Аты-жөні:Сагынбаева Еркеназ
Дәріс уақыты:Бейсенбі 15:00-17:00
Ақ Орда – Қазақ хандығының қара шаңырағы
Ақ Орда – қазақ тарихындағы аса маңызды мемлекеттердің бірі, оның рөлі
мен маңызы қазіргі қазақ мемлекеттілігінің негізін айқындайды. Бұл мемлекет
қазақ халқының ерте кезеңдеріндегі тәуелсіздік күресінің, әлеуметтік-
экономикалық дамуы мен мәдениетінің күрделі кезеңін бейнелейді. Ақ Орда
мен оның тарихи маңызына үңілсек, қазақ халқының мемлекеттік дәстүрлері
мен қазақ хандарының билікті жүзеге асырудағы іс-әрекеттері туралы көп
нәрсені аңғаруға болады. Сондай-ақ, Ақ Орда мен Қазақ хандығының
арасындағы байланыс қазақ мемлекеті тарихының бірегейлігін көрсетеді.
Ақ Орда – Қазақ мемлекетінің бастауы, ал Орыс хан Қазақ хандарының
атасы. Орыс ханның ата тегі жайлы тарихта екі пікір бар (Т). Бірі, Орыс ханды
Жошы ханның он үшінші ұлы Тоқай-Темір әулетінен таратса, екіншісі, Орыс
ханды Орда Ежен әулетінен таратады. Бірақ та, Шыңғысхан ұрпақтары
көшпенділер және отырықшылар болып екі топқа бөлінгенде, Тоқай-Темір
ұрпақтары отырықшылықты ұстанды, ал Орда Ежен ұрпақтары көшпенділік
салтын сақтап қалды. Осыдан барып, біз қазақ хандарының түп тамыры Орыс
хан – Орда Ежен әулетінен деген екінші бағытты ұстанамыз. Олай болса Орыс
ханнан бастау алатын Қазақ хандығының әулетін Тоқай-Темірден тарату мүмкін
емес, олар – Орда Еженнен тараған Орыс ханның тікелей ұрпақтары (А). Орыс
хан әулетінен әйгілі болған үш тармақ тарайды: 1) Тоқтақия шаңырағы. Бұл
шаңырақтан Қазақ хандығының ең алғашқы ханы Керей хан ұрпағы тарайды. 2)
Темір-Мәлік шаңырағы. Одан Алтын Орданың соңғы хандарының ұрпақтары
тарайды. 3)Құйыршақ хан шаңырағынан Барақ хан тарайды. Барақтың ұлы
Жәнібектен Кенесары Қасымұлына дейінгі барлық хандар осы шаңырақтан
тарайды. Осы дәлелдемелерге байланысты, “Қазақ хандарының атасы” жайлы
сөз қозғалғанда, тарихшылар Орыс ханға тоқталған. Тарихшы Құрбанғали
Халид те өзінің “Тауарих хамса” атты еңбегінде “Төрелердің атасы туралы көн
сөз болып, соның лайықтырағын келтірдім: Негізіміз Орыс ханға тоқтайды” деп
жазады (А).
Қазақ хандары Керей мен Жәнібек Ақ Орда ханы ретінде Әбілқайырға
бағынбай, өздерінің саяси жеке биліктерін сақтап қалды. Керей мен Жәнібек
бастаған топ Шайбаниліктерге қарсы күресін жалғастыру үшін майдан аумағын
кеңейтуге жұмыстанды (Т). Орыс хан ұрпақтарының осындай қадамдарының
бірі Керей мен Жәнібектің 1455-1456 жылдары Шу бойына келіп қоныстануы.
Бұл қадамның екі мақсаты болды. Біріншісі, Жетісуға келіп Ұлы жүзбен табысу.
Екіншісі, Шайбаниліктер басып алған аумағын азат ету. Бұл Қазақ халқының
тәуелсіздігіне ұмтылған арман-мақсаттарына ұйытқы болған, маңызы зор елеулі
оқиға. Керей мен Жәнібектің бұл жолғы қадамы қазақтар саяси билігін өз
қолына алып, іс жүзінде Ақ Орданың туын қайта көтерген оқиғамен аяқталды
(А). Жәнібек пен Керей қол жеткізген саяси билік тарих сахнасында “Ақ Орда”
емес, “Қазақ хандығы” деген атаумен қалды. Аталып отырған оқиғаның саяси
тұлғалары Орда Еженнен тараған Орыс хан ұрпақтары еді. Қазақ хандығы
