Europa w XVll wieku., Testy z Historia

Pobierz Europa w XVll wieku. i więcej Testy w PDF z Historia tylko na Docsity!

Janina Wolsza

Lingua Latina

in schola nostra

Skrypt do nauki języka łacińskiego

dla klas o profilu biologiczno-chemicznym

Lectio prima (I)

Recitamus Rozpoczynamy naszą przygodę z lingua Latina, językiem starożytnych Rzymian. Mówi się czasem, że łacina jest językiem martwym, ponieważ nie posługuje się nim obecnie żaden naród ani grupa etniczna. Nie znamy wymowy starożytnych Rzymian, zatem dziś każdy współczesny naród wymawia łacinę zgodnie z właściwym sobie systemem fonetycznym. Badania uczonych zmierzają do ustalenia jednolitej wymowy, zbliżonej do wymowy starożytnych Rzymian (tzw. Latina restituta ). W polskich szkołach dominuje jednak wymowa tradycyjna, to jest taka, jaką Polacy stosowali od początku współistnienia łaciny z językiem polskim. Gdybyśmy używali wymowy rekonstruowanej, musielibyśmy czytać tytuł powieści Sienkiewicza: Kło ładis , gdyż tak mniej więcej powiedziałby starożytny Rzymianin. Pozostańmy zatem przy bliższej polskiemu uchu wymowie: Kwo wadis?

Alfabet łaciński

Alfabet łaciński składa się z 24 liter. A B C D E F G H I K L M N O P Q R S T U V X Y Z a b c d e f g h i k l m n o p q r s t u v x y z Oprócz samogłosek i spółgłosek rozróżniamy dwugłoski (dyftongi), czyli połączenia dwóch samogłosek, które czytamy jako jedną długą samogłoskę:

• ae wymawiamy jak e;
• oe wymawiamy jak e ;
• au wymawiamy jak w polskich wyrazach: auto, Australia ;
• eu wymawiamy jak w polskim Europa. Zapamiętajmy jeszcze kilka ważnych zasad wymowy.
• y wymawiamy jak i np. lyra;
• c przed: e,i,y,ae,oe wymawiamy jak c , w pozostałych sytuacjach jak k np.: cera, circus, caeremonia, coemetarium;
• i na początku wyrazu przed samogłoską i w środku wyrazu między samogłoskami wymawiamy jak j , np.: Iulia, Ianuarius, maior,
• ngu wymawiamy jak: ngw, np. lingua, sanguis
• ph w słowach pochodzenia greckiego wymawiamy jak f, np.: philologia, philosophia
• qu wymawiamy jak kw (q występuje zawsze w połączeniu z u ): quadratus, qualis
• rh wymawiamy jak r , np.: rhetor;
• s wymawiamy jak s , (a nie jak z) np.: rosa,
• su wymawiamy jak sw , np.: suavis
• th wymawiamy jak t , np.: theatrum
• ti wymawiamy jak ti , (a nie cj ) np.: lectio, recitatio
• v wymawiamy jak w np.: verbum, villa
• x wymawiamy jak ks np.: Xerxes, rex

Lectio secunda (II)

Casus Latini przypadki łacińskie Declinationes deklinacje W języku łacińskim występuje sześć przypadków: Lp. Nazwa łacińska Pytania Odpowiednik polski Pytania

1. Nominativus quis?quid? mianownik kto? co?
2. Genetivus cuius? dopełniacz kogo? czego? czyj?
3. Dativus cui? celownik komu? czemu? dla kogo? dla czego?
4. Accusativus quem? quid? biernik kogo? co?
5. Ablativus (właściwy) Ablativus instrumentalis Ablativus locativus quo? brak odpowiednika narzędnik miejscownik od kogo? od czego? kim? czym? /z kim? z czym? o kim? o czym?
6. Vocativus wołacz Rzeczowniki łacińskie mogą odmieniać się według jednej z pięciu deklinacji. Przynależność rzeczownika do deklinacji rozpoznajemy po zakończeniach nominatiwu i genetiwu singularis (liczby pojedynczej), dlatego ucząc się nowego rzeczownika staramy się zapamiętać oba zakończenia. Słowniki podają obok nominatiwu zakończenie genetiwu np.: lingua,ae – język. Zakończenia obu przypadków dla poszczególnych deklinacji są następujące: Deklinacja I II III IV V Nominativus -a -us,-er/-um różne -us/-u -es Genetivus -ae -i -is -us -ei Ćwiczenie Określ przynależność następujących rzeczowników do deklinacji:  planta,ae roślina  audītus,us^ słuch  homo, ǐnis człowiek  res,ei rzecz  medǐcus,i lekarz  genu,us kolano  corpus,ŏris^ ciało  tussis,is kaszel  venenum,i trucizna  magister, tri nauczyciel  radix, ǐcis korzeń  annus,i^ rok  manus,us ręka

I deklinacja

Do I deklinacji należą rzeczowniki i przymiotniki rodzaju żeńskiego ( feminina ) zakończone w nominatiwie singularis na - a , w genetiwie singularis na - ae. Grupę wyjątków stanowią rzeczowniki rodzaju męskiego ( masculina ), oznaczające mężczyzn np.: poeta,ae – poeta; agricola,ae – rolnik, nauta,ae – żeglarz, Persa,ae – Pers. Wzór odmiany Przypadek SINGULARIS - l.poj. PLURALIS - l.mnoga Nominativus plant a medicat a plant ae medicat ae Genetivus plant ae medicat ae plant ārum medicat ārum Dativus plant ae medicat ae plant is medicat is Accusativus plant am medicat am plant as medicat as Ablativus plant ā medicat ā plant is medicat is Vocativus plant a medicat a plant ae medicat ae De puella et rosa Rosa planta est. Rosae forma pulchra est. Puer puellae amatae rosam rubram dat. Puella rosā gaudet et clamat: o, rosa, quam pulchra es! O, puella, tu quoque pulchra es – puer cogitat. rosa,ae f – róża planta,ae f – roślina est – jest forma,ae f - kształt pulchra - piękna puer, pueri m - chłopak puella,ae f – dziewczyna amata – ukochana, ulubiona rubra – czerwona dat – daje gaudet – cieszy się et – i clamat – krzyczy, woła quam – jak es – jesteś quoque – także cogitat - myśli De plantis Multae plantae in terra sunt. Familiae plantārum variae sunt. Nonnullas plantas in schola cognoscĭmus, sicut: Mentham piperitam, Matricariam chamomillam, Gentianam lutĕam. De plantis medicatis magistra nobis narrat. O, plantae medicatae, hominĭbus utĭles estis! multae – liczne, wiele in – w, na terra,ae f – ziemia sunt – są familia,ae f – rodzina varia – różna nonnulla – niektóra schola,ae f – szkoła

Lectio tertia (III)

Indicativus praesentis activi, imperativus praesentis activi, infinitivus praesentis activi czasowników koniugacji I, II i IV oraz czasownika “esse” – być. W języku łacińskim występują cztery koniugacje. Przynależność czasowników do koniugacji rozpoznajemy po zakończeniu bezokolicznika (infinitivus praesentis activi). Koniugacja I II III IV Inf. praes. act. -āre -ēre -ěre -īre Temat -ā -ē spółgłoska, ĭ,ŭ -ī Temat czasowników koniugacji I, II i IV zakończony jest na długą samogłoskę, dlatego w odmianie tych trzech koniugacji dostrzeżemy dużo podobieństw. Koniugacja III, o tematach najczęściej spółgłoskowych, wymaga odrębnego omówienia. A teraz kilka niezbędnych pojęć gramatycznych:  infinitivus bezokolicznik  indicativus tryb oznajmujący  imperativus tryb rozkazujący  praesens (gen. praesentis) czas teraźniejszy (czasu teraźniejszego)  activum (gen. activi) strona czynna (strony czynnej)  passivum (gen.passivi) strona bierna (strony biernej) Ćwiczenie Utwórz następujące nazwy gramatyczne:

• (^) tryb rozkazujący czasu teraźniejszego strony czynnej
• (^) tryb oznajmujący czasu teraźniejszego strony biernej
• (^) bezokolicznik czasu teraźniejszego strony czynnej
• (^) tryb oznajmujący czasu teraźniejszego strony czynnej
• (^) bezokolicznik czasu teraźniejszego strony biernej Odmiana czasowników koniugacji I, II i IV w inf., ind. i imperat. praesentis activi. Koniugacja I II IV Infinitivus praes.act. ornā re ozdabiać vidē re widzieć audī re słyszeć Indicativus praes.act.

1. orno
2. ornas
3. ornat
4. ornāmus
5. ornātis
6. ornant
7. video
8. vides
9. videt
10. vidēmus
11. vidētis
12. vident
13. audio
14. audis
15. audit
16. audīmus
17. audītis
18. audiunt Imperativus praes.act. 2 os. l.poj. 2 os. l.mn. orna! ornā te! vide! vidē te! audi! audī te! Zwróć uwagę zarówno na cechy wspólne odmian (zaznaczone końcówki), jak i na różnice:

• (^) w kon. I w 1. osobie l.poj. „znika” samogłoska „a” z tematu;
• (^) w kon. IV w 3.osobie l.mnogiej pomiędzy tematem a końcówką pojawia się „u” (spójka).

Czasownik „esse” – być

Inf. praes.act. esse Ind.praes.act.

1. sum
2. es
3. est
   1. sumus
   2. estis
   3. sunt Imperat.praes.act (rzadko używany) es! este! Imperat. futuri activi (częściej używany) esto! estote! Ćwiczenie: Odmień według podanych wzorów czasowniki:

• (^) amāre – kochać,
• (^) habēre – mieć,
• (^) venīre – przychodzić. De Vesta, Diana Minervaque Graeci et Romani multas deas habent. Vesta, Diana, Minerva clarae deae sunt. Vesta familiārum patrōna est. Diana in silvā habĭtat, nam silvae Dianam delectant. Diana sagittā feras necat. Minerva sapientiae dea est. Femĭnae et puellae deas orant et rosārum corōnis aras ornant. Graeci – Grecy Romani – Rzymianie dea, ae - bogini habeo, -ēre – mieć clara – sławna patrōna, ae – patronka silva,ae - las delecto, -āre - cieszyć sagitta, ae – strzała fera, ae – dzikie zwierzę sapientia,ae - mądrość femĭna,ae - kobieta oro, āre – mówić, prosić ara,ae – ołtarz corona, ae – wieniec orno, -āre - ozdabiać Ćwiczenie: Przetłumacz na język łaciński zdania: Widzimy ołtarz bogini. Diana jest patronką lasów. Dziewczyny, proście patronkę lasu! Kobieto, nie zabijaj dzikich zwierząt! (nie – non) Dziewczyna ozdabia ołtarz bogini wieńcem róż.

Quo? – dokąd? Ubi? – gdzie? Na pytanie quo odpowiada accusativus. Na pytanie ubi odpowiada ablativus.

• in silvam propero – idę do lasu
• in oppidum venio – przybywam do miasta
• in schola sum – jestem w szkole
• in oppido habito – mieszkam w mieście

Publius aeger est Publius, domĭni Romani filius, cum amīco in silva et in campo ambŭlat. Forte amīcus Publii ocŭlum sagittā vulnĕrat. Servi puĕrum misĕrum cito in villam portant. Publii parentes deos et deas orant. Amici Publii vitae timent. Sed mox medĭcus clarus in villam intrat. Domĭnus: “Medĭce”– inquit – “filium meum sanāre potes. Nam fama tua magna est”. Medĭcus Publii ocŭlum curat. Laetus domĭnus medĭco pecūniam magnam dat. Tota familia deis gratias agit, nam Publius salvus est. dominus, i – pan Romanus,a, um – rzymski filius, i – syn cum ( z abl.) – z, razem z amicus, i – przyjaciel in - do, na, w campus, i – pole, plac ambulo, -are – spacerować forte – przypadkiem oculus,i – oko vulnero, -are – ranić servus, i – niewolnik miser, era, erum – biedny, nieszczęśliwy cito – szybko villa, -ae – dwór wiejski porto, -are – nieść parentes, um (III dekl.) – rodzice vita, ae – życie timeo, -ere – bać się mox – wkrótce intro, -are – wchodzić inquit – rzecze, powiada meus, a, um – mój sano, -are – uzdrawiać possum, posse – móc (potes – możesz) nam – bowiem, bo fama, ae - sława tuus, tua, tuum – twój magnus, a, um - wielki curo, -are – leczyć laetus, a, um – wesoły, radosny pecunia, ae – pieniądze totus, a,um – cały gratias agĕre - dziękować salvus, a,um – ocalony De remediis Bacterĭa et Zoophaginĕae multos morbos evŏcant. Adversus morbos medĭci remedia varia adhĭbent. Antibiotĭca, sulfonamīda, remedia antipyretĭca, hypnotĭca, sedatīva, diuretĭca, purgatīva aegrotis saepe salūti sunt. Multa remedia e plantis medicatis praeparantur, velut: guttae, pilŭlae, tabulettae, extracta, infūsa, decocta, tinctūrae, unguenta, linimenta ceteraque. Sed medicis sententia antiqua nota est: Contra vim mortis non est medicamen in hortis.

Lectio quinta (V)

Osobliwości odmiany deklinacji I i II Poznaliśmy regularną odmianę rzeczowników i przymiotników deklinacji I i II. Czas na wyjątki, ponieważ jak mawiali starożytni Rzymianie: Nulla regula sine exceptione. I tak:  W deklinacji I są rzeczowniki rodzaju męskiego, oznaczające mężczyzn (najczęściej są to nazwy zawodów i narodowości). Jeśli chcemy dodać do nich przymiotnik, musimy pamiętać, że musi on być rodzaju męskiego, a zatem należeć do deklinacji II, np.:  agricola impiger – zapobiegliwy rolnik  nauta peritus – doświadczony żeglarz  poeta clarus – sławny poeta  pirata saevus – srogi pirat  scriba doctus – uczony pisarz  Belga alienus – obcy Belg  W deklinacji II zdarzają się rzeczowniki rodzaju żeńskiego. Niektóre z nich oznaczają drzewa lub nazwy geograficzne („drzewa, kraje, wyspy, miasta mają rodzaj jak niewiasta”). Towarzyszące tym rzeczownikom przymiotniki są rodzaju żeńskiego, czyli należą do deklinacji I, np.:  pinus alta – wysoka sosna  populus magna – wielka topola  ficus pulchra – piękny figowiec  Corinthus clara – sławny Korynt  alvus plena – pełny brzuch  humus arida – sucha ziemia  Rodzaju nijakiego, mimo zakończenia „–us” są : virus, i – jad, trucizna, pelagus,i - morze.  Wyjątkami są też rzeczowniki pochodzenia greckiego, często występujące w nazewnictwie medycznym.  W deklinacji I są to rzeczowniki rodzaju żeńskiego zakończone w nom.sing. na -e, w gen.sing. na –es, oraz rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone w nom.sing. na -as lub –es, w gen.sing. na –ae. Charakterystycznym dla tej odmiany jest zakończenie acc.sing. na – en.

Wzór odmiany

femininum

Singularis Pluralis N. raphe - szew raphae G. raphes rapharum D. raphae raphis Acc. raphen raphas Abl. raphe (a) raphis V. raphe raphae

masculinum

Singularis Pluralis N. diabetes – cukrzyca diabetae G. diabetae diabetarum D. diabetae diabetis Acc. diabeten diabetas Abl. diabeta diabetis V. diabete diabetae Inne przykłady: ○ acne, es f – trądzik, ○ systŏle, es f – skurcz (serca); ○ diastŏle, es f – rozkurcz (serca).  Pochodzenia greckiego są w II deklinacji rzeczowniki rodzaju żeńskiego (feminina), zakończone na -us, -er, np.: ○ methodus, i – metoda; ○ diameter, tri – średnica; ○ atomus, i – atom; oraz rzeczowniki rodzaju nijakiego (neutra) zakończone w nom.sing. na –on (zakończenie –on powtarza się w acc.sing. i voc.sing.) Mogą one także występować w zlatynizowanej formie z zakończeniem –um, np.: ○ sceleton, i (sceletum, i) - szkielet; ○ organon, i (organum, i) – narząd.

Wzór odmiany:

Singularis Pluralis N. sceleton sceleta G. sceleti sceletorum D. sceleto sceletis Acc. sceleton sceleta Abl. sceleto sceletis V. sceleton sceleta Ćwiczenie: Dodaj odpowiednie zakończenia przymiotników, kierując się rodzajem, przypadkiem i liczbą rzeczowników:

1. pirata antiqu..... starożytny pirat
2. agricolae perit...... doświadczonemu rolnikowi
3. in alvo plen....... w pełnym brzuchu
4. humum arid....... suchą ziemię
5. pinorum alt.......... wysokich sosen
6. acne acut........ ostry trądzik
7. methodus mal.... zła metoda
8. virus morbifer..... wirus chorobotwórczy
9. organon accessori.... narząd pomocnniczy
10. iabetes mellit..... moczówka cukrzycowa, cukrzyca

Quintus scholam frequentat Quintus novem annos natus est. Una cum amicis scholam frequentat. In schola multi pueri adsunt, sed puellae absunt. In scholis Romanis puellae desunt, nam puellae domi manent. Quintus cum amicis non solum discit, sed etiam multos ludos excogitat. Pueris saepe Publius, puer magnus et laetus, praeest. Sed hodie pueri maesti sunt, nam Publius in schola abest. „Fortasse Publius aeger est“ – Quintus cogitat. „Itaque amicum visitare et ei prodesse possum“. novem – dziewięć annus, i – rok X annos natus esse – mieć X lat una – razem schola, ae – szkoła frequento,-are – uczęszczać domi – w domu maneo, -ere - pozostać non solum ... sed etiam – nie tylko ... lecz także disco, -ere –uczyć się (III kon.) ludus,i - zabawa excogito,-are – wymyślać saepe - często laetus, a, um – wesoły hodie - dzisiaj maestus, a, um – smutny fortasse – może itaque – przeto, zatem visito, -are – odwiedzać ei – jemu, mu (dat.) Sententiae Frustra vivit, qui nemini prodest. Na próżno żyje ten, kto nikomu nie pomaga. Aut pro des se vo lunt aut de le cta re po e tae (Horatius, Ars poetica) Poeci chcą przynosić pożytek lub przyjemność. Non omnia possumus omnes. (Vergilius) Nie wszystko możemy wszyscy. Qui potest mortem metuens esse non miser? Kto bojąc się śmierci może być szczęśliwy? Ćwiczenie: Przetłumacz na łacinę, zachowując czas gramatyczny:

• (^) mogą
• (^) pomagacie
• (^) byliśmy nieobecni
• (^) weźmiesz udział
• (^) szkodziłeś

• (^) pomagał
• (^) będę obecny
• (^) mogliśmy
• (^) będziesz
• (^) szkodzi
• (^) pomoże
• (^) będziesz mógł

Ignavis semper feriae (sunt). Lenie mają zawsze wakacje. Otia post negotia. Odpoczynek po pracy (najpierw obowiązek, potem przyjemność). Rarus fortuna sua contentus. Mało kto jest zadowolony ze swego losu.

Lectio octava (VIII)

Indicativus praesentis passivi czasowników koniugacji I, II i IV. Stronę bierną (passivum) tworzymy przez dodanie do tematu czasownika specjalnych końcówek. W czasie teraźniejszym (indicativus praesentis passivi) w 1. osobie dodajemy jeszcze samogłoskę „o”. W koniugacji IV, w 3. osobie liczby mnogiej, występuje spójka „u”, znana nam już ze strony czynnej. Końcówki strony biernej

1. -(o)r 1. -mur
2. -ris 2. -mini
3. -tur 3. -ntur Przykładowa odmiana czasowników koniugacji I,II i IV w stronie biernej czasu teraźniejszego (indicativus praesentis passivi). I II IV
4. laud or
5. lauda ris
6. lauda tur
7. lauda mur
8. lauda mini
9. lauda ntur
10. vide or
11. vide ris
12. vide tur
13. vide mur
14. vide mini
15. vide ntur
16. audi or
17. audi ris
18. audi tur
19. audi mur
20. audi mini
21. audiu ntur Infinitivus praesentis passisvi ma końcówkę - ri: lauda ri być chwalonym vide ri być widzianym audi ri być słuchanym Zamiana strony czynnej na bierną Scriba vitam laudat. (nominativus) (accusativus) (activum) Vita a scriba laudatur. (nominativus) (a/ab + ablativus) (passivum) Przy rzeczownikach oznaczających istoty ożywione dodajemy przyimek ab (przed samogłoskami) lub a (przed spółgłoskami), który łączy się z ablatiwem. Przy rzeczownikach nieożywionych jest to sam ablativus, np.: Ficus magna campum ornat. (activum) Campus fico magna ornatur. (passivum) Musculi sceleton movent. (activum) Sceleton musculis movetur. (passivum) musculus, i – mięsień moveo, -ere – ruszać, poruszać