Pobierz Etyka odpowiedzialności. Etyka zawodowa. Etyka pracy eksperta i więcej Publikacje w PDF z Etica tylko na Docsity!
Spis treœci
- Czym jest etyka
- Etyka odpowiedzialnoœci
- Etyki zawodowe
- Specyfika etyki eksperta 4.1. Obowi¹zki eksperta 4.2. Odpowiedzialnoœæ eksperta
- Jak unikaæ zagro¿eñ
- Czym jest etyka
Ekspert styka siê w swojej pracy z rozmaitymi problemami. Niektóre z nich maj¹ charakter czy- sto praktyczny: jak zadawaæ pytania na egzaminie, jakie przyj¹æ kryteria oceny dorobku zawodowego kandydatów, jak u³o¿yæ wspó³pracê z pozosta³ymi cz³onkami komisji egzaminacyjnej i kwalifikacyjnej? Na te pytania mo¿na udzieliæ odpowiedzi, opieraj¹c siê na doœwiadczeniu zawodowym i ¿yciowym, wykorzystuj¹c osobiste umiejêtnoœci nawi¹zywania kontaktu z ludŸmi oraz pos³uguj¹c siê zdrowo- rozs¹dkow¹ wiedz¹ o œwiecie, której nie zast¹pi ¿adne wykszta³cenie formalne. Zdarza siê jednak, ¿e ekspert znajduje siê w sytuacji, w której ani doœwiadczenie zawodowe, ani umiejêtnoœci komunika- cyjne, ani te¿ zdrowy rozs¹dek nie pomagaj¹ znaleŸæ rozwi¹zania jakiegoœ dylematu. Do tego typu sytuacji nale¿¹ sytuacje problematyczne etycznie. Schemat takich sytuacji opisujê nieco dalej. Wa¿ne jest jednak, by zdaæ sobie sprawê z faktu, ¿e problem etyczny jest problemem szczególnego rodzaju i wymaga szczególnego rozwi¹zania. A¿eby zrozumieæ specyfikê problemów etycznych, z którymi niejednokrotnie zetknie siê ekspert, powinniœmy przypomnieæ, czym jest etyka i jaka jest jej funkcja.
Etyka jest dziedzin¹ filozofii zajmuj¹c¹ siê definiowaniem pojêæ dobra i z³a oraz
ustalaniem zasad w³aœciwego ¿ycia i zasad, którymi nale¿y siê kierowaæ, a¿eby
osi¹gn¹æ idea³ w³aœciwego ¿ycia.
Z tego te¿ wzglêdu mo¿na dokonaæ podzia³u etyki na:
- etykê ogóln¹ — zajmuj¹c¹ siê ustalaniem znaczenia takich pojêæ, jak cel, dobro, powinnoœæ, sumienie, odpowiedzialnoœæ czy obowi¹zek; - etykê szczegó³ow¹ — zajmuj¹c¹ siê formu³owaniem zasad postêpowania odpowiednio do najwa¿niejszych i typowych sytuacji ludzkiego dzia³ania 1. Sformu³owanie zasady postêpowania równoznaczne jest z okreœleniem w³aœciwego wyboru, czyli wyboru, którego osoba etyczna po- winna dokonaæ w danej sytuacji. Zasady formu³owane przez etykê szczegó³ow¹ s¹ konsekwencj¹ ustaleñ dokonywanych na poziomie etyki ogólnej.
(^1) Podsiad A., Wiêckowski Z., Ma³y s³ownik terminów i pojêæ filozoficznych dla studiuj¹cych filozofiê chrzeœcijañsk¹ , Wyd. „Pax”, Warszawa 1983, s. 95.
W powy¿szym ujêciu (istnieje bowiem wiele definicji etyki i wiele teorii etycznych) etykê nale¿y odró¿niæ od moralnoœci, która umo¿liwia ocenê ludzkiego postêpowania w kategoriach dobra i z³a 2. Konsekwencj¹ akceptacji pewnej zasady etycznej jest przyjêcie okreœlonych kategorii oceniania. Etyka w znaczeniu normatywnym poci¹ga zatem za sob¹ moralnoœæ — z etycznych zasad postêpo- wania wynikaj¹ moralne oceny, wzorce, nakazy i zakazy. Wydaje siê, ¿e — zw³aszcza we wspó³czesnym œwiecie, przy daleko posuniêtej specjalizacji pracy i podziale ról spo³ecznych — trudno mówiæ o jednolitym zbiorze regu³ kieruj¹cych postêpowaniem cz³owieka. Jednak ujêcie to stanowi punkt wyjœcia do dalszej definicji etyki. Jeœli bowiem przedmiotem etyki jest w³aœciwe (czy te¿, jak ujmowa³o to wielu myœlicieli), godne lub po prostu — dobre ¿ycie, mo¿na przyj¹æ, ¿e dla ka¿dej dziedziny ¿ycia powinny istnieæ regu³y, których zastosowanie umo¿liwi d¹¿enie do idea³u w tej dziedzinie.
Kluczowym problemem etycznym jest problem wyboru, wystêpuj¹cy w jednej
z dwóch postaci: albo jako problem wyboru jednego z dwóch rozwi¹zañ danego
problemu w ramach jednego zbioru zasad etycznych, albo jako problem wyboru
zbioru zasad etycznych, który znajduje zastosowanie w danej sytuacji.
Pierwszy typ problemu wyboru ma postaæ dylematu decyzyjnego, który w konkretnej sytuacji nie musi wcale byæ trudny i daje siê zwykle rozwi¹zaæ w drodze systematycznej analizy treœci odpowiedniej zasady etycznej. Drugi typ problemu wyboru wydaje siê znacznie trudniejszy, zw³aszcza w sytuacjach, gdy wchodzi w grê zastosowanie ró¿nego typu zbiorów zasad, czyli — potocznie mówi¹c — ró¿nych etyk. Warto zwróciæ uwagê, ¿e etyczne dzia³anie mo¿e mieæ wiele Ÿróde³, które niekiedy okreœla siê jako Ÿród³a perswazyjnej mocy etyki:
- sk³onnoœæ jednostki do konsekwentnego postêpowania wedle sta³ych regu³, co wyzwala poczucie uporz¹dkowania ¿ycia i konsolidacji osobowoœci; - normy przyjmowane przez cz³onków grupy, której czêœci¹ czuje siê jednostka; i wreszcie - sankcje przewidziane w danej grupie za odst¹pienie od uznawanych przez jej cz³onków zasad etycznych 3. Nale¿y pamiêtaæ, ¿e sankcje mog¹ przyjmowaæ zró¿nicowan¹ formê: — skupion¹ (jak na przyk³ad mandat za naruszenie przepisów ruchu drogowego) lub rozproszon¹ (jak na przyk³ad ogólna niechêæ rodziny z³o¿onej wy³¹cznie z katolików do jednego z jej cz³onków, który postanawia zostaæ œwiadkiem Jehowy); — materialn¹ (grzywna w postêpowaniu karnym) i moraln¹ (nagana); — zewnêtrzn¹ (wymówki ¿ony lub mê¿a) lub wewnêtrzn¹ (wyrzuty sumienia, poczucie winy).
Z jednej strony wydaje siê oczywiste, ¿e wieloœæ Ÿróde³ perswazyjnej mocy etyki stanowi gwa- rancjê umocnienia skutecznoœci oddzia³ywania zasad etycznych. Z drugiej jednak ju¿ na pierwszy rzut oka zauwa¿amy, ¿e Ÿród³a mocy perswazyjnej etyki mog¹, poprzez sw¹ wieloœæ, prowadziæ do konfliktu poszczególnych zasad etycznych. Tak¹ w³aœnie sytuacjê nazwa³am na pocz¹tku sytuacj¹ problematyczn¹ etycznie.
Sytuacja problematyczna etycznie to taka sytuacja, w której:
- jednostka jest zmuszona dokonaæ wyboru jednego z mo¿liwych zachowañ (czyli
dzia³añ lub zaniechañ);
(^2) Op. cit., s. 225. (^3) Ho³ówka J., Etyka w dzia³aniu , Wyd. Prószyñski i S-ka, Warszawa 2001, s. 26–27.
uwag jest raczej nakreœlenie perspektywy, która mo¿e byæ szczególnie przydatna ekspertom w trakcie rozwi¹zywania problemów praktycznych, pojawiaj¹cych siê w toku ich pracy. Nie nale¿y bowiem zapominaæ, ¿e etyka jest nade wszystko filozofi¹ praktyczn¹. Rola eksperta zosta³a okreœlona w aktach prawnych definiuj¹cych jego zadania w procesie awansu zawodowego nauczycieli. Nale¿y wiêc uznaæ, ¿e wyró¿niaj¹c¹ cech¹ roli eksperta jest obowi¹zek wykonywania pewnych zadañ w ramach systemu edukacji — tak, jak wyró¿niaj¹c¹ cech¹ roli rodzica jest obowi¹zek wychowywania dzieci, a roli obywatela — wykonywanie obowi¹zków przewidzianych prawem, s³u¿¹cych dobru pañstwa.
Obowi¹zek oznacza to, za co cz³owiek jest odpowiedzialny w œwietle odpo-
wiednich norm funkcjonuj¹cych w spo³eczeñstwie i reguluj¹cych dan¹ dziedzinê
¿ycia^5.
Normy, w œwietle których dany obowi¹zek obci¹¿a dan¹ osobê, mo¿na okreœliæ jako Ÿród³a obo- wi¹zku. Ze wzglêdu na wieloœæ dziedzin ¿ycia wspó³czesnego cz³owieka jest on na ogó³ obci¹¿ony wieloma ró¿nymi obowi¹zkami, wynikaj¹cymi z wielu rozmaitych norm.
Obowi¹zek jest zawsze oznaczony:
- podmiotowo — kogo dany obowi¹zek obci¹¿a;
oraz
- przedmiotowo — czego dany obowi¹zek dotyczy, innymi s³owy, jaka jest treœæ
obowi¹zku, jakie jest zachowanie odpowiednie w danych okolicznoœciach.
Charakterystyczn¹ cech¹ obowi¹zku jest to, ¿e wspó³wystêpuje on zawsze z odpowiedzialnoœci¹ — mo¿na powiedzieæ, ¿e odpowiedzialnoœæ jest korelatem obowi¹zku. Zgodnie z definicj¹ filozoficzn¹ odpowiedzialnoœæ jest to relacja podmiotu do jego czynów, przejawiaj¹ca siê w koniecznoœci ponoszenia ich konsekwencji. Szczególnie istotnym typem konsekwencji s¹ omówione wczeœniej sankcje niewykonania obowi¹zku.
Odpowiedzialnoœæ mo¿na te¿ okreœliæ:
- podmiotowo — kto i przed kim jest odpowiedzialny za wykonanie/niewykona-
nie danego obowi¹zku;
- przedmiotowo — jakiego rodzaju odpowiedzialnoœæ, na przyk³ad moralna lub
maj¹tkowa, wchodzi w grê w danym wypadku; sprowadza siê to do okreœlenia
sfery, w której wystêpuj¹ sankcje za niewykonanie obowi¹zku;
Za wykonanie swojego obowi¹zku ekspert jest odpowiedzialny — jego odpowiedzialnoœæ ure- gulowana jest w aktach prawnych, które powo³a³y do ¿ycia sam¹ instytucjê eksperta, oraz wynika z obowi¹zków eksperta w pe³nieniu jego funkcji. Podobnie na przyk³ad obowi¹zki rodzica uregulo- wane s¹ prawnie, ale równie¿ obyczajowo (czy te¿ moralnie). Odpowiedzialnoœæ ³¹czy siê z poczuciem powinnoœci spe³nienia tego obowi¹zku, czyli gotowoœci wykonania go i poniesienia konsekwencji za jego niewykonanie. PrzejdŸmy wiêc do dwóch pojêæ kluczowych dla ka¿dej roli spo³ecznej, w tym roli eksperta: obowi¹zku i zwi¹zanej z nim odpowiedzialnoœci.
(^5) Podsiad A., Wiêckowski Z., op. cit., s. 248.
- Etyki zawodowe
Ekspert pe³ni funkcjê spo³eczn¹ zbli¿on¹ do funkcji pracownika nauki, wymagania sformu³o- wane wobec pracownika nauki mog¹ stosowaæ siê wiêc do niego, moim zdaniem, w ca³ej pe³ni. Ekspert jest cz³onkiem spo³eczeñstwa, podobnie jak wszyscy otaczaj¹cy go ludzie. Podkreœlono to w zasadach etyki pracowników nauki, o których piszê dalej. Czytamy tam (w rozdziale I):
Etyka ogólnoludzka obowi¹zuje pracownika nauki tak jak ka¿dego cz³owieka, ale odpowiedzial- noœæ jego jest wiêksza ze wzglêdu na wy¿szy stopieñ œwiadomoœci, a tak¿e dlatego, ¿e pracownikom nauki przypisuje siê wysok¹ rangê w spo³ecznej hierarchii i postrzega ich jako autorytety w ¿yciu spo³ecznym. Pracownika nauki obowi¹zuj¹ przede wszystkim normy prawdomównoœci i bezinte- resownoœci. Zasady etyki i dobrych obyczajów obowi¹zuj¹ pracownika nauki we wszystkich jego zachowaniach, a nie tylko w ramach dzia³alnoœci profesjonalnej^6.
Ekspert jest te¿ funkcjonariuszem publicznym — elementem aparatu s³u¿¹cego pe³nieniu funkcji kluczowej dla rozwoju spo³eczeñstwa, to jest wychowywaniu jego cz³onków.
Wspólnotê uczniów, nauczycieli i osób odpowiedzialnych za przebieg edukacji
na wszystkich jej szczeblach okreœla siê niekiedy mianem wspólnoty edukacyjnej,
której zasadnicz¹ funkcj¹ jest s³u¿ba dobru wspólnemu^7.
Okreœlony jest wiêc cel istnienia danej wspólnoty, który ekspert powinien zawsze mieæ na wzglê- dzie, rozwi¹zuj¹c bie¿¹ce problemy etyczne. Jednak sama œwiadomoœæ celu nadrzêdnego nie wy- starczy, by rozwi¹zywaæ problemy, które osoba stoj¹ca z zewn¹trz mog³aby uznaæ za b³ahe lub wydumane. Wielk¹ pomoc¹ dla osób pe³ni¹cych specyficzne role spo³eczne, wymagaj¹ce szczególnych kom- petencji, bardzo odpowiedzialne lub eksponowane s¹ etyki zawodowe , przyjmuj¹ce czêsto postaæ kodeksów etycznych. W Polsce kodeksy takie wypracowa³y lub w³aœnie wypracowuj¹ organy samorz¹du zawodów prawniczych (adwokatów 8 , radców prawnych 9 , sêdziów, notariuszy 10 ), zawodów medycznych (lekarzy 11 , którzy chlubi¹ siê najs³awniejszym i najstarszym kodeksem etyki zawodowej na œwiecie, tak¿e np. aptekarzy 12 ), dziennikarzy 13 , jak równie¿ grona przedstawicielskie takich nowych zawo- dów, jak doradca podatkowy, makler gie³dowy, poœrednik w obrocie nieruchomoœciami 14 , doradca gospodarczy 15 , mened¿er 16 , broker ubezpieczeniowy 17 , rzeczoznawca maj¹tkowy 18 .Tendencja do tworzenia zbiorów etyki zawodowej jest w naszym kraju coraz bardziej widoczna, choæ daleko nam jeszcze do dorobku w tej dziedzinie krajów Europy Zachodniej, a tak¿e Stanów Zjednoczonych. Twórcy etyki zawodowej zawsze wychodz¹ z za³o¿enia, ¿e problemy etyczne, pojawiaj¹ce siê w toku wykonywania danego typu pracy, nie mog¹ byæ zadowalaj¹co uregulowane w aktach praw- nych. Tworz¹ je przewa¿nie osoby z zewn¹trz, nieœwiadome specyfiki regulowanej dzia³alnoœci, a przez to niezdolne do przewidzenia i oceny wszystkich wi¹¿¹cych siê z ni¹ konfliktów etycznych. Etyki zawodowe, wychodz¹c od ogólnych, nadrzêdnych celów danej dzia³alnoœci, stawiaj¹ sobie za cel opracowanie regu³ postêpowania w konkretnych sytuacjach, wskazuj¹c, jakimi zasadami powinna
(^6) Dobre obyczaje w nauce. Zbiór zasad i wytycznych , PAN, Komitet Etyki w Nauce, Wydanie trzecie zmienione, Warszawa 2001, http://www.gazeta.am.wroc.pl (^7) Majka J., Etyka spo³eczna i polityczna , Oœrodek Dokumentacji i Studiów Spo³ecznych, Warszawa 1993, s. 123. (^8) www.adwokatura.org.pl (^9) www.prawo.lex.pl (^10) www.krn.org.pl (^11) www.portalmed.pl/xml/index (^12) www.nia.org.pl (^13) www.sdp.pl (^14) www.bhn.pl (^15) www.sdg.com.pl (^16) www.pfcg.org.pl (^17) www.ebroker.pl/pls/s/!m.main (^18) free.ngo.pl/tapv/kodeks.html
zawartymi w tym w³aœnie kodeksie, jak równie¿ innymi wymienionymi w poprzedniej czêœci kodeksami etyki zawodowej. Analizuj¹c etyczne implikacje roli eksperta, mo¿emy podzieliæ je wed³ug Ÿróde³ ich pochodzenia na trzy grupy:
- wynikaj¹ce z prawnej podstawy funkcjonowania instytucji eksperta; - wynikaj¹ce z roli eksperta jako funkcjonariusza publicznego; - wynikaj¹ce ze specyfiki pracy eksperta (w tym równie¿ jego pracy jako nauczyciela). Dwie pierwsze kategorie maj¹ charakter ogólny, dotycz¹ bowiem wszystkich ekspertów i z ko- niecznoœci odnosz¹ siê do sytuacji i zachowañ typowych. W ramach obowi¹zków etycznych, wynika- j¹cych z trzeciego Ÿród³a, mieszcz¹ siê te wszystkie obowi¹zki etyczne, które pojawiaj¹ siê na gruncie specyficznych sytuacji, jakie nie zosta³y uregulowane w sposób dostatecznie jasny ani prawnie, ani te¿ obyczajowo. Kieruj¹c siê sformu³owanym wy¿ej przekonaniem o kluczowym charakterze kategorii obowi¹zku dla okreœlenia obowi¹zków i odpowiedzialnoœci eksperta, rozpatrzê teraz kolejno najpierw obowi¹zki, nastêpnie odpowiedzialnoœæ eksperta.
4.1. Obowi¹zki eksperta
Analizuj¹c sk³ad komisji egzaminacyjnej (sk³ad okreœlony w art. 9g ust. 2 Karty Nauczyciela, dalej zwanej KN) i kwalifikacyjnej (art. 9g ust. 3 KN), czyli dwóch cia³, w których sk³ad wchodz¹ eksperci, dochodzimy do wniosku, ¿e w komisjach tych reprezentowane s¹ trzy elementy:
I. Element personalny Obecnoœæ dyrektora uzasadniona jest chêci¹ uwzglêdnienia osobistych cech i umiejêtnoœci kan- dydata, takich jak: umiejêtnoœæ nawi¹zywania kontaktu z uczniami, zaanga¿owanie w pracê, inno- wacyjnoœæ, umiejêtnoœæ wspó³pracy z innymi nauczycielami, lub wrêcz przeciwnie — zdecydowanie negatywny stosunek do pracy, niew³aœciwe podejœcie do obowi¹zków s³u¿bowych i spo³ecznych itp. Na temat tych wszystkich elementów wizerunku kandydata pozostali cz³onkowie Komisji nie maj¹ dostatecznej wiedzy. Dyrektor reprezentuje wiêc niejako czynnik osobowy w procesie awansu zawo- dowego nauczycieli. Dyrektor jest te¿, o czym nie nale¿y zapominaæ, bezpoœrednim zwierzchnikiem nauczyciela.
II. Element kontroli publicznej Kontrolê publiczn¹ reprezentuje przedstawiciel organu prowadz¹cego szko³ê lub organu nad- zoru pedagogicznego. Wynika to z koniecznoœci zagwarantowania przestrzegania formalnych proce- dur postêpowania oraz podkreœlenia publicznoprawnego charakteru ca³ej procedury kwalifikacyjnej. Obecnoœæ wœród cz³onków komisji osób reprezentuj¹cych organy w³adzy publicznej jest tak¿e sym- bolem publicznej kontroli nad procesem awansu zawodowego nauczycieli.
III. Element oceny merytorycznej Eksperci odpowiadaj¹ w systemie awansu zawodowego nauczycieli za ocenê merytorycznego poziomu kandydata. Wskazuje na to choæby samo znaczenie s³owa ekspert. Na tê merytoryczn¹ rolê nauczyciela wskazuje równie¿ zapis zawarty w § 10 Rozporz¹dzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 3 sierpnia 2000 w sprawie uzyskiwania stopni awansu zawodowego przez nauczycieli. Or- gan powo³uj¹cy komisjê kwalifikacyjn¹ lub egzaminacyjn¹ zobowi¹zany jest zapewniæ w niej udzia³ ekspertów o specjalnoœci zawodowej w miarê mo¿liwoœci odpowiadaj¹cej typowi i rodzajowi szko³y oraz specjalnoœci zawodowej nauczyciela. Wymóg ten dotyczy jedynie eksperta, co sprawia, ¿e to on przede wszystkim ma obowi¹zek oceny merytorycznej zawodowego poziomu kandydata.
Nie oznacza to jednak, by ekspert by³ zwolniony z wype³niania obowi¹zków wspólnych wszystkim cz³onkom komisji kwalifikacyjnej lub egzaminacyjnej. Powo³anie tych komisji (i samej „instytucji” eksperta) ma na celu realizacjê celów reformy systemu edukacji, zw³aszcza celu, jakim jest podniesienie poziomu edukacji i wyrównanie szans edukacyjnych. Komisje, o których mowa, maj¹ wiêc obowi¹zek badaæ kwalifikacje nauczycieli, okreœlone wyczerpuj¹co w § 5 wymienionego Rozporz¹dzenia, w taki sposób, by uzyskaæ pewnoœæ, ¿e nauczyciele ci spe³niaj¹ wszystkie tam zawarte wymagania.
Wobec braku wyraŸnego, prawnego podzia³u funkcji cz³onków komisji (warto zauwa¿yæ, ¿e wszyscy cz³onkowie komisji g³osuj¹ ³¹cznie, co wskazywa³oby na przewagê merytorycznego czynnika oceny kandydatów), trzeba uznaæ, ¿e obowi¹zek kontroli poziomu spe³nienia wymagañ niezbêdnych do uzyskania kolejnego stopnia awansu zawodowego przez kandydata spoczywa w równym stopniu na wszystkich cz³onkach komisji. Ekspert z racji swoich wy¿szych kompetencji, jest w szerszym zakresie odpowiedzialny za ocenê merytoryczn¹, co jednak go nie zwalnia od oceny innych walorów kandydata. Zasadniczym obowi¹zkiem prawnym komisji jest wydanie decyzji o stopniu spe³nienia przez kan- dydata wymagañ niezbêdnych do uzyskania wy¿szego stopnia awansu zawodowego, czyli o zdaniu przez nauczyciela egzaminu lub uzyskaniu przez niego akceptacji komisji kwalifikacyjnej. Obowi¹zek ten ma charakter prawny, jednak wi¹¿¹ siê z nim liczne inne obowi¹zki. Przechodz¹c do zestawienia obowi¹zków etycznych eksperta, nale¿y wprowadziæ pojêcie hierar- chii zasad etycznych.
Zasada etyczna okreœla, jakie zachowania nale¿y uznaæ za powinnoœæ w danej
sytuacji. Powinnoœæ ta wynika z okreœlonego obowi¹zku.
Hierarchia zasad etycznych dotyczy wyboru zasady etycznej, któr¹ nale¿y siê
kierowaæ w danej sytuacji.
Jak pisa³am powy¿ej, mo¿liwe (i czêste) s¹ sytuacje etycznie w¹tpliwe, kiedy konieczne jest doko- nanie wyboru, a kluczowym elementem dla ustalenia w³aœciwej zasady etycznej jest sprecyzowanie obowi¹zków spoczywaj¹cych na danej osobie w konkretnej sytuacji, czêsto problematycznej. Nie- zbêdne staje siê wtedy dla ustalenia w³aœciwej zasady etycznej (i podjêcia w³aœciwego wyboru etycz- nego) okreœlenie hierarchii obowi¹zków, za których wykonanie dana osoba jest w danym momencie odpowiedzialna. Wystêpuj¹c w roli eksperta, czyli wykonuj¹c czynnoœci zwi¹zane z sytuacj¹, o której by³a mowa, ekspert powinien kierowaæ siê najpierw tymi obowi¹zkami, które nak³ada na niego jego rola spo- ³eczna. Inne zasady etyczne powinny byæ stosowane wtedy, kiedy nie koliduj¹ z zasadami pracy eksperta. Wiemy ju¿, jakie s¹ nadrzêdne obowi¹zki eksperta jako funkcjonariusza publicznego. Spójrzmy zatem na wynikaj¹ce z nich praktyczne konsekwencje dla dzia³alnoœci eksperta:
Obowi¹zek zmierzania do realizacji dobra wspólnoty W sytuacji w¹tpliwej ekspert powinien zawsze braæ pod uwagê dobro zainteresowanej wspólnoty, czyli systemu edukacji i zainteresowanych miejscowych spo³ecznoœci (nauczycieli, uczniów, mieszkañ- ców danej miejscowoœci). Wynika z tego nie tylko obowi¹zek dbania o presti¿ funkcji eksperta, lecz równie¿ obowi¹zek uwzglêdniania interesów wspólnoty. W podejmowanej decyzji zawsze na- le¿y braæ pod uwagê dobro uczniów, potrzeby dydaktyczne szko³y, z której kandydat pochodzi, dba³oœæ o moralnoœæ publiczn¹ i poszanowanie prawa, w szczególnoœci podstawowych zasad wspó³- ¿ycia spo³ecznego i funkcjonowania organów w³adzy publicznej w naszym kraju (takich jak zapisane w Konstytucji i ustawach szczegó³owych zasady niedyskryminacji, równouprawnienia, poszanowania godnoœci jednostki, ochrony ¿ycia osobistego, ochrony danych osobowych). Konsekwencj¹ dba³oœci eksperta o dobro wspólne jest równie¿ uwzglêdnianie mo¿liwie szero- kiego kontekstu sytuacji zachodz¹cych w procesach awansu zawodowego — zaplecza spo³ecznego kandydata, jego miejsca pracy, uwarunkowañ psychologicznych sytuacji egzaminacyjnej.
Obowi¹zek samodoskonalenia Obowi¹zek ten spoczywa na wszystkich nauczycielach niezale¿nie od ich statusu zawodowego. Nauczyciel jest osob¹ odpowiedzialn¹ za przekazywanie m¹droœci.
Owo przekazywanie m¹droœci odbywa siê na ka¿dym etapie nauczania i ma charakter œciœle osobowy. Sprzyjaj¹ mu dobre relacje z nauczanymi: ¿yczliwoœæ, akceptacja, sprawiedliwoœæ, wyro- zumia³oœæ, gotowoœæ do dialogu, poœwiêcenie, odpowiedzialnoœæ. Kluczowe jest tu nastawienie na przekazywanie m¹droœci. Nauczyciel winien w zwi¹zku z tym d¹¿yæ do osi¹gniêcia m¹droœci, by siê
eksperta. Obiektywnoœæ w toku pracy powinna przek³adaæ siê na sformu³owanie przez eksperta obiektywnej oceny, zgodnej z indywidualnym przekonaniem i zasadami etyki eksperta. Z obowi¹zkiem obiektywnoœci wi¹¿e siê obowi¹zek oceny merytorycznej stopnia spe³nienia przez nauczyciela wymagañ na kolejny stopieñ awansu.
Obowi¹zek oceny merytorycznej Ekspert, jako osoba maj¹ca kompetencje do oceny merytorycznych aspektów pracy nauczyciela, powinien zdaæ sobie sprawê z wagi, jak¹ ma ta ocena dla ostatecznej decyzji o awansie zawodowym kandydata. Z tego te¿ wzglêdu, dokonuj¹c oceny merytorycznej, winien stale mieæ na wzglêdzie ogól- niejsze zasady etyczne pracy eksperta, w szczególnoœci zasadê, z której wynika obowi¹zek dba³oœci o dobro wspólnoty.
Ocena merytoryczna winna byæ dokonana w sposób obiektywny, zgodny z wie-
dz¹ profesjonaln¹ i przekonaniami eksperta.
Ocena merytoryczna stanowi g³ówny, choæ nie jedyny, element ogólnej oceny kandydata. Ocena powinna uwzglêdniaæ tak¿e inne czynniki, takie jak przydatnoœæ kandydata do pracy na danym sta- nowisku, jego nastawienie do pracy, przygotowanie do egzaminu, ewentualnie okolicznoœci losowe. Kandydat nie jest przez eksperta oceniany wy³¹cznie ze wzglêdu na swoj¹ wiedzê, lecz jako osoba maj¹ca pe³niæ okreœlone funkcje spo³eczne. Dlatego te¿ ekspert, dokonuj¹c oceny, powinien uwzglêd- niæ wagê tego czynnika w swojej ocenie ca³oœciowej, kieruj¹c siê swoim doœwiadczeniem ¿yciowym i zawodowym. Praktycznie rzecz bior¹c, zawsze warto spróbowaæ wyobraziæ sobie siebie w roli kan- dydata staraj¹cego siê o awans. Ekspert nie s³u¿y bowiem, jak ju¿ wspomina³am, tylko instytucjom, ale ludziom i ich wspólnotom 23.
4.2. OdpowiedzialnoϾ eksperta
Chcia³abym omówiæ to zagadnienie w zakresie kryterium podmiotowego i przedmiotowego, przedstawiaj¹c, przed kim i za wykonanie jakich obowi¹zków ekspert jest odpowiedzialny. Proponujê zwróciæ uwagê na wymienione poni¿ej p³aszczyzny odpowiedzialnoœci eksperta.
Odpowiedzialnoœæ prawna (jako funkcjonariusz publiczny) Ekspert jest odpowiedzialny prawnie w zakresie, w jakim jego odpowiedzialnoœæ przewiduj¹ prze- pisy obowi¹zuj¹cych aktów prawnych. Odpowiedzialnoœæ prawna nie ogranicza siê tylko do tych wymogów prawa, które ob³o¿one zosta³y sankcjami za ich niewykonanie.
Odpowiedzialnoœæ prawna ma równie¿ wymiar etyczny: ekspert ma etyczny
obowi¹zek wykonywaæ nale¿ycie swoj¹ funkcjê, a wiêc równie¿ stosowaæ siê do
wymogów prawa reguluj¹cych tê dzia³alnoœæ.
Jako funkcjonariusz publiczny ekspert zobowi¹zany jest przede wszystkim dbaæ o szybki, sprawny i zgodny z prawem przebieg procesów awansu zawodowego w takim zakresie, w jakim ma mo¿li- woœæ wywierania wp³ywu na te procesy. Powinien on równie¿ zdawaæ sobie sprawê z tego, ¿e jego obowi¹zki jako eksperta (podobnie jak jego obowi¹zki jako nauczyciela), nie ograniczaj¹ siê do czyn- noœci bezpoœrednio zwi¹zanych z wykonywaniem tej funkcji. Zarówno w toku jej pe³nienia, jak i poza tym ekspert ma obowi¹zek dbaæ o nale¿yty przebieg procesów awansu. Szczególnie istotn¹ konsekwencj¹ tego faktu jest obowi¹zek zwracania uwagi na nieprawid³owo- œci, i to nie tylko te, które mog¹ poci¹gaæ za sob¹ sankcjê prawn¹, ale i te, które zagra¿aj¹ wykonaniu obowi¹zków pozaprawnych cz³onków komisji.
(^23) Wojcieszek K. A., Materia³y na konferencjê Ekspert w awansie zawodowym nauczyciela , Warszawa, 18 grudnia 2000, www.gimnazjum.pl/awans/etyczneaspektyrolieksperta.phtml
Szczególne znaczenie ma obowi¹zek obiektywnoœci i bezstronnoœci. Zakres odpowiedzialnoœci wynikaj¹cej z obowi¹zku dba³oœci o dobro wspólnoty, obowi¹zku aktywnoœci i samodoskonalenia jest znacznie szerszy ni¿ zakres dba³oœci o nale¿yt¹ jakoœæ w³asnej pracy eksperta — obejmuje on równie¿ dba³oœæ o funkcjonowanie komisji jako ca³oœci. W zakresie obowi¹zku dokonania oceny merytorycznej ekspert jest zobowi¹zany do kontroli, wyczerpuj¹cej i zgodnej z jego najlepsz¹ wiedz¹, czy nauczyciel spe³nia wymogi wskazane w aktach prawnych reguluj¹cych awans zawodowy nauczycieli.
Odpowiedzialnoœæ przed spo³eczeñstwem Jest w interesie spo³eczeñstwa, by system edukacji opiera³ siê na nauczycielach kompetentnych i zaanga¿owanych w swoj¹ pracê. Ekspert odpowiada za ocenê wartoœci kandydatów na nauczycieli wy¿szego stopnia, odpowiada jednak równie¿ za strukturê motywacyjn¹ potencjalnych uczestników procesów awansu zawodowego nauczycieli. Ekspert, który zniechêca kandydatów, ocenia ich zbyt surowo lub nie poddaje ich nale¿ycie drobiazgowej ocenie, jest spo³ecznie odpowiedzialny za szkody, jakie mog¹ st¹d wynikn¹æ dla systemu edukacji publicznej. Odpowiedzialnoœæ spo³eczna eksperta wynika przede wszystkim z obowi¹zku dba³oœci o dobro wspólnoty, lecz równie¿ z obowi¹zku obiek- tywnoœci i merytorycznej oceny kandydata.
Odpowiedzialnoœæ przed innymi cz³onkami komisji Ekspert pracuje z ludŸmi, którzy wraz z nim tworz¹ komisje egzaminacyjne i kwalifikacyjne. Po- winien w zwi¹zku z tym dok³adaæ wszelkich starañ, by wspó³praca ta uk³ada³a siê jak najlepiej i umo¿liwia³a realizacjê obowi¹zków eksperta i komisji. Oznacza to, ¿e ekspert powinien udzie- laæ niezbêdnych informacji innym cz³onkom komisji, traktowaæ ich zdanie z powag¹ i szacunkiem, uwzglêdniaæ je w podejmowanych przez siebie decyzjach. Ekspert powinien te¿ staraæ siê o do- br¹ atmosferê pracy komisji. Ekspert powinien zdawaæ sobie sprawê, ¿e nale¿yta realizacja jego obowi¹zków wymaga brania pod uwagê kolektywnego charakteru dokonywanej oceny kandydata. Odpowiedzialnoœæ przed innymi cz³onkami komisji ma swoje Ÿród³o w obowi¹zkach funkcjonariusza publicznego, jednak w tym w³aœnie punkcie najsilniej dochodz¹ do g³osu wymogi moralnoœci ogól- nej, miêdzyludzkiej. Ekspert powinien innych cz³onków komisji traktowaæ jak kolegów, zdawaæ sobie sprawê z jednocz¹cego ich celu. Przed pozosta³ymi cz³onkami komisji ekspert jest tak¿e odpowiedzialny za zwracanie im uwagi na nieprawid³owoœci w ich pracy, jak o tym wspomnia³am ju¿ omawiaj¹c obowi¹zki prawne. Tak- towne postêpowanie eksperta w takich przypadkach jest niezwykle wa¿ne mo¿e bowiem oszczêdziæ wielu nieporozumieñ w czasie pracy komisji egzaminacyjnych i kwalifikacyjnych, przyczyniaj¹c siê do sprawniejszego jej przebiegu.
Odpowiedzialnoœæ przed kandydatem Ta p³aszczyzna odpowiedzialnoœci jest byæ mo¿e najbardziej oczywista i zarazem najbardziej ogól- noludzka. Kandydat jest osob¹, która poddaje siê ocenie eksperta. Decyzja o ubieganiu siê o awans stanowi wyraz zaufania kandydata do obiektywnoœci i rzetelnoœci pracy cz³onków komisji. Ekspert nie mo¿e zawieœæ tego zaufania. Odpowiedzialnoœæ wobec kandydata jest szczególnie silnie zwi¹zana z wymogiem obiektywnoœci i bezstronnoœci eksperta oraz z jego obowi¹zkiem prawnym. Przebieg procesów awansu zawodowego powinien w zamyœle reformatorów umo¿liwiæ nauczy- cielom planowanie kariery zawodowej (wraz z towarzysz¹cym temu wzrostem p³acy), powinien równie¿ zapewniaæ motywacjê do rozwoju i pog³êbiania kompetencji zawodowych. Ekspert jest po czêœci odpowiedzialny za nale¿yty przebieg tych procesów. Pozytywne podejœcie nie oznacza naturalnie, ¿e ekspert powinien rezygnowaæ z realizacji obo- wi¹zku obiektywnoœci i merytorycznej oceny. Wrêcz przeciwnie — odpowiedzialnoœæ wobec kandy- data jest przede wszystkim odpowiedzialnoœci¹ za nale¿yte wype³nianie tych w³aœnie obowi¹zków.
jest przyjêcie w ¿yciu — we wszystkich jego sferach — wzorca cz³owieka przyzwoitego. Roz- tropnoœæ — roztropnoœæ cz³owieka doœwiadczonego i pozytywnie nastawionego do œwiata i ludzi — ogranicza zatem ramy, które tworzy formalizm etyczny 24. Moje propozycje s¹ szkicem formalnej etyki eksperta w procesie awansu zawodowego nauczycieli. Ich zastosowanie — ograniczenie ich zastosowania — pozostawiam ku rozwadze czytelnika.
PRZYPADKI DO ANALIZY
Omów: — zasiêg podmiotowy i przedmiotowy oraz Ÿród³a obowi¹zków; — zasiêg podmiotowy, przedmiotowy oraz zakres odpowiedzialnoœci. Wska¿, jakie ewentualnie obowi¹zki zosta³y naruszone przez uczestników w nastêpuj¹cych sy- tuacjach:
1. Nauczyciel z wieloletnim sta¿em, ekspert do spraw awansu zawodowego
nauczycieli, odbiera telefon od przyjació³ki, która gor¹co prosi o pomoc w przygo-
towaniu dokumentacji jej córki w postêpowaniu w sprawie nadania stopnia na-
uczyciela dyplomowanego. Nauczyciel wyra¿a zdziwienie, wiedz¹c sk¹din¹d, ¿e
córka przyjació³ki pracuje w szkole dopiero od pó³tora roku. Otrzymuje odpowiedŸ
wymijaj¹c¹, z której wynika, ¿e niespe³nienie wymogów co do sta¿u zawodowego
„nie stanowi problemu”.
2. Przy kolacji nauczycielka, ekspert w komisji kwalifikacyjnej w niewielkim mie-
œcie relacjonuje mê¿owi treœæ dokumentacji jednego z kandydatów, która zrobi³a
na niej bardzo dobre wra¿enie. M¹¿ policjant z wyraŸnym zdziwieniem informuje
j¹, ¿e ów kandydat jest znan¹ niegdyœ w s¹siednim mieœcie osob¹, przeciwko któ-
rej toczy³o siê kilkanaœcie lat temu postêpowanie karne w sprawie o molestowanie
seksualne nieletnich, umorzone z braku dowodów.
3. Nauczycielka-ekspert, œwie¿o upieczona szczêœliwa matka, nied³ugo po po-
wrocie z urlopu macierzyñskiego ma wzi¹æ udzia³ w egzaminie na nauczyciela
mianowanego. Jest najm³odszym cz³onkiem komisji, w której — rzecz nad wyraz
rzadka — zasiadaj¹ oprócz niej sami mê¿czyŸni. Ekspert przychodzi nieco wcze-
œniej i spotyka na korytarzu bardzo zdenerwowan¹ kandydatkê, m³od¹ kobietê
w zaawansowanej ci¹¿y. W toku rozmowy kandydatka zwierza siê ze swojego
zdenerwowania i wyra¿a nadziejê, ¿e pani ekspert, rozumiej¹c jej trudn¹ sytuacjê,
bêdzie j¹ popieraæ przed komisj¹. Ekspert, powzi¹wszy sympatiê do kandydatki,
niezobowi¹zuj¹co mówi np. „Zrobiê, co bêdê mog³a”.
W trakcie egzaminu kandydatka na pytania cz³onków komisji odpowiada zde-
cydowanie niezadowalaj¹co. Po egzaminie wszyscy cz³onkowie komisji s¹ bardzo
negatywnego zdania o kandydatce. Broni jej dyrektor szko³y, argumentuj¹c, ¿e
sprawdzi³a siê doskonale jako wychowawca i ma bardzo dobry kontakt z rodzi-
cami uczniów.
4. Pod koniec czerwca, wracaj¹c z wypoczynku nad morzem, nauczyciel-ekspert
spotyka w poci¹gu kole¿ankê ze studiów, obecnie zatrudnion¹ na uniwersytecie
(^24) Ho³ówka J., Etyka w dzia³aniu , Wyd. Prószyñski i S-ka, Warszawa 2001, s. 25.
jako pracownik naukowy. Kole¿anka interesuje siê systemem awansu zawodowego
nauczycieli, dlatego ekspert wyjaœnia jej przebieg postêpowania kwalifikacyjnego,
ilustruj¹c swoje wyjaœnienia relacj¹ z ostatnio przeprowadzonego postêpowania
kwalifikacyjnego kandydatki, co do której komisja wyrazi³a pozytywn¹ ocenê. Eks-
pert wdaje siê w obszerniejsze omówienie jednej z publikacji kandydatki z dzie-
dziny psychologii dzieciêcej. Kole¿anka ze zdziwieniem i oburzeniem zauwa¿a,
¿e kandydatka by³a przed kilkoma laty jej studentk¹, a ta publikacja jest kompi-
lacj¹ z jej pracy doktorskiej na identyczny temat, któr¹ opublikowa³a w lokalnym
wydawnictwie naukowym.
5. Ekspert, nauczycielka z du¿ym dorobkiem zawodowym, bierze udzia³ w eg-
zaminie na nauczyciela mianowanego w niewielkiej miejscowoœci na terenach do-
tkniêtych strukturalnym bezrobociem. W komisji zasiada aktualny dyrektor szko³y,
w której niegdyœ uczy³a tu¿ po studiach — m³ody, energiczny i bardzo pewny sie-
bie mê¿czyzna o irytuj¹cym, jej zdaniem, sposobie bycia. Kandydatka jest m³od¹,
atrakcyjn¹ kobiet¹. W toku egzaminu odpowiada na pytania poprawnie (oceny
poszczególnych cz³onków komisji wahaj¹ siê w granicach 5–6 punktów), potyka
siê wyraŸnie dopiero na zadanym przez eksperta pytaniu dotycz¹cym problemów
spo³ecznych i œrodowiskowych uczniów szko³y, w której odbywa³a sta¿. Ekspert
ocenia odpowiedŸ negatywnie, uwa¿a poza tym za niew³aœciwe, ¿e dyrektor szko³y
zwraca siê do kandydatki po imieniu. Po zakoñczeniu egzaminu dyrektor zwraca
siê do cz³onków komisji i stwierdza, ¿e to prawdziwy cud, i¿ tak efektowne i inte-
ligentne m³ode osoby chc¹ jeszcze pracowaæ w szkolnictwie.
Pos³uguj¹c siê pojêciem hierarchii zasad etycznych, wska¿, jakie dzia³ania powinni twoim zdaniem podj¹æ uczestnicy. Omów przyczyny ewentualnych problemów w wyborze.
Bibliografia:
Arystoteles, Etyka nikomachejska , PWN, Warszawa 1956.
Aronson E., Cz³owiek — istota spo³eczna , PWN, Warszawa 1987.
Ho³ówka J., Etyka w dzia³aniu , Wyd. Prószyñski i S-ka, Warszawa 2001.
Kant I., Uzasadnienie metafizyki moralnoœci , PWN, Warszawa 1963. MacIntyre A., Krótka historia etyki , PWN, Warszawa 2000.
Majka J., Etyka spo³eczna i polityczna , Oœrodek Dokumentacji i Studiów Spo³ecznych, Warszawa 1993
Podsiad A., Wiêckowski Z., Ma³y s³ownik terminów i pojêæ filozoficznych , Wyd. Pax, Warszawa 1983.
Œpiewak P., W stronê wspólnego dobra , Fundacja „Alatheia”, Warszawa 1998.
Weber M., Polityka jako zawód i powo³anie , Wyd. „Znak”, Kraków 1998.
