etymologia nazwy legawiec i wyżeł, Publikacje z Język polski

Pobierz etymologia nazwy legawiec i wyżeł i więcej Publikacje w PDF z Język polski tylko na Docsity!

SYNCHRONICZNE I DIACHRONICZNE ASPEKT Y BADAŃ POLSZCZ YZNY Beata Malczewska ORCID: 0000-0001-5667- Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej, Kraków [email protected]

O etymologii leksemów legawiec oraz wyżeł w języku polskim

S ł o w a k l u c z o w e legawiec, wyżeł, etymologia, języki specjalistyczne, łowiectwo, kynologia K e y w o r d s legawiec (pointing dog), wyżeł (gundog), folk etymology, specialist languages, hunting, cyno- logy W artykule przedstawiona zostanie etymologia dwóch polskich wyrazów: legawiec oraz wyżeł. Omówione będą postawione przez lingwistów oraz badaczy kynologicznych tezy dotyczące językowych motywacji i pochodzenia rzeczownika wyżeł , które zostaną połą- czone z faktami z historii ras psów. W łowiectwie pies ma swoje wyjątkowe miejsce. Od wieków jest nieodłącznym towa- rzyszem wypraw do lasu, traktowanym z dużym poszanowaniem i miłością przez właści- ciela. Dla myśliwego jest partnerem, który dzięki swoim wrodzonym oraz nabytym cechom pomaga w dojściu do zwierzyny. Dawne polowania różniły się od znanych współcześnie. Zwierzynę łowiono za pomocą sieci, pętli, lepów, nęcisk i samołówek. „Duże, szybkie psy służyły do pogoni i naganki na otwartych przestrzeniach […], natomiast mniejsze do łowów w gęstych lasach”^1. Sukces polowania zależał od sprytu i spostrzegawczości myśliwego, ale też od odległo- ści, z jakiej pies wystawił zwierzę. Im bliżej i precyzyjniej zwietrzył, tym łatwiej można było zarzucić sieć czy zapędzić ptaka do matni. Z biegiem czasu zaczęto widzieć potrzebę (^1) Marek Czerwiński, Jan Szczepocki, Vademecum myśliwskie (Warszawa: Bellona, 2009), 255.

www.wnus.edu.pl/sj | DOI: 10.18276/sj.2022.21-04 | 47– ISSN (print): 1730-4180 | ISSN (online): 2353-

48 | Beata Malczewska

wyspecjalizowania psów do konkretnych czynności: wystawiania ptactwa, poszukiwania postrzałków, aportowania itd. Każda rasa myśliwska wyróżnia się zespołem cech morfologicznych i psychologicz- nych, które sprawiają, że nadaje się ona do jasno określonych czynności w łowisku. Jednym z terminów związanym z pracą psa jest grupa użytkowa , definiowana jako „zespół psów myśliwskich o wspólnym zakresie użytkowania, obejmujący grupę ras lub nawet kilka ich grup”^2. Do grupy legawców , zwanych też psami legawymi albo wyżłami , należą rasy wyżłów kontynentalnych i angielskich ułożonych do pracy w polu, w lesie i w wodzie, które wyszukują i wystawiają ptactwo myśliwemu. Oprócz tej grupy w łowiectwie korzysta się również z pomocy psów gończych , płochaczy , posokowców , norowców i dzikarzy. Obecne wyżły kontynentalne oraz setery wywodzą się z dawnych psów myśliwskich, które tropiły i wypłoszały zwierzynę. Źródła kynologiczne podają, że pierwsze określenia związane z wyżłami – sitting dog oraz sitting spaniel – odnotowano w języku angielskim już w XIV wieku^3 i dotyczyły one psów ‘przysiadających nisko’ po złapaniu odwiatru^4. Sposoby polowania i rola psa w łowisku uległy zmianie w XV wieku, po wynalezieniu broni palnej. Zaczęto wówczas krzyżować różne rasy, aby mogły się specjalizować w okre- ślonych czynnościach, a w XVIII wieku w Wielkiej Brytanii narodziły się wyżły angielskie , które były potrzebne do polowania na ptactwo (bażanty, kuropatwy, przepiórki). Ich zada- nie nie polegało na gonieniu i szybkim wypłoszeniu zwierzyny z ostoi, ale na zwietrzeniu jej górnym wiatrem i cichym zasygnalizowaniu myśliwemu poprzez charakterystyczną pozę zwaną w kynologii stójką^5. Zatrzymanie się psa i trwanie w tej pozycji dawało myśliwemu czas na dojście do zwierzyny i złożenie się do strzału. Anglicy wyhodowali różne rasy wyżłów:

• pointery, które miały służyć tylko do wystawiania zwierzyny;
• retrievery – odszukujące i aportujące zwierzynę,
• a w końcu wielostronne setery, które Polacy początkowo nazwali psami legawymi , legawcami , a z czasem wyżłami. Równolegle w Niemczech i innych krajach Europy tworzono wzorce ras owąskich spe- cjalizacjach, które nazwano wyżłami kontynentalnymi. Różniły się one od psów angielskich eksterierem i sposobem pracy w łowisku. (^2) Tamże, 256. (^3) Jochen Becker, Rasy psów myśliwskich (Warszawa: Wydawnictwo RM, 2009), 42. (^4) Odwiatr – woń zwierzyny. (^5) Stójka – „nagłe zatrzymanie się psa po zwietrzeniu zwierzyny, z uniesioną nogą, przeważnie przednią, z wyprężonym ciałem i nieruchomym ogonem; głowa skierowana w kierunku wystawionej zwierzyny; poza ukazuje ogromne wewnętrzne napięcie psa. Stójka jest wrodzoną cechą jedynie wyżłów, a rodzaj stójki zależy od właściwości rasy”. Zygmunt Jóźwiak, Kazimierz Biały, Podstawy łowiectwa. Słownik podstawowych terminów łowieckich i ekologicznych (Warszawa: Wydawnictwo Łowiec Polski, 1994), 184.

50 | Beata Malczewska

Nazwa legawiec wywodzi się od charakterystycznej, wyuczonej pozycji, jaką dawniej przybierały psy podczas polowań na ptactwo. Przed wynalezieniem broni palnej ptaki odła- wiano za pomocą sieci, które były zarzucane w miejscu, gdzie pies wyczuł ich obecność. Wówczas musiał położyć się nisko i czekać, aż myśliwy nakryje siecią miejsce bytowa- nia zwierzyny. Pozycja ta sprawiała, że czworonóg nie przeszkadzał i nie zaplątywał się w sieć, która była rzucana na zarośla znajdujące się bezpośrednio przed nim. W kolejnych wiekach, gdy zmieniły się techniki polowań, zmianie uległa też pozycja psów wystawiają - cych. Nie przyuczano ich już do płaskiego leżenia. Krzyżując rasy, zaczęto wykorzystywać fakt, że w sposób instynktowny psy te zamierały w bezruchu w momencie złapania tropu czy odwiatru lub, jak to robią setery, przysiadywały, wskazując nosem odpowiedni kieru- nek. Ten rodzaj zachowania, typowy tylko dla wyżłów, nazywamy wspomnianą wcześniej stójką. W SJPD znajdujemy następującą definicję wyrazu legawiec : „typ psa myśliwskiego, który nie goni zwierzyny, ale zwietrzywszy ją, zalega, wyczekuje przybycia myśliwego i dopiero na jego rozkaz rusza zwierzynę do strzału (przeważnie ptactwo łowne)”^7. W słow- niku znajdujemy również wyjaśnienie przymiotnika legawy właśnie na przykładzie seterów: „Setery należą do psów legawych, zwanych też legawcami dlatego, że do zwierzyny zbliżają się czołgając”^8. Rzeczownik legawiec oraz przymiotnik legawy są derywatami pośrednimi od staropol- skiej podstawy legać , pierwotnie czasownika wielokrotnego do lec , którego pierwsze świa- dectwa notujemy w XIV wieku, a w sposób regularny stosowanego od wieku XVI w znacze- niu ‘kłaść się, wylegiwać, leżeć, sypiać’^9. W terminologii łowieckiej jest on nadal stosowany w odniesieniu do zwierzyny, naj- częściej z przedrostkiem za- ( zalegać ), który, ze względu na specjalistyczną konotację, trak- tujemy jako nietypową formację perduratywną^10. Czasownik jest rozumiany jako ‘siedzieć, bytować w określonym miejscu łowiska’, stąd też inne derywaty: legowisko oraz legawe pole – obszar, na którym się poluje z legawcami na ptactwo. (^7) Witold Doroszewski (red.), Słownik języka polskiego , t. 4 (Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszech- na”, 1964), 62. (^8) Tamże. (^9) Krystyna Długosz-Kurczabowa, Wielki słownik etymologiczno-historyczny języka polskiego (Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2020), 351. (^10) Stosuję podział Henryka Wróbla, który dzieli przedrostki werbalne związane z percepcją czasu na formacje: determinatywne, perduratywne, konatywno-perduratywne, normatywno-perduratywne, limi- tywne, fazowe oraz semelfaktywne. Podaję, iż prefiks za- w derywacie zalegać ma nietypowe znaczenie perduratywne, gdyż w kontekście łowieckim rozumiem go analogicznie jak w języku ogólnym przedrostek prze- , a mianowicie jako „wypełnienie akcją podstawy (słowotwórczej) pewnego odcinka czasowego od jego początku do końca”. W języku myśliwych czasownik zalegać rozumiem jako ‘leżenie, odpoczywanie, przebywanie zwierzyny w jego miejscu spoczynku przez dłuższy okres czasu’. Renata Grzegorczykowa, Roman Laskowski, Henryk Wróbel (red.), Gramatyka współczesnego języka polskiego , wyd. II (Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998, t. 2), 546–548.

O etymologii leksemów legawiec oraz wyżeł w języku polskim | 51

Analizując źródła słownikowe, można stwierdzić, że pierwszym derywatem odczasow- nikowym był przymiotnik legawy , a dopiero potem zaczęto używać nazwy agentywnej lega- wiec. Andrzej Bańkowski rzeczownik datuje na rok 1549 jako rezultat uniwerbalizacji nazwy złożonej pies legawy , datowanej z kolei na XV–XVI wiek^11. Czas powstania terminu canes legawy (1500 r.) pokrywa się z XIV–XV-wiecznymi wzmiankami kynologicznymi o pierw- szych psach, które legały po zwęszeniu zwierza. Podobną definicję znajdujemy w słow- niku etymologicznym Franciszka Sławskiego^12 , który, cytując za Józefem Rostafińskim^13 , podaje, że jest to „pies przyuczony do legania, układania się w miejscu i merdania ogonem, w momencie gdy spostrzeże ptaka, na którego poluje”. Nazwa stanowi, więc odzwierciedle- nie realiów pozajęzykowych, a jej zapis jest lingwistycznym udokumentowaniem zjawisk wcześniej występujących. Określenie psy legawe wynikało z doświaczeń myśliwych i obser- wacji pracy czworonoga w łowisku. Etymologia słowa wyżeł wydaje się bardziej skomplikowana i analizując prace o charak- terze językowo-historyczno-kynologiczno-łowieckim, natrafiamy na sformułowanie, iż jego pochodzenie jest niepewne. Marek Stachowski podaje, iż etymologia niepewna oznacza nie tylko to, że „nie wiemy dokładnie z jakich morfemów wyraz powstał i jakie miał początkowe znaczenie, ale także nie mamy pewności co do języka, z którego należy go wyprowadzić”^14. Cytat odnosił się do badanej przez autora orientalnej etymologii polskiego ogara i węgier- skiego agára , ale z podobnym problemem mierzymy się w kontekście źródłosłowu wyżeł. Najczęściej przytaczane są następujące hipotezy:

1. etymologia ludowa, która wywodzi słowo wyżeł od przymiotnika ‘wysoki’;
2. wyżeł pochodzi od wygi jako określenie ‘starego psa’;
3. wyżeł to prasłowiański wyraz o znaczeniu ‘wyjący pies’;
4. rzeczownik wyżeł to zapożyczenie z jezyków słowiańskich;
5. rzeczownik trafił do języka polskiego jako zapożyczenie węgierskie. Ad 1) Pierwsza z wymienionych hipotez stanowi przykład etymologii ludowej. Wersję podaje autor prac o charakterze leśno-łowieckim – Wiktor Kozłowski, który łączy nazwę wyżeł z przymiotnikiem wysoki , w ten sposób uzasadniając: (^11) Andrzej Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego , t. 2 (Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000), 13. (^12) Franciszek Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego , t. 4 (Kraków: Nakładem Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego, 1970–1978), 114. (^13) Józef Rostafiński, O myślistwie, koniach i psach łowczych książek pięcioro z lat 1584–1690 (Kraków: Nakładem Akademii Umiejętności, 1914). (^14) Marek Stachowski, „Problem orientalnych etymologii polskiego ‘ogar’ i węgierskiego ‘agár’”, Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej 32 (1995): 103.

O etymologii leksemów legawiec oraz wyżeł w języku polskim | 53

Ogary czyli psy gończe, które tropiąc węchem zwiérza wyganiają go głosem na ukry- tego na stanowisku strzelca, bezwątpienia dopiero po wynalezieniu i użyciu do polowa- nia broni palnéj używanemi być poczęły. Wyżeł zaś skradając się z cicha do zwierzyny i doprowadzając myśliwego do miejsca w którém się ona ukrywa, daje mu nie równie większą sposobnośc do jéj podejścia i ubicia lub złowienia^20. Skojarzenie ‘psa wyjącego’ z wyżłem mogło wynikać z wiedzy ludowej, stereotypów i ogólnych pobieżnych obserwacji, a nie ze znajomości zachowań psów na polowaniu. Psami głoszącymi w łowisku mogą być posokowce, norowce lub ogary, o których w polskim języku łowieckim mówi się, że grają , co wynika z ich pięknej barwy głosu. Motywowanie nazwy wyżeł wyciem nie znajduje podstaw w kynologii i nie dotyczy prawidłowych zachowań psów wystawiających. Co więcej, hałaśliwe zachowanie podczas okładania pola, a w szcze- gólności szczekanie i wycie, wyklucza psa z udziału w polowaniach i z hodowli. Taki osob- nik nie spełnia wymagań rasowego psa myśliwskiego. Ad 4) Czwarta wersja podaje, że leksem wyżeł wywodzi swe korzenie z języków słowiańskich, na przykład: ze słoweńskiego ( vižel ) czy słowackiego ( vyžla ), które oznaczają ‘psa myśliw- skiego’, ‘psa gończego’. Takie pochodzenie podaje Witold Mańczak, sugerując, że pierwo- wzorem nazwy mógł być czeski vyžel , białoruski vyžal , serbsko-chorwacki vižao lub wręcz prasłowiański vyžьlъ^21. Z fonetyczno-morfologicznego punktu widzenia jest to możliwe, ale polski etymolog nie rozwinął szerzej tego wątku, nie prześledził, jakimi drogami te słowa trafiły do każdego z języków, więc nie da się jednoznacznie przyjąć bądź odrzucić szeroko rozumianego słowiańskiego założenia. Ze względu na obszerność materiału w artykule nie da się przeanalizować historii wyr- azu wyżeł w każdym ze wspomnianych języków, ale warto skoncentrować się na nazwach ras wyżłów współcześnie funkcjonujących w niektórych językach słowiańskich. Analizując materiał kynologiczny, możemy zauważyć, że w sześciu omawianych językach wyżeł jest hiponimem i funkcjonuje jedynie w odniesieniu do rasy węgierskiej. Termin vizsla jako hiperonim stosują w nazewnictwie Węgrzy i Polacy. W języku serbskim, chorwackim^22 (^20) Kozłowski, „O wyżle”, 192. (^21) Witold Mańczak, Polski słownik etymologiczny (Kraków: Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 2017), 224. (^22) Hasła ptičar i vȉžle znajdujemy w dwutomowym Słowniku serbsko-chorwacko-polskim Vilima Frančicia (Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, 1987) z objaśnieniami: ptȉčār – ‘ptasznik, pies legawy, wyżeł’ (tamże, 676); vȉžle,-ta – ‘wyżeł (pies), cf. prepeličar – niedorosły wyżeł’ (tamże, 1146). Przechodząc do leksemu prepeličar , spotykamy tłumaczenie: ‘wyżeł, pies do polowania na prze- piórki, legawiec’ (tamże, 567). Analizując wyżej wymienione hasła, możemy dojść do wniosku, że nazwa vȉžle funkcjonuje w ogólnych, niespecjalistycznych odmianach języków serbskiego i chorwackiego jako hiperonim w odniesieniu do całej grupy użytkowej psów wystawiających. Inaczej wygląda sytuacja języ- kowa, gdy przyglądamy się internetowym źródłom specjalistycznym kynologiczno-łowieckim, których pełen wykaz zamieszczam w bibliografii. Według tych materiałów istnieje różnica w użyciu uproszczonej

54 | Beata Malczewska

i słoweńskim istnieje forma określająca ogół wyżłów kontynentalnych, a mianowicie ptičar

• derywat odrzeczownikowy od podstawy ptica – ptak, którego polskim ekwiwalentem jest ‘ptasznik’. Termin ten funkcjonuje w polskim języku łowieckim jako określenie ‘dawnego myśliwego łowiącego ptaki sieciami, sidłami’, współcześnie jako ‘myśliwego zamiłowanego w polowaniu na pióro’, a w kontekście kynologicznym jako określenie ‘psów wystawiających ułożonych do polowań na pióro’^23. Nazwa vižla jest natomiast zapożyczeniem zasymilowanym nazwy rasy węgierskiej: mad’arska vižla. Podobnie jest w terminologii rosyjskiej, gdzie określeniem grupy użytkowej są легавая (legawiec) oraz легавая собака (legawy pies), natomiast вижла (wyżeł) to nazwa węgierskiego psa wystawiającego. Inną sytuację obser- wujemy w językach naszych południowych sąsiadów. Słowacy psa legawego, bez względu na rasę, nazywają stavač , co wywodzi się od czasownika stavat’ i pośrednio od czasow - nika vystavit – ‘wystawić’. Formę stavač tłumaczymy zatem jako ‘pies wystawiający’ (dosł. ‘wystawiacz’, ‘stójkowiec’). Wprawdzie w języku słowackim istnieje leksem vyžla , ale funk- cjonuje jedynie, i często wymiennie, w kontekście mad’arský krátkosrstý stavač (vyžla) , czyli w odniesieniu do rasy węgierskiej. Natomiast w języku czeskim obecnie w ogóle nie istnieje nazwa wyżeł. Każdy pies legawy jest określany mianem ohař – rzeczownikiem o niepewnej etymologii, poświadczonej w tym języku od XIV wieku. Jedna z wersji podaje, że pierwotnie słowo znaczyło ‘psa tropiącego’^24. W tabeli przedstawiono zestawienie leksemów wyżeł jako określenia grupy użytko- wej w sześciu językach słowiańskich oraz w języku węgierskim. Tabela jest podzielona na cztery części. W pierwszej zaznaczono język, w drugiej zamieszczono rzeczownik pospo- lity pies , w kolejnej nazwy ras wyżłów kontynentalnych wraz z przykładami. Czwarta rubryka stanowi wykaz określeń rasy wyżła węgierskiego w każdym języku. i zmodyfikowanej w pisowni nazwy vižla oraz ptičar. Vižla to określenie rasy węgierskiego psa wystawia- jącego, natomiast ptičar odnosi się do wszystkich ras wyżłów kontynentalnych i angielskich. Wyjaśnienia wymaga również termin prepeličar (tamże, 567). Jest to odrzeczownikowa nazwa agentywna, której pod- stawą słowotwórczą jest prèpelica – ‘przepiórka’. W naszym słowniku serbsko-chorwacko-polskim autor podaje ogólne wyjaśnienie prèpeličār , które nie przedstawia jego pełnej konotacji. Prèpeličār to nie syno- nim legawca ani wyżła rozumianego jako grupa użytkowa psów wystawiających, ale ekwiwalent leksemu, który w polskiej terminologii łowieckiej brzmi przepiórkarz , czyli ‘pies (z założenia wyżeł, gdyż tylko z tymi psami poluje się na ptactwo) zamiłowany w polowaniu na przepiórki’. Owo zamiłowanie może ozna- czać to, że szczególnie łatwo znajduje ten gatunek ptactwa, a ponadto właściciel wyżła poluje najczęściej na przepiórki. Nie można tu mówić o jakimś specjalnym układaniu psa do polowań na przepiórki, gdyż technika polowań na bażanty, przepiórki czy kuropatwy jest zbliżona. (^23) Por. Stanisław Hoppe, Słownik języka łowieckiego (Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1981); Jóźwiak, Biały, Podstawy. (^24) Stachowski, „Problem orientalnych”.

56 | Beata Malczewska

Podsumowując przedstawioną wyżej hipotezę, nie możemy jednoznacznie stwier- dzić, że słowo wyżeł zostało zapożyczone z języków słowiańskich i nie znajdujemy pełnego potwierdzenia tego we współczesnym nazewnictwie ras. Termin vizsla (obecnie) albo nie funkcjonuje w ogóle w terminologii danego kraju (jak na przykładzie czeskiego), albo funk- cjonuje w odniesieniu tylko do rasy węgierskiej. Język polski na tym tle jest wyjątkowy, gdyż rzeczownik wyżeł jest hiperonimem stosowanym w odniesieniu do całej grupy użyt- kowej psów wystawiających. Idea słowiańskiej etymologii może wiązać się również z fonetycznymi skojarzeniami z węgierskim czasownikiem vizsga , które, jak podają autorzy L’ubor Králik^25 oraz András Zoltan^26 , wywodzi się od słowiańskiego vyžega/vyžbga/*vyžia, czyli ‘wypalać się’, ‘palić’; ‘poddawać (metale) próbie ognia’; ‘badać’. Obaj autorzy racjonalnie uzasadniają własne kon- cepcje związane z pochodzeniem tego czasownika. Dla nas istotne są ustalenia L. Králika, że mimo niewątpliwej bliskości formalnej i semantycznej, należy etymologicznie oddzielić czasownik vizsga oraz nomen actionis visgálás (‘badanie’, ‘egzaminowanie’) od węgierskiego vizsla oznaczającego ‘psa myśliwskiego, wyżła’. Ta opinia utwierdza nas w przekonaniu, że polski leksem wyżeł prawdopodobnie nie ma bezpośredniego rodowodu słowiańskiego. Z drugiej zaś strony należy podkreślić, że nie możemy wykluczyć, iż leksem ten w for- mie zasymilowanej fonetycznie (lub nie) był używany wcześniej w języku prasłowiańskim i/lub w wybranych językach słowiańskich, a dopiero potem przywędrował na ziemie węgier- skie, gdzie zyskał popularność i nowe znaczenie jako nazwa lokalnej rasy psów. Wówczas mielibyśmy do czynienia z przesunięciem semantycznym (być może z zawężeniem znacze- nia), rozprzestrznienieniem się tej konotacji na tereny słowiańskie oraz wtórną etymologią tego słowa. Trzeba też pamiętać, że w języku węgierskim nie ma rodzajów gramatycznych, a forma wyrazu zakończona na -a narzucała przyjęcie do paradygmatu rodzaju żeńskiego, jak to się stało w większości języków słowiańskich. Stąd uzasadniona może być hipoteza o pośrednictwie jednego z języków słowiańskich w drodze do języka polskiego. Niestety brakuje wystarczających dowodów językowych, aby z pełnym przekonaniem poprzeć słowiańską etymologię słowa wyżeł. Ad 5) Ostatnie założenie – koncepcja węgierska – wydaje się najbardziej prawdopodobna oraz uzasadniona językowo i kynologicznie. Należy tu uwzględnić dwie metodologie, na które powołuje się w swojej monografii Robert Wołosz^27. Wskazuje on na różnicę między stanowi- skiem etymologów polskich i węgierskich, polegającą na tym, że pierwsi z nich (Cienkowski, (^25) L’ubor Králik, „Ungarisch vizsga , vizsgál : Versuch einer slawischen Etymologie”, Studia Etymologica Cracoviensia 19 (2014): 205–210. (^26) András Zoltan, „Einige Bemerkungen zu L’ubor Králiks slawischer Etymologie von ung. vizsga , vizs- gál ”, Studia Etymologica Cracoviensia 19 (2014): 211–213. (^27) Robert Wołosz, „Wyrazy węgierskie w języku polskim”, Studia Slavica Hungarica 35 (1989), 3–4: 214–216.

O etymologii leksemów legawiec oraz wyżeł w języku polskim | 57

Ropa)^28 postulują ograniczenie badań do ustalenia bezpośredniego języka przekazującego i mniejszą wagę przywiązują do wcześniejszej historii słowa, drudzy zaś szukają języka, z którego dane słowo pochodzi, i próbują wyjaśnić, jakimi drogami (za czyim pośrednic- twem) trafiło ono do polszczyzny. W naszych rozważaniach spróbujemy ustalić bezpośredni język przekazujący oraz połączymy wiedzę etymologiczną z historycznymi faktami pozaję- zykowymi na temat kynologii. Słownik etymologiczny węgierski zawiera dwa wyjaśnienia historii słowa wyżeł^29. Oprócz ogólnej informacji, że słowo vizsla przywędrowało do języka węgierskiego ze słowiańszczyzny, istnieje druga teoria, mówiąca, że wyraz może pochodzić konkretnie od czasownika vizsgál (‘badać, egzaminować’), mającego również niepewne pochodzenie. Na semantyczno-morfologiczno-fonetyczną zbieżność leksemów vizsga i vizsla wskazuje Słownik węgiersko-polski Jana Reychmana^30 , który podaje, iż mamy do czynienia z synon- imicznymi przymiotnikami o znaczeniu ‘badawczy, szukający’. Forma vizsla podana jest tutaj również jako nazwa rasy psa. W słowniku widnieją inne wyrazy z tej samej rodziny morfologicznej: bezokolicznik vizslat (‘tropić, węszyć’), nomen actionis vizslatás (‘tropienie’) oraz podobnie brzmiące vizsgál (‘badać, analizować’) i vizsgálás (‘badanie, analizowanie’). Kolejne źródło – „Historyczno-etymologiczny słownik języka węgierskiego”^31 – podaje, że rodzina wyrazów vizslat i vizsla , archaizm vizslál oraz vizsgál mają niepewne pochodzenie, o którym również piszą inni badacze^32. Co więcej, niektórzy z nich, tak jak L. Králik, oddzie- lają etymologicznie vizsgál od vizsla. My jednak skupimy uwagę na pochodzeniu samej nazwy rasy wyżeł i rozwiniemy dwa wątki: językowy oraz pozajęzykowy – historyczno - -kynologiczny. Węgierscy językoznawcy nie mają pewności, czy pierwszy powstał czasownik, czy rzeczownik, gdyż nie są w stanie jednoznacznie określić kierunku motywacji. Zakładają, że pierwszą formą było vizsla , do której dodano przyrostek -l^33 i w ten sposób otrzymano czasownik vizslál , vizsgál oraz vizslat. Wszystkie miały podobne znaczenie: ‘badać, szukać, gmerać, poddawać próbie’. Nie ma dowodu na istnienie rdzenia vizs-. Przyjęto hipotezę, że vizsla było kiedyś stosowane w funkcji imiesłowu czynnego przymiotnikowego (‘badający’), (^28) Witold Cienkowski, „Ogólne założenia metodologiczne badania zapożyczeń leksykalnych”, Poradnik Językowy 10 (1964): 417–429; Andrzej Ropa, „O najnowszych zapożyczeniach w języku polskim”, Poradnik Językowy 10 (1974): 518–526. (^29) Lexikonok magyar etimologiai szotar , dostęp 19.01.2021, https://www.arcanum.hu/hu/online-kiadva- nyok/Lexikonok-magyar-etimologiai-szotar-F14D3/v-F4386/vizsla-F44D9. (^30) Jan Reychman, Wielki słownik węgiersko-polski (Warszawa: Wiedza Powszechna, 1980), 1214–1215. (^31) Mit vizslat a vizsla? , dostęp 13.01.2021, https://www.nyest.hu/hirek/mit-vizslat-a-vizsla. (^32) Por. Králik, „Ungarisch vizsga , vizsgál ”; Zoltan, „Einige Bemerkungen”; Wołosz, „Wyrazy węgier- skie”; Michał Németh, Zapożyczenia węgierskie w gwarze orawskiej i drogi ich przenikania (Kraków: Księgarnia Akademicka, 2008). (^33) W słownikach języka węgierskiego czasowniki nie są podawane w bezokoliczniku, ale w 3. osobie liczby pojedynczej.

O etymologii leksemów legawiec oraz wyżeł w języku polskim | 59

glosariuszy jest zawsze następstwem odkryć, wynalazków, obserwowania nowych zjawisk itp. Stanowi pisemne udokumentowanie stanu faktycznego i używanego języka, dlatego też omówimy kilka ważnych faktów z historii kynologii węgierskiej. Wyżły węgierskie występują obecnie w dwóch rasach, które różni rodzaj okrywy wło- sowej: wyżeł wegierski krótkowłosy ( magyar rövidszőrű vizsla ) oraz wyżeł węgierski szorst- kowłosy ( magyar drótszőrű vizsla ). Jak podaje Edward Frankiewicz^37 , pierwsza z nich jest rasą starą, której przodkiem była odmiana psa myśliwskiego powstała w średniowieczu ze skrzyżowania żyjących w Panonii psów myśliwskich z psami z Siedmiogrodu. Psów tej rasy, o dość masywnej budowie ciała, używano do polowań z sieciami na ptactwo oraz do wypłaszania zwierzyny z zarośli, gdzie łowiono z sokołami. Po wynalezieniu broni palnej zaszła potrzeba stworzenia psa o lżejszej budowie i większej zwinności. Wówczas zaczęto krzyżować lokalne psy z myśliwskimi psami tureckimi, które charakteryzowały się smuk- lejszą sylwetką i żółtawym umaszczeniem. Psy te znalazły się na Węgrzech w wyniku oku- pacji tureckiej (1526–1699), kiedy to przywędrowały ze swymi właścicielami – zwycięzcami. Dzięki tej tureckiej domieszce krwi „wyżły znad Dunaju” posiadają oryginalną rudą sierść. Około 1731 roku trenczyńska rodzina Zay von Zayugroc rozpoczęła hodowlę przodka dzisiejszej rasy. Do krzyżowania używano linii pointerów, niemieckich wyżłów krótkowło- sych, posokowców hanowerskich oraz seterów angielskich. W 1928 roku stworzono wzorzec rasy, a w roku 1935 roku oficjalnie zarejestrowano ją w FCI^38. Rasa szorstkowłosa pojawiła się w latach 30. XX wieku po skrzyżowaniu gładkej odmiany węgierskiej z wyżłem niemieckim szorstkowłosym^39 , który ze względu na rodzaj szaty włosowej chroniącej go przed skaleczeniami jest psem bardziej predysponowanym do pracy w trudnym, zarośniętym terenie. Obie rasy są wyżłami wszechstronnymi, dobrze zna- nymi w kynologii europejskiej. Czternastowieczne słowo vizsla oznaczające ‘bystrookiego psa myśliwskiego’ z bie- giem czasu stało się hiponimem i z rzeczownika ogólnego przekształciło się w nazwę rasy, która prawdopodobnie dała początek polskiej nazwie grupy użytkowej psów myśliwskich. Taka hipoteza wydaje się spójna i logiczna, a przemawia za nią semantyczno-fonetyczna zbieżność. Ta sama nazwa jednej rasy funkcjonuje jako zapożyczenie w wielu językach. Istnieje też korelacja czasowa nazwy z powstawaniem grupy użytkowej psów, które tro- piły ptaki w trakcie polowań. Wzmianki kynologiczne podają informacje o XIV-wiecznych sitting dog , a etymologiczne źródła węgierskie powołują się na zapiski o polujących viz- sla , pochodzących z tego samego stulecia. Sama węgierska nazwa jest o około dwieście lat starsza niż rasa, ale od początku dotyczyła jednego obszaru znaczeniowego: ‘szukania, tropienia i psa’. Ponadto analizowany materiał wskazuje, że najpierw tylko Węgrzy używali tej nazwy jako określenia grupy użytkowej psów wystawiających, a rozpowszechnienie się (^37) Edward Frankiewicz, Wyżły kontynentalne (Warszawa: Wydawnictwo Akcydensowe, 1986). (^38) Becker, Rasy psów , 50. (^39) Frankiewicz, Wyżły , 25.

60 | Beata Malczewska

rasy wyżła węgierskiego spowodowało, że termin w formie zasymilowanej lub oryginalnej wszedł jako zapożyczenie do terminologii specjalistycznych innych języków, najczęściej w postaci hiponimu odnoszącego się tylko do jednej rasy psów (w odmianie krótkowłosej i szorstkowłosej) proweniencji węgierskiej. Rzeczownik wyżeł , funkcjonujący w języku polskim jako synonim nazwy pies legawy , oznaczający grupę psów „używanych do polowań w polu, wodzie lesie, pracujących w pobliżu myśliwego, któremu wyszukują zwierzynę, wystawiają i aportują”^40 , stanowi raczej odosob- niony przypadek szerszej konotacji tej nazwy. Il. 3. Wyżeł węgierski krótkowłosy robiący stójkę (rys. K. Boguszewska, 2021) W artykule przedstawiono tezy dotyczące etymologii słów legawiec oraz wyżeł. Pochodzenie pierwszego leksemu jest udokumentowane i niejednokrotnie opisane, nie- pewne natomiast jest pochodzenie rzeczownika wyżeł. W zaprezentowanym tekście prze- analizowane zostały pod kątem językoznawczym oraz kynologiczno-łowieckim hipotezy, które wskazują na jego słowiańskie lub węgierskie pochodzenie; wskazano również przy- kłady etymologii ludowej. Mimo dość obszernej bibliografii trudno jednoznaczenie ustalić kierunek motywacji tego wyrazu. Oparto się jedynie na zapiskach etymologów, które są łączone z elementami historii kynologii i łowów, tym samym można snuć przypuszczenia o węgierskim pocho- dzeniu terminu wyżeł , które w świetle dostępnych materiałów wydają się najbardziej uza- sadnione i prawdopodobne. (^40) Stanisław Hoppe, Słownik języka łowieckiego , wyd. 3 (Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1981), 188.

62 | Beata Malczewska

Sławski, Franciszek. Słownik etymologiczny języka polskiego. T. 4. Kraków: Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, 1970–1974. Stachowski, Marek. „Problem orientalnych etymologii polskiego ogar i węgierskiego agár ”. Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej 32 (1995): 103–117. Wołosz, Robert. „Wyrazy węgierskie w języku polskim”. Studia Slavica Hungarica 35 (1989): 3–4. Wróbel, Henryk. „Czasownik”. W: Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia. T. 1–2, red. Renata Grzegorczykowa, Roman Laskowski, Henryk Wróbel. Wyd. 2, 536–583. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998. Zoltán, András. „Einige Bemerkungen zu L’ubor Králiks slawischer Etymologie von ung. vizsga, vizsgál”. Studia Etymologica Cracoviensia 19 (2014): 211–213. Netografia Hrvatsky Kinološky Savez. Dostęp 3.02.2021. https://web.hks.hr. Kultura Łowiecka. Dostęp 3.02.2021. http://lovackisavet.rs/kinologija/nemecki-kratkodlaki-pticar/. Lexikonok magyar etimologiai szotar. Dostęp 19.01.2021. https://www.arcanum.hu/hu/online-kiadvanyok/ Lexikonok-magyar-etimologiai-szotar-F14D3/v-F4386/vizsla-F44D9. Mit vizslat a vizsla? Dostęp 13.02.2021. https://www.nyest.hu/hirek/mit-vizslat-a-vizsla. Plemená poľovných psov a ich využitie. Dostęp 17.01.. https://www.prelovca.sk/o-polovnictve-kynologia/plemena-polovnych-psov-ich-vyuzitie. Stójka. Dostęp 27.01.2021. www.theogonia.pl/WN-uzytkowosc-stojka.htlm. Vizsla. Dostęp 2.03.2021. https://www.aler.si/pasve-psov/kratkodlaki-madzarski-pticar-vizsla.htlm. Vizsla. Dostęp 19.01.2021. https://www.arcanum.hu/hu/online-kiadvanyok/Lexikonok-magyar-etimologiai- szotar-F14D3/v-F4386/vizsla-F44D9. Wyjący wyżeł. Dostęp 30.01.2021. https://etymologicznamenazeria.wordpress.com/2018/12/30/wyjacy-wyzel/#more-6105. O etymologii leksemów legawiec oraz wyżeł w języku polskim St r e sz cz e n ie W artykule przedstawiono tezy dotyczące etymologii słów legawiec oraz wyżeł. Pochodzenie pierwszego leksemu jest udokumentowanie i niejednokrotnie opisane, niepewne natomiast jest pochodzenia rzeczownika wyżeł. W zaprezentowanym tekście przeanalizowano pod kątem ję- zykoznawczym oraz kynologiczno-łowieckim hipotezy, które wskazują na jego pochodzenie słowiańskie lub węgierskie, ale również wskazane zostały przykłady etymologii ludowej. Mimo dość obszernej bibliografii językoznaczej, kynologicznej i łowieckiej trudno jedno- znaczenie ustalić kierunek motywacji tego wyrazu. Oparto się głównie na zapiskach języko- znawców, które łaczą się z elementami historii kynologii i łowów. Tym samym, można snuć przypuszczenia o węgierskim pochodzenia terminu wyżeł , które w świetle dostępnych, analizo- wanych materiałów wydają się wersją najbardziej uzasadnioną i prawdopodobną.

O etymologii leksemów legawiec oraz wyżeł w języku polskim | 63

On the etymology of the lexemes legawiec (pointing dog) and wyżeł (gundog) in the Polish language Su m m a r y This paper puts forth and examines hypotheses regarding the etymology of the Polish words le- gawiec (pointing dog) and wyżeł (gundog), both used to denote pointing dogs. The origin of the first name is documented and fairly uncontroversial. It has been subject to numerous analyses. On the contrary, the origin of wyżeł is uncertain. In the paper, various linguistic, breed- and hunting-related hypotheses are discussed. They suggest either Slavic or Hungarian origin of the term. Examples of folk etymology are also discussed. In spite of arich literature of various types (linguistic, cynological, and related to hunting), the proper etymology cannot be established. Likewise, the precise motivation for wyżeł cannot be reconstructed. From among a multitude of linguistic proposals, derived from cynological writings and those of the history of hunting, the Hungarian origin seems most probable and best confirmed by the existing documents. C y t owa n ie Malczewska, Beata. „O etymologii leksemów legawiec oraz wyżeł w języku polskim”. Studia Językoznawcze. Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny 21 (2022): 47–63. DOI: 10.18276/sj.2022.21-04. #1# Powered by TCPDF (www.tcpdf.org)