Pobierz ewolucja teorii rozmieszczenia przemysłu i więcej Prezentacje w PDF z Ekonomia tylko na Docsity!
JÓZEF BOROŃ
EWOLUCJA TEORII ROZMIESZCZENIA PRZEMYSŁU W LITERATURZE NIEMIECKIEJ
Powstanie kapitalistycznej teorii lokalizacji przemysłu w drugiej po łowie XIX w. i jej rozwój miał swój bezpośredni związek z nowymi zjawiskami i przemianami w gospodarce kapitalistycznej. Jest faktem bezspornym, iż szczególnie szybko i żywiołowo rozwijający się przemysł kapitalistyczny w Europie zachodniej i Stanach Zjednoczonych wy kształcił różnorodne co do wielkości ośrodki przemysłowe, przyczynił się do powstania wielkich ośrodków miejskich. Nastąpił upadek wielu starych ośrodków przemysłowych i miejskich. Uwidocznił się w sposób wyraźny przestrzenny ruch przemysłu, zmiany w warunkach życiowych ludności miejskiej i wiejskiej, zróżnicowanie w stanie zagospodarowania poszczególnych obszarów, regionów czy krajów. Niebywale szybki wzrost ludności w drugiej połowie XIX w. w stosunku do minionego okresu bardzo wyraźnie uwypuklał rolę przestrzeni w gospodarowaniu. Prze strzenne problemy gospodarowania stały się przedmiotem zainteresowa nia zarówno przedsiębiorców, jak i ludzi nauki w państwach szczególnie szybko rozwijającego się kapitalistycznego przemysłu. Do państw tych należały również Niemcy. Wkład niemieckiej nauki w kapitalistyczną teorię lokalizacji przemysłu jest niewątpliwie bardzo duży i dlatego stanowi ona do dnia dzisiejszego przedmiot szczególnych zainteresowań naukowych. Racjonalność działalności zarobkowej nakazywała przedsiębiorcy ka pitalistycznemu 1 w rachunku brać pod uwagę miejsce lokalizacji za kładu i przy tym rozpoznać i ustalić kryteria jego wyboru. Związek między kosztami produkcji, ceną, wielkością zysku a przestrzennym usytuowaniem zakładu produkcyjnego oraz skutki społeczno-gospodar cze określonego rozmieszczenia przemysłu stały się przedmiotem zainte resowania burżuazyjnej nauki ekonomii. Ekonomia burżuazyjna sta rała się wyjaśnić mechanizm sadowienia się przemysłu w określonych miejscach geograficznych i równocześnie udzielić odpowiedzi na zasad nicze pytanie racjonalnego, kapitalistycznego gospodarowania: w jaki
(^1) Por. O. Lange, Ekonomia polityczna, t. I, Warszawa 1959, s. 156.
248 Józef Boroń
sposób, przy pomocy jakich kryteriów należy dokonać wyboru możliwie najbardziej ekonomicznie efektywnego miejsca lokalizacji zakładu prze mysłowego? Rozważania w tej materii prowadziła niemiecka nauka za równo w skali makroekonomicznej, jak i mikroekonomicznej. Mikroeko nomiczne badania nad lokalizacją przemysłu stały się w bieżącym stu leciu integralną częścią niemieckiej nauki o przedsiębiorstwie (Betriebs wirtschaftslehre). W ujęciu makroekonomicznym natomiast problematyka lokalizacji przemysłu mieściła się w nauce o gospodarstwie społecznym (Volkswirtschaftslehre). Zdaniem niniejszego opracowania jest przed stawienie rozwoju niemieckiej teorii lokalizacji jedynie w ujęciu „Volks wirtschaftslehre".
Pierwsze badania nad lokalizacją przemysłu w Niemczech^2 oraz próby teoretycznego ujęcia przeprowadzili W. Roscher 3 i A. E. F. Schä- fle^4. W. Roscher w swoich badaniach doszedł do ustalenia pewnych czynników lokalizacji, które wyprowadzał od trzech „czynników" pro dukcji, tj. ziemi, pracy i kapitału. Wywodził, że przy wyborze miejsca lokalizacji należy uwzględnić wielkość ubytku ciężaru surowca w pro cesie przetwarzania, np. ruda o wysokiej zawartości czystego metalu łatwiej znosi dalszy przewóz w kosztach produkcji niż ruda o niskiej za wartości czystego metalu. Nie usiłował jednak tego spostrzeżenia uogól nić. Badał również korzyści lokalizacji wielkich miast oraz warunki lokalizacji przemysłu, który przerabia surowce zamorskie. W wyniku swych badań postawił pewnego rodzaju reguły lokalizacji i w końcu konkludował, że o lokalizacji decyduje ten czynnik produkcji, który w głównej mierze określa cenę produktu. Sam Roscher zdawał sobie sprawę, że praca jego nie może pretendować do jakiejś teorii lokalizacji przemysłu, lecz może być traktowana tylko jako studium wstępne do takiej teorii^5. (^2) Pierwszym twórcą teorii lokalizacji produkcji w Niemczech był J. H. Thü- nen (Der isolierte Staat in Beziehung auf Landwirtschaft u. Nationalökonomie, Hamburg 1826, Berlin 1875, Jena 1925). Jego dorobek wywarł niewątpliwie wpływ i był wykorzystany w teorii lokalizacji przemysłu, lecz z uwagi na to, że przed miotem zainteresowania Thünena była lokalizacja produkcji rolnej, nie uwzględ niamy jego poglądów w naszych rozważaniach. (^3) Por. W. Roscher, Studien über die Naturgesetze welche den zweckmässigen Standort der Industriezweige bestimmen, w: Ansichten der Volkswirtschaft, t. II,
(^4) Por, A. E. F. Schaffie, Gesellschaftliches System der menschlichen Wirt schaft, t. II, wyd. 3, Tübingen 1873. (^5) Roscher powiada, że chodzi mu tylko o to, by czytelnik z pracy tej wyniósł zrozumienie, iż istnieją naturalne prawa, które określają rozmieszczenie przemysłu (W. Roscher, op. cit., s. 4).
250 Józef^ Boroń
celem było ustalenie przede wszystkim „czystych" p r a w lokalizacji prze mysłowej, tzn. p r a w działających w każdej formie gospodarki, opracował bardzo szeroko. Drugiej teorii, której zadaniem było badanie specjal nych cech określonego systemu gospodarczego, określanej m i a n e m „ka pitalistycznej teorii lokalizacji p r z e m y s ł u " , nie zdołał w swoim życiu należycie rozwinąć. Została właściwie tylko naszkicowana. W badaniach swych posługiwał się m e t o d ą abstrakcji i izolacji. Dla poznania prawidłowości lokalizacji przemysłu dokonał Weber podziału zasadniczej działalności gospodarczej przedsiębiorstwa przemysłowego na d w a główne człony, t j. procesy produkcji i zbytu, k t ó r e rozpatrywał w izolacji. Po zanalizowaniu i ustaleniu czynników lokalizacji tych dwóch członów badał związki współzależności, by na tej podstawie roz winąć teorię ich współdziałania. Weber sprecyzował i ustalił szereg podstawowych pojęć, jak czyn nik lokalizacji, korzyść lokalizacji, surowiec powszechny (Ubiquitet), surowiec czysty (wchodzący w całości, bez s t r a t y wagi do w y r o b u go towego), surowiec wchodzący w skład p r o d u k t u tylko częścią swej wagi (Grobmaterial), surowiec nie wchodzący w ogóle do wagi w y r o b u goto wego (Gewichtsverlustmateriale)1 1^ , izodapany, izowektory, „indeks m a t e r i a ł o w y " (Materialindeks) i sporo innych. T y m a p a r a t e m pojęciowym operował i przy jego pomocy konstruował „czystą" teorię lokalizacji przemysłu. P r z e d m i o t e m badań teorii Webera było głównie przedsiębiorstwo przemysłowe. Podstawowym założeniem rozważań była teza sprowadza jąca się do tego, że głównym celem zabiegów i wysiłków przedsiębiorcy w wyborze miejsca lokalizacji jest minimalizacja kosztów. Należałoby przez to rozumieć, że jest to podstawowa, może n a w e t jedyna droga przedsiębiorcy do osiągnięcia głównego celu jego działalności zarobko wej, jakim jest osiągnięcie maksymalnego zysku. P u n k t e m wyjścia teorii Webera b y ł y więc koszty produkcji, dlatego też po pojęciowym rozdzieleniu czynników lokalizacji na generalne (ma jące znaczenie dla każdego przemysłu) i specjalne (istotne tylko dla jed nej lub większej ilości gałęzi przemysłu) badał w p ł y w czynników gene ralnych na kształtowanie się kosztów produkcji pewnego, w sposób izo lowany rozumianego, procesu produkcji. Wyszukał przy t y m te czynniki, które usiłują przyciągnąć ten proces produkcji i zbytu na jakiś geogra ficznie określony p u n k t. W t e n sposób dokonał geograficznego określe nia głównej siatki rozmieszczenia przemysłu-. Weber twierdził, że dla określenia takiej siatki rozmieszczenia geograficznego konieczne jest
1 1 Dał przez to Weber ciekawą klasyfikację surowców,, mającą zastosowanie w badaniach lokalizacji.
Ewolucja teorii rozmieszczenia przemysłu (^251)
tylko poznanie generalnych czynników regionalnych oraz ich skutków działania. Dla teorii czystej mogą mieć zastosowanie tylko generalne czynniki lokalizacji^12. Koszty produkcji rozpatrzył z punktu widzenia przestrzeni i stwierdził, że od położenia geograficznego zależne są tylko koszty transportu, koszty pracy oraz zaopatrzenia w materiały i siłę. Na powyższej podstawie doszedł Weber do stwierdzenia, że teorii potrzebne są tylko dwa generalne czynniki regionalne, tj.:
- koszty transportu,
- koszty pracy. Pozostałe czynniki sprowadził do jednego, który nazwał aglomeracją. W dalszych rozważaniach wyniósł przekonanie, że jednak rozstrzygające znaczenie dla lokalizacji posiada czynnik transportu i w tym kierunku rozwijał swą teorię niezmiernie szczegółowo. Orientacja transportowa stała się zasadniczą i najbardziej bogatą częścią teorii czystej Webera. Posługując się niezbędnym uproszczeniem w najbardziej syntetycz nym określeniu teorii Webera, można powiedzieć, że w zrozumieniu teorii czystej o geograficznym rozmieszczeniu przemysłu decydować będzie zawsze w ostateczności koszt transportu surowców, materiałów oraz wyrobu gotowego. Dla dokonania wyboru miejsca lokalizacji przemysłu punktem wyjścia powinna być analiza kosztów produkcji, analiza czyn ników lokalizacji decydujących o ich wysokości, przy czym szczególnie ważyć będą czynniki rozstrzygające o wysokości kosztów transportu. W ciągu roku od ukazania się pracy Webera głos zabrali wybitniejsi ekonomiści niemieccy. L. Bortkiewicz 13 ustosunkował się zasadniczo tylko do metody zasto sowanej w teorii lokalizacji. Zbadał matematycznie geometryczne kon strukcje i wywody Webera i wykazał, że w wielu przypadkach metoda Webera nie daje żadnej możliwości konstruktywnego ustalenia miejsca lokalizacji. W konkluzji stwierdził, że zastosowana przez Webera me toda jest bezużyteczna. Tego rodzaju krytyka przesądzała w oczach L. Bortkiewicza podstawową wartość całej teorii. W. Sombart 14 , omawiając dedukcyjny charakter teorii Webera, uważał, że prawa teorii czystej nie mówią nic o rzeczywistości, lecz mogą być tylko środkiem orientacji w rzeczywistości. Dalej podważał on „czysty" charakter teorii stwierdzając, że już przez sam fakt ujęcia różnic w kosz tach siły roboczej staje się ona kapitalistyczną teorią.
(^12) A. Weber, op. cit., s. 17. (^13) L. Bortkiewicz, Eine geometrische Fundierung der Lehre vom Standort der Industrie, Archiv für Sozialwissenschaft und Sozialpolitik, t. XXX, 1910 — szcze gólnie s. 763. (^14) W. Sombart, Einige Anmerkungen zur Lehre vom Standort der Industrien,
Archiv für Sozialwissenschaft und Sozialpolitik, t. XXX, 1910.
Ewolucja teorii rozmieszczenia przemysłu 253
Na podobnym stanowisku co Engländer stanął A. Predöhl1 7^ , opowia dając się za włączeniem problematyki teorii lokalizacji w ogólną teorię cen. W badaniach swoich oparł teorię lokalizacji na ogónoekonomicznej zasadzie substytucji czynników produkcji, przy których następuje mi nimalizacja kosztów. Stał się przez to współtwórcą nowego kierunku w teorii lokalizacji1 8. Była to próba nowego ujęcia teorii lokalizacji w wyniku krytyki teorii Webera. Engländer i Predöhl są najwybitniejszymi niemieckimi przedstawi cielami „nowych teorii", które za punkt wyjścia przyjęły zagadnienia zbytu, chłonność rynku oraz kształtowanie się cen. Wiążą one teorię lokalizacji z teorią rynku, z teorią cen i prowadzą do wniosku, że miejsce zbytu, rynek są zasadniczą podstawą decyzji lokalizacyjnych. Istotną cechą różniącą „nowe teorie" od tradycyjnych teorii, których klasycznym reprezentantem nazwać można Webera, jest ich dynamiczne ujęcie. Drugą cechą teorii lokalizacji nietradycyjnych jest uwzględnienie historycznego aspektu zjawisk lokalizacji. W tym kierunku idą prace N. Creutzburga1 9^ i H. Ritschla2 0^. Badanie lokalizacji w przekroju historycznym stanowiło dla Creutz- burga rzecz najważniejszą. Opowiadał się za empirycznym badaniem zja wiska lokalizacji przemysłu a nie w czystej abstrakcji, badaniem w ru chu i w długich okresach czasu, a nie statycznie lub w krótkich okre sach. Jego zdaniem, tylko takie postępowanie badawcze pozwoli na właściwe zrozumienie i wyjaśnienie zjawiska lokalizacji i na tym grun cie wykazywał, że weberowska aglomeracja w historycznym ujęciu od biega w rzeczywistości daleko od pojęcia i mechanizmu aglomeracji w teorii czystej2 1^. W metodzie badań lokalizacji sugerował konieczność bedania najpierw regionalnej koncentracji, a potem dopiero lokalizację szczegółową. Wynikałoby z tego, że Creutzburg dostrzegał ogólnogospo- darcze związki regionu, związki między regionami i na ostatnim szcze blu wewnętrzne związki lokalizacji przemysłu danego regionu. Jest to o tyle ciekawe, że najnowsze teorie kapitalistyczne lokalizacji przemysłu starają się ująć ten problem możliwie szeroko. Przy omawianiu empirycznej i historycznej metody badań Creutz-
(^17) A. Predöhl, Das Standortsproblem in der Wirtschaftswissenschaft, Weltwirt schaftliches Archiv, t. XXI, 1925. 1 8 Kierunek ten reprezentował również Gustaw Cassel, a w Polsce opowiedział się za 19 nim W. Krzyżanowski. N. Creutzburg, Das Lokalisationsphänomen der Industrien, Am Beispiel des Nordwestlichen Thüringer Waldes, Stuttgart 1925. Praca w Polsce mało znana. Jej wartość podnosi W. Krzyżanowski (op. cit.). (^20) H. Ritschi, Reine und historische Dynamik des Standortes der Erzeugungs zweige, 21 Schmollers Jahrbuch, t. 51, cz. 2 tomu, 1927. N. Creutzburg, op. cit., s. 295—298.
254 Józef Boroń
burg wskazywał dobitnie na potrzebę odpowiednich danych statystycz nych materiałów źródłowych i trudności związane z ich wykorzystaniem. Zmiany w strukturze przestrzennej przemysłu w ich historycznym prze biegu analizował szczegółowo starając się ustalić decydujący wpływ po szczególnych czynników lokalizacji. Dokonał klasyfikacji czynników lo kalizacji i sprawdził ich działanie jako korzyści ekonomicznych ustalo nych przez Webera. Doszedł do wniosku, że czynnikami kosztów mate riałowych, transportu, pracy i aglomeracji nie da się wytłumaczyć przy czyn danego układu lokalizacji. Twierdził, że istnieje wiele warian tów tej samej wielkości korzyści ekonomicznych w wielu miejscach geo graficznych, a ponadto inne przemysły znajdują w określonej miejsco wości równe warunki2 2^. H. Ritschl rozważał również historycznie problem lokalizacji, posłu gując się określonymi stopniami rozwoju gospodarki. Wyróżniał na przy kład: przejście z gospodarki wiejskiej do miejskiej, z miejskiej do tery torialnej i z terytorialnej do gospodarki narodowej i gospodarki świato wej. Ritschl badał lokalizację w ujęciu dynamicznym, uwzględniając jako podstawę wyjściową gospodarkę rynkową2 3^. Sprzeciwiał się włą czeniu przez Engländera teorii lokalizacji w teorię cen. W swej „czystej" dynamice badał oddziaływanie grupy czynników lokalizacji i zmiany wpływu danego czynnika na miejsce lokalizacji. Dał w ten sposób teo retyczne podstawy do wyjaśnienia zjawiska przemieszczenia przestrzen nego przemysłu. Zwracał uwagę, że wraz ze spadkiem kosztów trans portu wzrasta krąg gospodarczy i obejmuje on nowe złoża surowców i materiałów oraz miejsca zbytu jak i rynki pracy. To powoduje koniecz ność pewnego rozwarstwienia starych miejsc lokalizacji według nowych optymalnych miejsc lokalizacji. Ritschl podawał również elementy gra witacji przemysłu do określonych miejsc lokalizacji. Uwzględniał wśród nich takie, jak np. stopa procentowa, renta gruntowa, podatki, obciąże nia socjalne, preferencje przedsiębiorcy, siła robocza i korzyści spe cjalne 2 4. Należy z kolei również wspomnieć o poglądach szwedzkiego ekono misty T. Palandera2 5 , który w sposób stanowczy odrzucił teorię We bera. Uważał on mianowicie teorię Webera za naukę o wyborze miejsca lokalizacji z punktu widzenia kapitalistycznego przedsiębiorcy i to naukę 2 2 Ibidem. (^23) Por. H. Ritschl, Aufgabe und Methode der Standortslehre, Weltwirtschaft
liches 24 Archiv, t. 53, 1941. Por. H. Ritschl, op. cit., s. 826. (^25) T. Palander, Beiträge zur Standortstheorie, Upsala 1935. Praca Palandera jest wynikiem wpływu niemieckich teorii lokalizacji i stała się równocześnie czę ścią jej dorobku.
256 Józef Boroń
skupisk przemysłu w miastach. Keller3 1^ upatrywał w tym niebezpie czeństwo zagrożenia ustroju kapitalistycznego. Kiedy zastanawiał się nad warunkami bytowania proletariatu wielkomiejskiego, wskazywał na trudne warunki życiowe, izolację od przyrody, znikome możliwości wypoczynku, psychikę mas ludzkich nie posiadających żadnej własności i ich podatność na wpływy ideologiczno-polityczne. W tym miejscu uza sadniał, że proletariat jest w takich warunkach podatny na wpływy ko munistyczne. Jako środek „zaradczy" widział deglomerację przemysłu i możliwie daleko idące rozproszenie na wsi przez powstanie osiedli prze mysłowych. W mniejszych miastach, a szczególnie w osiedlach proleta riat nie wystąpi w wielkiej masie, uzyska lepsze możliwości zniesienia wahań koniunkturalnych, lepiej będzie można wykorzystać wolną siłę roboczą rodziny robotniczej i związać ją z miejscem, przez udostępnienie jej na własność działki ziemi i budynku mieszkalnego. W konsekwencji takiego rozeznania i poglądu doszli niektórzy do wniosku, że jądrem po lityki lokalizacji przyszłości będzie nowa więź między miastem i wsią 3 2^. Świadomość ujemnych skutków gospodarczych, socjalnych i politycz nych prywatno-kapitalistycznego i żywiołowego rozmieszczenia stano wiły główne przesłanki tego, że ekonomiści niemieccy w pierwszym rzę dzie zajęli się problemami przemieszczenia przemysłu, deglomeracji, polityki lokalizacji, zagadnieniem ogólnych związków rozmieszczenia poszczególnych regionów, związków międzygałęziowych i urbanizacji z osadnictwem. Faktem jest, że w pracach tego okresu wybijają się na czoło wymienione wyżej zagadnienia przy równoczesnym odrzuceniu teorii Webera jako nieprzydatnej. Na uwagę zasługują również twierdze nia o konieczności uwzględnienia w lokalizacji przemysłu wymogów tech niki i taktyki wojennej. Przesłanki do prawidłowej decyzji lokalizacji w tej materii dać powinna nauka obrony lotniczej, postęp techniki re wolucjonizuje bowiem metody działań wojennych i w przyszłości szcze gólna rola przypadnie lotnictwu. Tego rodzaju twierdzenia, jak i już poprzednio wymienione wskazują, że nowe teorie kapitalistycznej lokalizacji w Niemczech okresu między- wojenego traktowały lokalizację jako zjawisko złożone, uzależnione od działania wielu czynników, wśród których czynniki społeczno-polityczne
3 1 (^) „Die anonyme Masse in die der Einzelne flieht, wirkt auf Geist und Cha
rakter gerade deshalb so ungünstig weil ihr Ruf und ihr Geschrei durch ihre Zahl vervielhaft wird. Ihr Ruf wird gefährlich für das Gemeinwesen, wen arme und darbende Massen, die nichts zu verlieren haben als ein trauriges Leben, durch kommunistische Wühlerheit aufgesetzt, dem glauben verfallen, die be stehende stattliche Ordnung sei schuld an ihrem Elend" (R. Keller, op. cit., s. 10). (^32) Por. H. Bechtel, Systematik der Siedlungsplanung in Deutschland, Beiträge
zur städtischen Wohn- und Siedelwirtschaft, Schriften des Vereins für Sozialpolitik nr 177, t. II, s. 358.
Ewolucja teorii rozmieszczenia przemysłu (^257)
odgrywają poważną rolę. Kryterium społecznego optimum miejsca lo kalizacji, planowość jako podstawa decyzji lokalizacji oraz komplek sowość rozmieszczenia stanowiły zasadniczy trzon zainteresowań teorii. Dorobek literatury niemieckiej w teorii lokalizacji przemysłu w omawia nym okresie wieńczy dzieło A. Löscha 3 3^ , wydane już w czasie drugiej wojny światowej. Wartość pracy stawia ją w rzędzie najbardziej repre zentatywnych nie tylko dla „szkoły niemieckiej", ale również dla wszyst kich kapitalistycznych teorii lokalizacji; uznaje się ją ogólnie jako opra cowanie klasyczne. A. Lösch wykorzystał dorobek całej literatury nie mieckiej. Na szczególne podkreślenie zasługuje fakt, iż w przeciwień stwie do innych opracowań ekonomistów niemieckich z okresu hitle ryzmu, praca Löscha pozbawiona jest nacjonalizmu niemieckiego oraz nie jest przepojona ideologią niemieckiego narodowego socjalizmu. Sta nie na gruncie „wolności gospodarczej" wskazywałoby, że Lösch jako uczeń Schumpetera, znając założenia nauki marksistowskiej, związany był silnie z liberalną szkołą ekonomiczną. Równocześnie głoszenie w tym czasie tez liberalizmu gospodarczego uznać można by jako pewnego ro dzaju swoiste przeciwstawienie się idei narodowego socjalizmu. A. Lösch nie zajmował się wyłącznie lokalizacją przemysłu. Rozpa trywał ją w osobnej części pracy, ale w ramach całokształtu rozmiesz czenia sił wytwórczych w kapitalizmie. Rozróżniał lokalizację z punktu widzenia jednostki (poszczególnego przedsiębiorcy) i ogólną (całości go spodarki narodowej). Oddzielał problem lokalizacji rzeczywistej od po żądanej, przy czym uważał, że wkraczanie w problemy przyszłości, tzn. pożądanego w przyszłości zlokalizowania zakładu, jest rzeczą niebez pieczną 3 4^. Zasady wyboru miejsca lokalizacji uzależniał od tego, czy roz patruje się to z punktu widzenia jednostki gospodarczej, czy całości gos podarstwa narodowego. Jednostka wybiera miejsce lokalizacji według indywidualnych korzyści. W ogólnej lokalizacji natrafia się na funda mentalną siłę określającą lokalizację, która przejawia się w tendencji wyrównywania się jednostkowych korzyści gospodarczych, a przy wol nym rynku — maksymalizacją zysków samodzielnych (niezależnych) jednostek gospodarczych 3 5. Między ogólną i szczegółową (jednostkową) nauką lokalizacji mieści się, zdaniem Löscha, nauka G regionach gospodarczych. Uwzględnia ona związek między wszystkimi producentami i spożywcami tego samego dobra oraz związki między producentami różnych dóbr co najmniej tak
(^33) Por. A. Lösch, Die räumliche Ordnung der Wirtschaft, Jena 1944, Verlag
Gustav Fischer, wyd. 1 i 2, Jena 1940. Aktualnie ukazało się polskie tłumaczenie II wydania z pracy A. Löscha, pt. Gospodarka przestrzenna, Warszawa 1961. (^34) Ibidem, s. 2. (^55) Ibidem, s. 4.
17 Ruch Prawniczy i Ekon.
Ewolucja teorii rozmieszczenia przemysłu 259
problemów lokalizacji poszczególnych jednostek gospodarczych. Jest tylko praktyczne rozwiązanie przez próby. Stąd chybiły celu usiłowania Webera i następców, zmierzające do systematycznego i pełnego nauko wego rozwiązania tego problemu. Nie pozostaje nic innego, jak ograni czyć się do badania oddziaływania minimum czynników lokalizacji i ich współdziałania w rzędzie typowych, jak również bardzo uproszczonych przypadków, co może być pomocne zawsze przy traktowaniu praktycz nych zagadnień lokalizacji, to znaczy musi ułatwić próby. Sam jednak brak regularności tego rodzaju typowanych sytuacji uniemożliwia syste matyczne przedstawienie odpowiednich rozwiązań, a nieregularność sto sunków w każdym konkretnym przypadku uniemożliwia w ogóle jego naukowe postawienie 3 8^. Tak jak w lokalizacji rolnictwa nie ma możli wości ustalenia ogólnej formuły, tak i w przemyśle nie można tego doko nać. Trudno bowiem przewidzieć w poszczególnym przypadku siłę dzia łania czynników 3 9^. Lösch zdaje sobie sprawę, że uproszczone modele nie dadzą rozwią zań w ustaleniu ogólnych prawideł lokalizacji, ponieważ rzeczywistość jest bardzo złożona 4 0^. W rozważaniach swoich stosował metodę równań równowagi ogólnej opartej na szkole lozańskiej ekonomii burżuazyjnej, której przedstawicielami są Walras i Pareto, stąd i jego wnioski mó wiące, że w jednostkowej lokalizacji nie można rozważać wewnętrznych współzależności lokalizacji. W rozważaniach tych prawie zawsze na rzuca się konieczność wejścia na ogólne współzależności. Na rynku wol nym przy jednakowych warunkach nie ma dla przedsiębiorcy pola wy boru lokalizacji. Praktycznie problem ten ma tylko znaczenie w okresie przejścia do równowagi, a w warunkach równowagi tylko dla tych prze mysłów, w których pewną rolę odgrywają różnice naturalne lub różnice w czynniku ludzkim, albo jeśli produkcja jednego przedsiębiorcy jest przeważająca w stosunku do całej gałęzi przemysłu4 1. Mimo mocno krytycznej oceny sprawności funkcjonowania kapitali stycznej gospodarki wolnorynkowej, A. Lösch oparł swoje teoretyczne wywody na gruncie trwałości jej istnienia.
W rozwoju teorii lokalizacji przemysłu w Niemczech do drugiej wojny światowej można wyróżnić dwie zasadnicze fazy. Pierwsza za myka się czołowym osiągnięciem Alfreda Webera. Druga faza nastą piła po ukazaniu się pracy Webera i trwa zasadniczo do chwili obecnej« 3 8 Ibidem, s. 31. (^39) Ibidem, s. 62. (^40) Ibidem, s. 63—69. (^41) Ibidem, s. 3.
17*
260 Józef^ Boroń
Konstrukcje teoretyczne pierwszej fazy bazowały na kapitalizmie wolnokonkurencyjnym. Odznaczały się one za daleko posuniętą abstrak- cyjnością, traktowały problem lokalizacji w sposób zbyt uproszczony i statyczny. W zjawiskach lokalizacji przemysłu nie dostrzegano ich spo łecznego uwarunkowania i wszechstronnej współzależności. Teorie pierwszej fazy określane są mianem „teorii tradycyjnych" 4 2^.
W drugiej fazie bazę rozważań stanowił kapitalizm monopolistyczny. Krytyka teorii Webera dostarczała zasadniczych przesłanek do dalszych badań i rozwijania nowych poglądów. Krytyka teorii czystej rozpoczy nała drugą fazę i w jej wyniku nastąpiły istotne ulepszenia teorii We bera. W końcu jednak doszło do zdecydowanego odrzucenia tej teorii. Teorie nietradycyjne (nowe) uwzględniały złożoność zjawiska loka lizacji przemysłu i jego aspekt społeczno-gospodarczy. Traktowały one lokalizację przemysłu w ujęciu historycznym, dynamicznym i przywiązy wały dużą wagę do badań empirycznych. W nietradycyjnych teoriach lokalizacji przemysłu w Niemczech wydzielić można kierunek stojący na gruncie trwałości kapitalizmu wolnokonkurencyjnego, reprezentowany głównie przez A. Löscha. Drugi kierunek, oparty na daleko posuniętym interwencjonizmie państwa, negującym w gruncie rzeczy kapitalizm wol- nokonkurencyjny, tkwił korzeniami w ideach niemieckiego narodowego socjalizmu, w idei nazizmu. Ewolucja poglądów teoretycznych na rozmieszczenie przemysłu pozo stawała niewątpliwie w określonym związku z warunkami społeczno- politycznymi, z ideami politycznymi, jak i z samym rozwojem sił wy twórczych. W Niemczech istniały specyficznie sprzyjające warunki spo łeczne, w których rozwijał się kapitalizm państwowy. Zrozumiały staje się więc szczególniejszy rozwój poglądów teorii rozmieszczenia opartych na gruncie interwencjonizmu państwowego, na gruncie negacji kapita lizmu wolnokonkurencyjnego. Dorobek tego kierunku zasługuje na baczniejszą uwagę zarówno ze względu na zwiększającą się współcześnie tendencję interwencjonizmu państwowego, jak i ze względu na stosun kowo wczesne zwrócenie uwagi na sprzeczność prywatno-kapitalistycz- nego wyboru lokalizacji z interesem ogólnym, ze względu na rozpatrywa nie zjawiska lokalizacji z punktu widzenia społecznej racjonalności gospodarowania, społecznej rentowności, dynamiki rozwoju, względów socjalnych oraz założeń społeczno-politycznych państwa. Powyższe momenty wskazują na pewną analogię i podobieństwo do założeń socjalistycznej teorii lokalizacji, co nie upoważnia jednak do utożsamienia jednych założeń z drugimi. Niemieccy ekonomiści zdawali (^42) Por. K. Secomski, Wstęp do teorii rozmieszczenia sil wytwórczych, War szawa 1956, s. 7—20.
