone. Podłużne badania empiryczne, czyli prowadzone w odniesieniu do tych samych osób systematycznie przez wiele lat (od szkoły średniej do osiągnięcia 40. roku życia), świadczą raczej o stabilności osobowości, o niewielkich, nieistot nych zmianach w trakcie życia oraz braku wyodrębnionych okresów rozwojowych. Z kolei psychologowie kliniczni (dz.cyt., tamże) znaleźli dowody na stałość w długim okresie życia dorosłego takich cech, jak i pogodny charakter, emocjonalność i skłonność do obwiniania się. P.T. Costa i R.R. McCrae badali dwie różne grupy osób dorosłych w okresie ponad 12. lat, stwierdzając stabilność w zakresie takich właściwości, jak introwersja i neuro- tyzm (dz.cyt., tamże). Niektórzy badacze negują pogląd Levinsona, że jego koncepcja stadiów życiowych odno si się tak samo do kobiet, jak do mężczyzn (por. Schaefer, 1989, s. 102-103, 115). Zgadzają się natomiast, iż dobrze opisuje niektóre okresy rozwojowe i krytyczne fazy życia mężczyzn (szczególnie kryzys wieku średniego). Wydaje się, że teoria Levinson odzwierciedla przebieg życia i dylematy rozwojowe typo wego przedstawiciela klasy średniej w Ameryce ostatniego ćwierćwiecza XX wieku. Zasta nawia osłabianie różnic między płciami, klasami społecznymi i grupami kulturowymi lub ich negowanie. Levinson podkreśla na każdym kroku, że nie ma wzorców przebiegów życia poszczególnych jednostek, bo są to miliony różnych konkretnych zdarzeń. Okresy życia sta nowią zaś niewidoczne rusztowanie, do którego przytwierdzone są główne fragmenty bu dowli. Powstaje pytanie, czy przynależność do klasy niższej, gdzie wcześniej zawiera się związki, pracuje w trudniejszych warunkach i żyje krócej, nie zmienia w sposób zasadniczy układu poszczególnych okresów i faz rozwojowych. Odpowiedzi na te wątpliwości dostar czyć mogą jedynie szeroko zakrojone badania w obrębie różnych klas społecznych i kultur.
60 Lucjan Miś „(...) przedstawienie drogi życiowej jako powtarzającej się cyklicznie budowy, wykorzystywania i przekształcania struktury życia”. Główna koncepcja Levinsona, dotycząca kryzysu w wieku 40. lat i altemacji przeżywanej przez mężczyzn w tym okresie życia, została natomiast zaakceptowana i znalazła potwierdze nie w niektórych niezależnych badaniach psychologicznych (Orville Brim). Prace Levinsona zachęcają do stworzenia nowej perspektywy badawczej wiążącej rozwój i socjalizację. Autor The seasons of a man's life postuluje „(...) stworzenie nowej dziedziny wiedzy integrującej pogranicze dyscyplin, jeżeli chcemy dokonać postępów w badaniu podstawowych zjawisk dotyczących jednostki i społeczeństwa”.
