Europejskie systemy gospodarcze: dobrobyt a efektywność1, Streszczenia z Gospodarka

Pobierz Europejskie systemy gospodarcze: dobrobyt a efektywność1 i więcej Streszczenia w PDF z Gospodarka tylko na Docsity!

Stanisław L I S, Mateusz R o S o Ł o W S K I, Europejskie systemy gospodarcze: dobrobyt a efektywność

STANISŁAW LIS*

MATEUSz RoSoŁoWSKI**

Europejskie systemy gospodarcze:

dobrobyt a efektywność^1

Wprowadzenie

W literaturze ekonomicznej dość powszechnie przyjmuje się hipotezę, że państwa dobro- bytu – w odróżnieniu od pozostałych krajów, a zwłaszcza państw o gospodarce liberalnej – urzeczywistniając przyjętą misję gospodarowania mającą na celu pomniejszanie nierówności społecznych i pomnażanie dobrobytu ekonomicznego obywateli, w dużym stopniu i zakresie ingerują w życie gospodarcze poprzez nadmierny fiskalizm, rozumiany w uproszczeniu jako relatywnie wysokie wydatki sektora publicznego i progresywne podatki, czego skutkiem może być spowolnienie procesów ekonomicznych i niska efektywność gospodarowania. zasadniczym celem poznawczym artykułu jest empiryczna weryfikacja tej hipote- zy, a więc wykazanie, który z wyróżnionych tutaj modeli społeczno-ekonomicznych jest bardziej efektywny ekonomicznie i który z nich najpełniej realizuje przyjęte przez dane społeczeństwo idee i wzorce rozwoju społeczno-gospodarczego, ale także zapewnia – per saldo – wyższą trajektorię wzrostu gospodarczego^2. Na przestrzeni ostatniego stulecia państwa europejskie wybierały różne formy ustroju społeczno-gospodarczego. przy zachowaniu wspólnych, fundamentalnych cech charakte- rystycznych dla gospodarek rynkowych, występują między nimi istotne różnice dotyczą- ce przede wszystkim zakresu i poziomu ingerencji państwa, systemu i narzędzi regulacji procesów gospodarczych, zwłaszcza zakresu i form zabezpieczeń społecznych i systemu opodatkowania podmiotów gospodarczych, realizacji celów rozwoju społecznego itd. We współczesnej literaturze ekonomicznej można – z pewnym dopuszczalnym uprosz- czeniem – wyróżnić różne odmiany ustrojów (modeli) społeczno-gospodarczych w zależ- ności od kształtu prowadzonej polityki społecznej przez kraje zaliczone do poszczególnych modeli, a zwłaszcza od spełniania przez nie dwu podstawowych kryteriów: efektywności gospodarowania i sprawiedliwości społecznej.

(^1) Artykuł stanowi rozszerzoną i uaktualnioną wersję wykładu wygłoszonego na Uniwersytecie Ekono- micznym w Bratysławie w listopadzie 2011 r. (^2) W realnej gospodarce światowej nie występują oczywiście czyste modele, lecz dominują rozwiązania mieszane, tzw. gospodarka mieszana ( mixed economies ).

• (^) prof. zw. dr hab. Stanisław Lis – Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, [email protected] ** (^) Mgr Mateusz Rosołowski – Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, [email protected]

Biorąc pod uwagę powyższe kryteria, przyjęło się na ogół rozróżniać – przynajmniej z perspektywy europejskiej – cztery główne modele (ustroje) społeczno-gospodarcze^3 :

1. model anglosaski,
2. model kontynentalny,
3. model nordycki,
4. model śródziemnomorski. Model anglosaski , zwany też gospodarką liberalną, jest realizowany obecnie w Euro- pie przez Wielką Brytanię i Irlandię oraz Japonię, Stany zjednoczone, Kanadę, Australię i Nową zelandię oraz inne kraje. Wyróżnia się on wśród pozostałych modeli wysokim poziomem wolności gospodarczej i ograniczonym zakresem ingerencji państwa w pro- cesy ekonomiczne (tzw. „małe państwo”). Model ten cechuje niski poziom fiskalizmu państwa – relatywnie niezbyt wysokie stopy podatkowe i ograniczony poziom wydatków publicznych. W związku z tym występują w nim relatywnie wysokie rozwarstwienia do- chodowe społeczeństwa, niski poziom zabezpieczeń socjalnych oraz mała skuteczność w zakresie walki z ubóstwem i wykluczeniem społecznym (słabe związki zawodowe i niska ochrona przed ryzykiem rynku pracy). Kraje modelu anglosaskiego należą do najbogat- szych państw świata, co świadczyć może o osiąganiu przez nich w długim okresie wysokiej efektywności ekonomicznej. Model kontynentalny jest pewnego rodzaju kompromisem pomiędzy państwami li- beralnymi a krajami nordyckimi. często określa się ten model – z pewnym uproszcze- niem – jako społeczną gospodarkę rynkową. Reprezentantami tego modelu są zwłaszcza Niemcy, Austria, Francja, Belgia i Luksemburg, oraz – przynajmniej deklaratywnie – część byłych krajów socjalistycznych: polska, Słowacja, Węgry, czechy itp. Model kon- tynentalny można określić jako tradycyjny model państwa opiekuńczego. Teoretyczne podstawy tego modelu zostały sformułowane przez twórców niemieckiego ordoliberali- zmu, którzy starali się skojarzyć ekonomiczną efektywność, prowadzącą do pomnażania dobrobytu społecznego, ze sprawiedliwością społeczną. Model ten cechuje zatem sze- roki zakres przywilejów pracowniczych, świadczeń socjalnych i zabezpieczeń społecz- nych oraz wysoki poziom konkurencyjności podmiotów gospodarczych dzięki wysokiej absorpcji postępu naukowo-technologicznego i organizacyjnego i nakładom na kapitał ludzki (wiedzę). państwo oprócz realizacji funkcji społecznych silnie wspiera rozwój przedsiębiorczości i zatrudnienie. Model ten cechuje się jednakże wysokimi kosztami funkcjonowania państwa (biurokracja, słaba skłonność do inwestowania, mała elastycz- ność rynku pracy itd.). Model nordycki (skandynawskie państwa dobrobytu) obejmuje Danię, Norwegię, Szwecję, Finlandię i Islandię, a także Holandię). Model ten opiera się na następujących założeniach polityczno-gospodarczych:

1. Istnienie silnego państwa, dokonującego dystrybucji dóbr prywatnych i publicznych w celu zapewnienia dobrobytu materialnego wszystkim obywatelom (tzw. obywatel- skie prawa socjalne).
2. Gospodarka mieszana, tj. łącząca mechanizmy rynkowe z realizacją bezpieczeństwa socjalnego. zasadą kardynalną tego systemu jest wspólna odpowiedzialność za każdą jednostkę w społeczeństwie. państwa skandynawskie są zwrócone w większej mierze w stronę realizacji idei sprawiedliwości społecznej aniżeli w stronę wzrostu gospodar- czego.

(^3) Teoretyczne ujęcie głównych cech omawianych modeli przedstawiono na podstawie: T. Boeri [2002]; G. Esping-Andersen [1990]; D.K. Rosati [2009]; Wzrost gospodarczy… [2010]. Warto dodać, że w literaturze można spotkać także inne klasyfikacje.

Kraje

Lata (^) Średni 1995 2000 2005 2007 2010 poziom

pKB. Warto również zauważyć, że po 2007 r. obserwujemy poważny wzrost wydatków rzą- dowych we wszystkich krajach, który jest w dużym stopniu rezultatem łagodzenia kryzysu gospodarczego poprzez pobudzanie zagregowanego popytu. Jednakże po 2010 r. kraje Unii Europejskiej wdrażają restrykcyjną politykę fiskalną w celu ograniczenia swoich nad- miernych deficytów budżetowych. Szczegółowa analiza danych liczbowych pozwala na ne- gatywne zweryfikowanie tzw. prawa Wagnera, które głosi, że wraz z rozwojem społecznym rosną wydatki publiczne, gdyż potrzeby publiczne rosną szybciej niż potrzeby indywidual- ne. W przypadku badanych krajów obserwujemy wystąpienie tendencji odwrotnej, a więc obniżanie się udziału wydatków publicznych w rosnącym pKB tych krajów. Wydatki socjalne stanowią istotny element polityki społecznej wdrażanej przez kraje europejskie od lat 60. ubiegłego wieku. Gwałtowny ich wzrost został wywołany budo- waniem państwa opiekuńczego – zwłaszcza w krajach nordyckich. Jednakże po 1995 r. uwidacznia się wyraźna tendencja zniżkowa wydatków socjalnych w tych krajach (w relacji do pKB) i zbliżenie ich do poziomu wydatków niektórych pozostałych krajów europej- skich jak Włochy, Francja, Belgia i Austria. Różnice w poziomie wydatków socjalnych (w % pKB) między analizowanymi zbiorami krajów pokazuje tabela 2. Analizując przeciętny poziom wydatków socjalnych w badanych grupach krajów, moż- na zauważyć istotne różnice pomiędzy poszczególnymi krajami. Najmniejszym udziałem wydatków socjalnych w pKB w badanym okresie wyróżnia się Estonia (13,35%), Słowacja (16,9%) oraz Irlandia (15,4%). z kolei Szwecja – reprezentant modelu nordyckiego – jest krajem o najwyższym wskaźniku wydatków socjalnych 29,1%. Należy jednak dodać, że od połowy lat 90. dąży ona do pewnej liberalizacji polityki społecznej, o czym świadczy zniż- kowa tendencja tego wskaźnika. z grupy krajów reprezentujących społeczną gospodarkę rynkową najwyższy wskaźnik udziału wydatków socjalnych w pKB – wyższy niż w krajach nordyckich w ostatnich latach – notuje Francja (28,4%), a nieco tylko niższy Niemcy (26,4% pKB). Warto także podkreślić istnienie relatywnej sztywności wydatków socjalnych. Ich udział w pKB poszczególnych krajów w badanym okresie nie ulega dużym zmianom^4. Tabela 3 ilustruje strukturę wydatków socjalnych państwa. Największy udział w wy- datkach socjalnych na rzecz obywateli mają emerytury^5. W roku 2009 wydatki te we Wło- szech, Wielkiej Brytanii, Francji, Austrii, Danii jak i Szwecji kształtowały się na zbliżonym poziomie ok. 12–14% pKB. Wielka Brytania znaczną część swoich wydatków socjalnych przeznacza na budownictwo mieszkaniowe i przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu; wydatki te w relacji do pKB są wyższe niż w Szwecji i Niemczech. Warto zauważyć, że po- mimo iż Niemcy przeznaczają mniejszą część swojego pKB na politykę społeczną aniżeli Szwecja, to koszty administracyjne jej realizacji są prawie dwa razy wyższe. oznacza to niską efektywność działania instytucji publicznych w Niemczech i duże marnotrawstwo części wydatków publicznych. Niepokojącą tendencją jest poważny spadek we wszystkich krajach wydatków społecznych na aktywne formy przeciwdziałania bezrobociu. Drastycz- ne cięcia tych wydatków, które utrzymywały się na niskim poziomie również w okresie kryzysu, mogą świadczyć o powolnym wycofywaniu się rządów poszczególnych państw z aktywnej polityki zatrudnienia. Do krajów o relatywnie niskim udziale wydatków socjalnych państwa z tytułu emerytur w pKB należą zarówno niektóre kraje o niższym poziomie rozwoju gospodarczego, jak np.: Słowacja (6,7%), ale także kraje o najwyższym poziomie dobrobytu społecznego, jak np.: Luksemburg (6,2%). Można ogólnie stwierdzić, że redystrybucja dochodu narodo-

(^4) Tabela 2 nie obejmuje 2010 r. ze względu na brak danych. (^5) ze względu na nieporównywalność danych statystycznych za dłuższy okres i opóźnienia w ich publi- kacji 2009 r. jest ostatnim rokiem dostępnym do analizy.

wego na cele socjalne nie jest w zasadzie zdeterminowana przyjętym przez poszczególne kraje wzorcem rozwoju społeczno-gospodarczego. Teoria ekonomii sugeruje, że wysokie zaangażowanie państwa w gospodarkę może przyczynić się do osłabienia jego efektywności ekonomicznej i dynamiki wzrostu gospo- darczego. Dla empirycznej weryfikacji tej hipotezy wykorzystamy prosty model regresji: zależność pomiędzy udziałem wydatków sektora publicznego w pKB (w %) a stopą wzrostu gospodarczego. zależność tę ilustruje rysunek 1. Na wykresie widzimy duży rozrzut punk- tów wokół linii trendu. Sugerować to może niewystępowanie istotnej zależności pomiędzy analizowanymi zmiennymi dla całej badanej zbiorowości. Są bowiem takie kraje jak pol- ska i Słowacja, które rozwijają się względnie szybko i jednocześnie charakteryzują się dość wysokim udziałem wydatków publicznych w pKB. Natomiast w przypadku innych krajów (Francja, Włochy, Hiszpania) zależność między tymi zmiennymi jest raczej odwrotna lub nie wykazują one jednoznacznych powiązań. Mimo że wykreślona na rysunku 1 linia trendu wskazywałaby na istnienie ujemnej zależności między udziałem wydatków państwa w pKB i średniorocznym tempem wzrostu pKB w badanym okresie, przeprowadzona analiza regre- sji wykładniczej i weryfikacja istotności statystycznej parametrów funkcji nie potwierdziła występowania weryfikowanej zależności dla większości badanych krajów^6.

Ry s u n e k 1

zależność między wydatkami państwa (w % PKB)

a średniorocznym tempem wzrostu PKB (w %) w latach 1996–

PL SK

IE

LT

LV

LU

EE

CY

SI

IS

CZ

GR

ES BG RO

FI

SE HU

AT

BE

NL

NO

GB

PT

DE

IT

DK

FR

CH

Udział wydatków państwa w PKB (w %)

Średnioroczne tempo wzrostu PKB (w %)

Uwaga: Skróty nazw krajów zgodne z normą ISo 3166–1.

źródło: opracowanie własne na podstawie: http://eurostat.ec.europa.eu (22.03.2011).

(^6) W celu określenia stopnia zależności między tymi zmiennymi przeprowadzono regresję wykładniczą, stosując model pomocniczy postacii: ln( Yt ) = ln( b 0 ) + ln( b 1 ) xt + ft. Test normalności rozkładu reszt Jarue’a Bera pozwolił na zastosowanie metody najmniejszych kwadratów. Wartość współczynnika determinacji R^2 wyniosła ok. 0,30, co oznacza, że przedstawiony model tłumaczy w zaledwie 30% obserwowanej wariancji tempa wzrostu pKB.

Ta b e l a 3

Wydatki socjalne według przeznaczenia w wybranych krajach w 2009 r. (w % PKB)

Kraje Koszty administracyjne Wydatki na ochronę

zdrowia Wydatki na wspieranie osób niepełnosprawnych

Emerytury z

asiłki rodzinne przeciwdziałanie

bezrobociu Budownictwo mieszkaniowe i wykluczenie^ społeczne

Kraje liberalne Irlandia 1,47 10,72 1,35 5,57 3,66 3,08 0, Wielka Brytania 0,44^ 8,67^ 2,98^ 12,00^ 1,82^ 0,84^ 1, Kraje kontynentalne (społecznej gospodarki rynkowej) polska 0,32 4,75 1,43 9,82 0,75 0,40 0, Słowacja 0,50 5,72 1,72 6,73 1,69 1, Niemcy 1,18 9,66 2,43 9,97 3,17 1,90 0, Francja 1,27 9,38 1,87 12,40 2,65 1,93 1, Słowenia 0,44 7,83 1,74 9,22 2,11 0,59 0, Rumunia 0,19 4,15 1,62 8,00 1,70 0,40 0, Austria 0,51 7,61 2,28 12,65 3,07 1,76 0, Węgry 0,44 5,68 2,09 9,10 3,03 0,97 0, Luksemburg 0,34 5,77 2,58 6,19 4,04 1,27 0, Litwa 0,51 5,40 2,09 8,37 2,83 0,90 0, Łotwa 0,22 3,92 1,29 7,52 1,73 1,59 0, Estonia 0,22 5,38 1,89 7,95 2,26 1,22 0, czechy 0,64 6,40 1,53 8,30 1,44 1,05 0, Bułgaria 0,41 3,92 1,39 7,79 1,99 0,52 0, Belgia 0,95 8,17 2,05 9,45 2,23 3,83 1, Kraje śródziemnomorskie grecja 0,66 7,95 1,29 11,29 1,83 1,61 1, Hiszpania 0,51 7,30 1,72 7,66 1,51 3,67 0, Portugalia 0,49 7,27 2,16 11,15 1,49 1,36 0, Malta 0,25 6,09 0,93 8,48 1,26 0,59 0, cypr 0,27 5,07 0,75 7,92 2,19 0,95 2, Włochy 0,79 7,31 1,74 14,44 1,40 0,80 0, Kraje dobrobytu Norwegia 0,51 8,47 4,44 7,77 3,25 0,73 0, Finlandia 0,88 7,52 3,60 10,38 3,31 2,40 1, Szwecja 0,58 8,01 4,55 12,69 3,22 1,30 1, dania 0,90 7,57 4,91 12,08 4,20 2,15 1, Islandia 0,25 9,04 3,55 5,33 3,17 1,72 1, Holandia 1,46 10,34 2,50 10,44 1,30 1,45 2,

źródło: opracowanie własne na podstawie: http://eurostat.ec.europa.eu (stan na 23.03.2011).

Ta b e l a 4

obciążenia podatkowe jako odsetek PKB w wybranych krajach w latach 1995–

Kraje

Lata

przecięt- na stopa podatkowa w latach 199519961997199819992000200120022003200420052006200720082010 1995– Kraje liberalne Irlandia 34,5 34,4 33,6 32,8 32,8 32,5 30,7 29,5 30,1 31,3 31,8 33,3 32,7 31,1 29,8 32, Wielka Brytania 36,0^ 35,7^ 36,1^ 37,2^ 37,5^ 38,1^ 38,0^ 36,5^ 36,2^ 36,7^ 37,6^ 38,3^ 37,9^ 39,5^ 37,^

Szwajcaria 27,6 28,1 27,7 28,7 28,6 30,0 29,5 29,8 29,3 28,9 29,3 29,2 29,0 29,3 29,4 29, Kraje kontynentalne ( społecznej gospodarki rynkowej) polska 37,1 37,2 36,5 35,4 34,9 32,6 32,2 32,7 32,2 31,5 32,8 33,8 34,8 34,3 31,8 34, Słowacja 40,4 39,5 37,4 36,8 35,4 34,1 33,2 33,1 33,0 31,7 31,5 29,4 29,5 29,4 28,3 33, Niemcy 41,5 41,9 41,8 42,1 43,0 42,8 40,9 40,4 40,6 39,7 39,7 40,0 40,0 40,2 39,5 40, Francja 44,4 45,8 46,1 45,9 46,7 46,0 45,6 45,1 44,9 45,1 45,6 45,9 45,2 45,0 44,5 45, Słowenia 39,2 38,0 36,9 37,8 38,1 37,5 37,7 38,1 38,3 38,4 38,9 38,5 37,9 37,5 38,2 38, Rumunia 27,7 26,1 26,6 29,2 31,3 30,6 28,9 28,5 28,1 27,7 28,5 29,2 29,8 28,8 28,1 28, Austria 43,7 45,1 46,3 46,3 45,9 45,1 46,8 45,3 45,2 44,6 43,6 43,0 43,2 44,2 43,7 44, Węgry 41,0 40,0 38,4 38,3 39,0 39,9 38,8 38,1 38,1 37,8 37,5 37,4 40,5 40,4 37,8 38, Luksemburg 38,2 38,6 40,4 40,4 39,2 40,0 40,6 40,2 39,0 38,2 38,5 36,7 36,5 36,3 38,0 38, Litwa 27,5 27,1 30,6 31,8 31,7 30,0 28,5 28,2 28,0 28,4 28,7 29,6 29,9 30,4 27,4 29, Łotwa 38,2 38,6 40,4 40,4 39,2 40,0 40,6 40,2 39,0 38,2 38,5 36,7 36,5 36,3 27,5 38, Estonia 36,3 34,3 34,3 34,1 32,6 31,0 30,3 31,1 30,8 30,6 30,7 30,8 31,5 31,8 34,3 32, czechy 35,5 34,1 34,7 33,5 34,3 33,9 33,8 34,6 35,5 35,9 35,7 35,4 35,9 34,5 33,8 34, Bułgaria 31,1 28,9 27,9 32,4 31,1 31,5 30,8 28,5 31,0 32,5 31,3 30,7 33,3 32,3 27,4 30, Belgia 46,0 46,5 47,1 47,7 47,6 47,3 47,3 47,5 47,0 47,1 47,0 46,7 46,1 46,6 46,4 46, Kraje śródziemnomorskie grecja 31,0 31,3 32,5 34,3 35,4 36,6 35,2 35,7 34,1 33,4 34,4 33,4 34,4 34,2 33,2 33, Hiszpania 33,0 33,5 33,6 34,2 34,8 35,0 34,5 35,1 34,7 35,5 36,7 37,6 38,0 33,9 32,9 34, Portugalia 31,8 32,5 32,5 32,8 33,4 33,7 33,4 34,3 34,7 33,9 35,0 35,7 35,9 35,9 34,8 34, Malta 27,9 26,8 28,8 26,9 28,7 29,0 31,2 32,1 32,5 34,1 35,2 35,4 36,1 35,1 34,6 31, cypr 26,9 26,4 25,9 27,6 27,8 30,0 30,7 30,9 32,2 33,0 35,0 35,8 40,1 38,6 35,7 31, Włochy 37,8 41,5 44,0 42,6 42,4 41,8 41,5 40,8 41,3 40,7 40,3 42,0 43,0 43,0 42,6 41, Kraje dobrobytu Norwegia 42,0 42,4 42,2 42,0 42,3 42,7 42,9 43,1 42,4 43,1 43,2 43,5 43,0 42,1 42,9 42, Finlandia 46,3 47,6 46,9 46,7 46,3 47,4 44,9 44,8 44,3 43,6 44,1 43,9 43,1 43,0 42,3 45, Szwecja 48,5 50,9 51,3 51,8 52,0 52,1 49,9 47,9 48,3 48,5 49,3 48,7 47,8 46,9 46,3 49, dania 49,8 50,1 49,9 50,3 50,9 50,2 49,4 48,8 49,0 50,0 51,7 50,5 49,8 48,6 48,5 49, Islandia 33,3 34,3 34,6 34,4 36,8 37,1 35,3 35,2 36,7 37,8 40,6 41,4 40,5 36,6 35,0 36, Holandia 41,4 41,4 40,8 40,6 41,5 40,9 39,4 38,7 38,4 38,5 38,6 39,8 39,5 39,9 39,5 39,

źródło: opracowanie własne na podstawie: http://eurostat.ec.europa.eu (22.03.2011).

Ry s u n e k 2

zależność między przeciętnymi obciążeniami podatkowymi (w % PKB)

a średniorocznym tempem wzrostu PKB (w %) w latach 1996–

PL

IE

LT LV LU

EE

CY

IS SI

CZ

GR

LV

RO (^) FI ES

SE

HU

AT BE

NL

NO GB PT

DE IT

DK

HU

0,

1,

2,

3,

4,

5,

6,

25,0 30,0 35,0 40,0 45,0 50,

CH

SK

FI

LT

FR

Przeciętne obciążenia podatkowe w % PKB

Średnioroczne tempo wzrostu PKB (w %)

źródło: opracowanie własne na podstawie: http://eurostat.ec.europa.eu (22.03.2011).

3. Konkurencyjność międzynarodowa

Kolejną istotną płaszczyzną analizy jest ocena międzynarodowej konkurencyjności go- spodarek krajów na rynkach światowych. Tabela 5 pokazuje pozycję poszczególnych krajów badanej w rankingu konkurencyjności gospodarek The Global Competitiveness Raport w 2011 r. W rankingu tym kraje skandynawskie zajmują znacznie wyższą pozycję od europejskich krajów liberalnych. Szwecja zajęła tu drugie miejsce w świecie, Niem- cy piąte, Finlandia siódme, a Wielka Brytania dopiero dwunaste. Generalnie – kraje zaliczane do modelu dobrobytu – są bardziej konkurencyjne (oprócz Szwajcarii) od pozostałych krajów. Szwecja szczyci się jedną z najwyższych na świecie jakością instytucji państwowych. Ich wysoka jakość pozwala na minimalizację zawodności i niesprawności rynku, co z ko- lei prowadzi do uzyskania wysokiej efektywności makroekonomicznej. pod względem infrastruktury dominują Niemcy (druga lokata w świecie), natomiast Szwecja wiedzie prym w zakresie edukacji (kapitału ludzkiego) – zarówno w kształceniu ustawicznym jak i wyższym. co bardzo istotne, Szwecja – pomimo wysokiej opiekuńczości państwa

• utrzymuje bardzo wysoką efektywność rynku dóbr. Wielka Brytania przewyższa na- tomiast Szwecję w efektywności rynku pracy. Rynek pracy w Wielkiej Brytanii, zgod- nie z tradycją liberalną, wykazuje dużo wyższą elastyczność aniżeli sztywne rynki pracy państw opiekuńczych. Również pod względem poziomu technologii i innowacyjności Szwecja wykazuje wyraźną przewagę zarówno nad Niemcami, jak i Wielką Brytanią, zajmując najwyższe lub czołowe miejsce na świecie.

Ta b e l a 6

Porównanie Szwecji, Wielkiej Brytanii i niemiec

pod względem szczegółowych aspektów konkurencyjności

Wyszczególnienie

pozycja kraju Szwecja Wielka Brytania Niemcy Instytucje 2 17 13 Infrastruktura 10 8 2 Środowisko makroekonomiczne 14 56 23 zdrowie i edukacja ustawiczna 18 19 25 Edukacja wyższa i szkolenia 2 18 19 Efektywność rynku dóbr 5 22 21 Efektywność rynku pracy 18 8 70 poziom rozwoju rynków finansowych 13 25 36 Technologia 1 8 10 Wielkość rynku 34 6 5 Różnorodność biznesu 2 9 3 Innowacje 5 14 8

źródło: The Global Competitiveness… [2011].

4. Nierówności dochodowe

Nierówności dochodowe stanowią ważną zmienną w analizie dobrobytu i sprawiedliwo- ści społecznej. zdaniem większości teorii egalitarnych wysokie nierówności dochodowe pomiędzy jednostkami, grupami, a nawet całymi regionami są niesprawiedliwe, w związ- ku z czym państwo powinno dążyć do ich znaczącego zmniejszenia. Uznanie nierów- ności jako negatywnego efektu wzrostu gospodarczego stało się na tyle powszechne, że coraz częściej uwzględnia się je przy ocenie efektywności ekonomicznej. Jednocześnie idea powszechnego egalitaryzmu jest irracjonalna z wielu względów (o czym świadczy upadek krajów socjalistycznych). Jak wspomniano, nierówności ekonomiczne są imma- nentną cechą wolnorynkowych gospodarek, bez której ich rozwój byłby ograniczony i trudny. Nierówności są nie tylko odbiciem ludzkich umiejętności i zaangażowania, ale determinują wszelką działalność wytwórczą. Wobec tego z jednej strony istnienie nierówności ekonomicznych jest niezbędne, lecz z drugiej strony, gdy są one zbyt głę- bokie, uznaje się je za niesprawiedliwe i mogą one negatywnie oddziaływać na procesy rozwojowe krajów. Najpopularniejszą miarą nierówności dochodowych jest współczynnik Giniego, który przyjmuje wartości z przedziału [0, 1]. Wartość zerowa oznacza brak nierówności, nato- miast wartość 1 oznacza maksymalną nierówność, w której jedno gospodarstwo (grupa społeczna) posiada cały dochód. zgodnie z oczekiwaniami współczynnik Giniego przyj- muje różne wartości w analizowanych grupach krajów (tab. 7). Kraje anglosaskie tradycyjnie mają najwyższy wskaźnik nierówności dochodowych spośród krajów uprzemysłowionych, podczas gdy kraje skandynawskie mogą pochwalić się najniższą wartością współczynnika. Wielka Brytania od początku lat 90. XX w. miała

najwyższy współczynnik Giniego, a najniższy Szwecja. Wynik ten potwierdza tezę, że kraje skandynawskie przywiązują największą uwagę – spośród wszystkich krajów europejskich – do zmniejszania nierówności dochodowych i realizowania sprawiedliwości społecznej.

Ta b e l a 7

Współczynniki Giniego po uwzględnieniu opodatkowania dochodów

i transferów publicznych w wybranych krajach

Lata Kraje Rok 1990^ Lata 90.^ Rok 2000^ Lata 2001– Kraje liberalne Irlandia 0,32 0,30 0, Wielka Brytania 0,37 0,35 0,37 0, Szwajcaria 0,28 0, Kraje kontynentalne (społecznej gospodarki rynkowej) polska 0,29 0,29 0, Słowacja 0,24 0,25 0, Niemcy 0,26 0,27 0,27 0, Francja 0,30 0,28 0,28 0, Austria 0,24 0,25 0, Belgia 0,29 0,29 0, czechy 0,23 0,26 0,26 0, Węgry 0,27 0,29 0,29 0, Kraje śródziemnomorskie grecja 0,34 0,34 0, Hiszpania 0,34 0,34 0,34 0, Portugalia 0,33 0,36 0,36 0, Włochy 0,30 0,35 0,34 0, Kraje dobrobytu Norwegia 0,26 0,26 0, Finlandia 0,23 0,26 0, Szwecja 0,21 0,21 0,24 0, dania 0,23 0,21 0,23 0, Holandia 0,28 0,28 0,28 0,

źródło: opracowanie własne na podstawie: http://oecd.org (22.03.2011).

Gospodarka niemiecka natomiast cechuje się nieco większym współczynnikiem Ginie- go od krajów skandynawskich, jednak nie jest on tak wysoki jak w krajach anglosaskich. Jest to wyrazem kompromisu pomiędzy realizacją społecznej sprawiedliwości a utrzyma- niem efektywności i konkurencyjności gospodarki. Do krajów o wysokim współczynniku Giniego należą również kraje śródziemnomorskie (portugalia, Hiszpania i Grecja).

Ta b e l a 9

Wskaźnik zabezpieczenia zatrudnienia pracownika ( Employment Protection Indicator )

w wybranych krajach w latach 1985–

Kraje 1985 1990 1995 2000 2005 2008 Średni poziom Kraje liberalne Irlandia 0,93 0,93 0,93 0,93 1,11 1,11 0, Wielka Brytania 0,6 0,6 0,6 0,68 0,75 0,75 0, Szwajcaria 1,14 1,14 1,14 1,14 1,14 1,14 1, Kraje kontynentalne ( społecznej gospodarki rynkowej) polska 1,4 1,4 1,4 1,9 1,9 1, Słowacja 1,8 1,8 1,34 1,44 1, Niemcy 3,17 3,17 3,09 2,34 2,12 2,12 2, Francja 2,79 2,98 2,98 2,98 3,05 3,05 2, Węgry 1,27 1,27 1,27 1,52 1,65 1, czechy 1,9 1,9 2,09 1,96 1, Belgia 3,15 3,15 3,15 2,18 2,18 2,18 2, Kraje śródziemnomorskie grecja 3,56 3,5 3,5 3,5 2,73 2,73 3, Hiszpania 3,82 3,82 3,01 2,93 2,98 2,98 3, Portugalia 4,19 4,1 3,85 3,67 3,46 3,15 3, Włochy 3,57 3,57 3,57 2,51 1,82 1,89 2, Kraje dobrobytu Norwegia 2,9 2,9 2,69 2,56 2,56 2,69 2, Finlandia 2,33 2,33 2,16 2,09 2,02 1,96 2, Szwecja 3,49 3,49 2,47 2,24 2,24 1,87 2, dania 2,4 2,4 1,5 1,5 1,5 1,5 1, Holandia 2,73 2,73 2,73 2,12 2,12 1,95 2,

źródło: opracowanie własne na podstawie danych oEcD, http://www.oecd.org (26.01.2011).

Kolejnym ważnym aspektem charakteryzującym rynek pracy w poszczególnych krajach jest prowadzona przez państwo aktywna polityka zatrudnienia. polityka ta zorientowana jest na pomoc bezrobotnym w znalezieniu pracy i polega na podnoszeniu kwalifikacji pracowników poprzez szkolenia, współtworzenie nowych miejsc pracy oraz usprawnianie funkcjonowania rynku pracy w zakresie doradztwa zawodowego. pomimo słuszności za- łożeń tej polityki jej skuteczność jest wątpliwa. Niektóre badania wskazują na negatywny wpływ tej polityki na zatrudnienie [Jonung, Kiander, Vartia 2009]. Inne badania oEcD pokazują pozytywny efekt aktywnej polityki zatrudnienia, jeśli nie jest ona zbyt szeroko zdefiniowana, a ukierunkowana na konkretne działania [oEcD 2011]. Na początku lat 90. XX w. wydatki państwa na aktywną politykę zatrudnienia w wielu krajach znacznie wzrosły, osiągając 4,6% pKB w Szwecji, 5,3% pKB w Finlandii i 6,0% pKB w Danii (tab. 10). od tego czasu jednak wydatki na tę politykę systematycznie spa- dają w większości analizowanych krajów. Wielka Brytania i Szwajcaria znajdują się wśród

państw o najniższych wydatkach na ten cel, natomiast kraje skandynawskie tradycyjnie aktywnie wspierają zwiększanie zatrudnienia.

Ta b e l a 1 0

Wydatki na aktywną politykę zatrudnienia

w wybranych krajach w latach 1985–2007 (w % PKB)

Kraje 1985 1990 1995 2000 2005 2009 Średni poziom Kraje liberalne Irlandia 4,40 3,61 3,95 1,61 1,47 3,49 3, Wielka Brytania 2,01 1,09 1,13 0,54 0,61 0,66 1, Szwajcaria 0,45 0,34 1,59 1,10 1,66 1, Kraje kontynentalne (społecznej gospodarki rynkowej) polska 0,12 2,10 1,07 1,28 1,59 1, Słowacja 1,18 1,15 0,60 0,89 0, Niemcy 1,86 1,79 3,51 3,12 2,91 2,52 2, Francja 2,09 2,09 2,70 2,57 2,48 2,40 2, Austria 1,32 1,31 1,97 1,69 2,14 2,34 1, Węgry 1,29 0,84 0,69 0,98 0, Estonia 0,19 1,50 0, czechy 0,25 0,48 0,49 0,66 0, Luksemburg 1,22 0,72 0,81 1,15 1,36 1, Słowenia 0,68 0,96 0, Belgia 4,44 3,65 3,95 3,24 3,41 3,79 3, Kraje śródziemnomorskie grecja 0,47 0,59 0,78 0, Hiszpania 3,19 3,39 2,86 2,14 2,22 3,82 2, Portugalia 0,60 0,79 1,32 1,41 1,95 2,08 1, Włochy 1,35 1,83 1, Kraje dobrobytu Norwegia 1,07 2,02 2,34 1,11 1,45 1, Finlandia 2,04 1,96 5,28 2,97 2,81 2,82 2, Szwecja 2,96 2,56 4,62 3,07 2,43 1,85 2, dania 5,44 6,02 4,27 3,92 3,35 4, Holandia 4,54 3,70 4,14 3,21 3,31 2,91 3,

źródło: opracowanie własne na podstawie: http://www.oecd.org (22.03.2011).

ostatnim analizowanym elementem rynku pracy, bardzo istotnym dla oceny efektyw- ności porównywanych modeli gospodarki – jest wydajność pracy. Wysoki poziom spo- łecznej wydajności pracy potwierdza wysoką efektywność gospodarowania, ale przede wszystkim determinuje wysoki poziom dobrobytu społeczeństwa.

6. Poziom dobrobytu społecznego

poziom dobrobytu społecznego kraju jest determinowany przede wszystkim rozmiara- mi produktu krajowego brutto przypadającego na 1 mieszkańca. Analizując dynamikę wzrostu gospodarczego wybranych krajów europejskich w latach 1980–2010 – można stwierdzić, że najszybciej rozwijały się: Słowacja, dla której średnioroczna stopa wzrostu wyniosła 4,34% i polska – 3,7%, z grupy krajów zakwalifikowanych do społecznej gospo- darki rynkowej oraz Irlandia – 4,41%, z krajów o gospodarce liberalnej. pozostałe kraje osiągały w długim okresie zbliżoną w zasadzie i nie wysoką dynamikę wzrostu gospodar- czego (tab. 12).

Ta b e l a 1 2

Dynamika PKB w wybranych krajach w latach 1980–2010 (średnio rocznie w %)

Lata Kraje

Kraje liberalne Irlandia 2,52 3,67 4,44 9,17 5,73 0,91 4, Wielka Brytania 1,06 3,9 1,21 3,93 3,35 0,79 2, Szwajcaria 1,71 2,94 0,77 1,36 1,5 2,14 1, Kraje dobrobytu Norwegia 3,19 2,36 3,28 3,88 2,34 1,12 2, Finlandia 3,17 3,95 –1,23 4,54 3,12 1,51 2, Szwecja 1,75 2,79 0,13 3,42 2,95 1,77 2, dania 1,83 1,94 2,06 2,76 1,48 0,35 1, Holandia 1,27 3,03 2,51 3,88 1,7 1,55 2, Kraje społecznej gospodarki rynkowej polska 1,13 5,96 3,22 4,55 3, Słowacja 4,05 4,33 3,85 5,12 4, Niemcy 1,19 2,72 2,75 1,59 1,07 1,22 1, Francja 1,55 3,02 1,34 2,39 1,97 0,87 1, Austria 1,32 2,55 2,4 2,98 1,93 1,61 2, Belgia 1,51 2,79 1,75 2,6 1,95 1,29 1, czechy –2,46 2,22 3,59 3,44 1, Węgry –0,23 2,41 4,22 0,55 1, Kraje śródziemnomorskie grecja –0,22 1,77 0,84 2,94 4,49 0,65 1, Hiszpania 1,38 4,21 1,72 3,65 3,55 1,37 2, Portugalia 1,25 5,45 1,67 4,32 1,46 0,51 2, Włochy 1,82 3,29 1,13 1,76 1,53 0,02 1,

źródło: opracowanie własne na podstawie: http://stats.oecd.org ( 22.03. 2011).

przytoczone dane nie potwierdzają tezy, że forma przyjętych rozwiązań instytucjonalnych ma istotny wpływ na dynamikę wzrostu gospodarczego. Należy także zauważyć, że poszczegól-

ne kraje europejskie w różnym stopniu były podatne na ostatni kryzys gospodarczy. przewagę wykazały tu kraje o wysokim udziale państwa w gospodarce, a najwyższe spadki zanotowały kraje reprezentujące model liberalny. Kraje rozwijające się, takie jak polska i Słowacja, dzięki uzyskiwaniu wysokiego tempa wzrostu gospodarczego w znacznym stopniu zmniejszyły lukę rozwojową dzielącą je od krajów najwyżej rozwiniętych gospodarczo. Analizując ścieżki roz- woju poszczególnych krajów w latach 1980–2010, można stwierdzić wystąpienie tendencji do wyrównywania się poziomu rozwoju gospodarczego w obszarze europejskim. Warto podkreślić, że kraje zaliczone tutaj do grupy krajów dobrobytu oraz (w mniej- szym stopniu) kraje reprezentujące model społecznej gospodarki rynkowej charaktery- zują się bardziej zrównoważonym wzrostem gospodarczym. Wzrost ten w okresach wy- sokiej koniunktury nie jest gwałtowny, a w okresach kryzysu kraje te nie doświadczają na ogół głębokiej regresji. odwrotnie, kraje należące do modelu liberalnego narażone są na duże wahania aktywności gospodarczej, w tym na kryzysy. Wskaźnikiem, który w sposób syntetyczny mierzy poziom rozwoju gospodarczego i dobrobytu społecznego kraju, jest Human Development Index (HDI). Wszystkie badane kraje legitymują się bardzo wysoką wartością tego wskaźnika, niezależnie od reprezento- wanego modelu gospodarczego (tab. 13).

Ta b e l a 1 3

Wskaźnik HDI w wybranych krajach w latach 1980–

Lata Kraje 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2009 Kraje liberalne Irlandia 0,735 0,754 0,782 0,813 0,869 0,8143 0, Wielka Brytania 0,737 0,751 0,770 0,824 0,823 0,845 0, Szwajcaria 0,810 0,817 0,833 0,846 0,873 0,890 0, Kraje kontynentalne ( społecznej gospodarki rynkowej) polska – – – 0,727 0,770 0,791 0, Słowacja – – 0,747 0,752 0,779 0,810 0, Niemcy 0,730 0,745 0,795 0,835 0,864 0,895 0, Francja 0,722 0,742 0,777 0,819 0,846 0,869 0, Słowenia – – – 0,759 0,805 0,848 0, Rumunia – – 0,700 0,687 0,704 0,748 0, Austria 0,740 0,762 0,790 0,814 0,839 0,860 0, Węgry 0,700 0,710 0,706 0,737 0,775 0,803 0, Luksemburg 0,728 0,762 0,788 0,816 0,854 0,865 0, Litwa – – – 0,696 0,749 0,793 0, Łotwa – – 0,693 0,673 0,732 0,784 0, Estonia – – 0,717 0,716 0,776 0,821 0, czechy – – – 0,788 0,816 0,854 0, Bułgaria – 0,689 0,6143 0,6143 0,715 0,749 0, Belgia 0,757 0,777 0,811 0,854 0,876 0,873 0, Kraje śródziemnomorskie grecja 0,720 0,747 0,766 0,776 0,802 0,856 0, Hiszpania 0,691 0,717 0,749 0,801 0,839 0,857 0, Portugalia 0,639 0,670 0,708 0,751 0,778 0,789 0, Malta 0,703 0,720 0,753 0,771 0,799 0,825 0,