Pobierz Ewolucja ustroju federalnego Rosji w ujęciu ... i więcej Publikacje w PDF z Samorząd terytorialny tylko na Docsity! 207 Współczesna Rosja jest, zgodnie z konstytucją, państwem federalnym. W praktyce jej ustrój ma charakter wybitnie scentralizowany, zaś autonomia po- szczególnych podmiotów federacji w ciągu 25 lat istnienia niepodległej Rosji została ograniczona. Wykształcony na początku lat 90. XX w. model asymetrii horyzontalnej, w której poszczególne podmioty miały różny zakres autonomii, za- stąpiony został modelem w praktyce likwidującym autonomię części składowych federacji. Celem artykułu jest charakterystyka procesu ewolucji modelu federacji w Rosji, wskazanie jego etapów i związku z mającym miejsce ograniczaniem pluralizmu i demokracji. Nie omawia on szczegółowo zmian prawnych oraz re- lacji podmiotów federacji z władzami centralnymi, bowiem kwestia ta jest przed- miotem badań1, skupiając się na kwestiach funkcjonalnych i wyłonieniu zależ- ności pomiędzy zjawiskami autorytarnymi a ewolucją modelu federacji w Rosji. Paradygmat neoinstytucjonalny, będący metodologiczną podstawą niniejsze- go artykułu, instytucje polityczne postrzega z perspektywy formalnych i niefor- malnych zasad gry, które tworzone są w skomplikowanych stosunkach współ- pracy i rywalizacji. Neoinstytucjonalizm rozpatruje system polityczny jako całość i jego instytucje w kontekście współistnienia i współdziałania formalnych i nieformalnych „zasad gry”2. W niniejszym artykule uwaga poświęcona zosta- nie charakterowi relacji pomiędzy władzami centralnymi Rosji a władzami jej 1 Z polskiej literatury przedmiotu zwłaszcza: J. Potulski, Idea i praktyka federalizmu w Rosji, Toruń 2004. 2 Z obszernej literatury zob. np.: G. Peters, Institutional Theory in Political Science: The „New Institutionalism”, London-New York 1999; R. A. W. Rhodes, S. A. Burder, B. A. Rockman (red.), The Oxford Handbook of Political Institutions, Oxford 2006; V. Lowndes, Instytucjonalizm, [w:] D. Marsh, G. Stoker (red.), Teorie i metody w naukach politycznych, Kraków 2006, s. 93–100. RAFAŁ CZACHOR Uczelnia Jana Wyżykowskiego Ewolucja ustroju federalnego Rosji w ujęciu neoinstytucjonalnym 2016 Społeczności lokalne - indb.indb 207 2016-11-09 11:06:39 RAFAŁ CZACHOR 208 podmiotów jako zasadniczemu elementowi decydującemu o ich autonomii. Oznacza to, że analiza ewolucji ustroju federalnego Rosji przeprowadzona zosta- nie z uwzględnieniem faktu, że relacje pomiędzy państwowym centrum a pod- miotami federacji są grą toczoną o wypracowanie równowagi pozwalającej na maksymalizację zysków poszczególnych aktorów politycznych. Artykuł składa się z kilku części: uwag wstępnych dotyczących samorządności i decentraliza- cji, uwarunkowań federalizmu w Rosji oraz analizy kolejnych etapów ewolucji modelu relacji centrum– peryferie (tu rozumianych jako stosunki pomiędzy wła- dzą centralną a podmiotami federacji) w Rosji. Problem samorządności i decentralizacji współczesnych państw Zagadnienie samorządności i decentralizacji, choć będące przedmiotem licznych studiów naukowych i praktyką życia publicznego wielu społeczeństw, wciąż pozostaje trudne do jednoznacznego zdefi niowania. Po części problem ten związany jest z próbami wyjaśnienia tej idei poprzez nawiązanie do platońskiej koncepcji państwa-miasta. Wynika to z faktu, że mimo oczywistych ograniczeń w partycypacji politycznej w ówczesnej polis, ze względu na niewielki zajmo- wany obszar oraz niewielką liczbę ludności, była ona przykładem powszechne- go udziału wolnych obywateli w procesie decydowania politycznego3. Na mocy tego samorząd sprowadzany jest do rządzenia samym sobą, w wymiarze wyod- rębnionej, bądź nie, wspólnoty (o charakterze terytorialnym, zawodowym itp.). Samorządność oznacza niezależność danej wspólnoty od scentralizowanych struktur państwowych oraz partycypację w rozwiązywaniu problemów jej do- tyczących4. W ślad za Bogusławem Banaszakiem można powtórzyć, że w pry- zmacie prawa samorząd terytorialny to „forma samorządu o przymusowym charakterze członkostwa, obejmująca wszystkie osoby zamieszkałe na terenie określonej jednostki podziału terytorialnego państwa, polegająca na niezależnym od administracji rządowej zarządzaniu własnymi sprawami społeczności lokal- nej”5. Mająca dla państw europejskich uniwersalny charakter Europejska Kar- ta Samorządu Lokalnego, która została przyjęta przez Radę Europy w 1985 r.6, 3 M. Barański, Samorządność i podmiotowość samorządu terytorialnego, [w:] M. Barański, S. Kantyka, S. Kubas, M. Kuś, Samorząd terytorialny i wspólnoty lokalne, Warszawa 2007, s. 8. 4 B. Gąciarz, Instytucjonalizacja samorządności. Aktorzy i efekty, Warszawa 2004, s. 60. 5 B. Banaszak, Porównawcze prawo konstytucyjne współczesnych państw demokratycznych, Warszawa 2007, s. 493. 6 Europejska Karta Samorządu Terytorialnego sporządzona w Strasburgu dnia 15 października 1985 roku, Dz. U. nr 124, poz. 607. Dokument ten przez Federację Rosyjską został ratyfi kowa- ny 11 kwietnia 1998 r. 2016 Społeczności lokalne - indb.indb 208 2016-11-09 11:06:40 EWOLUCJA USTROJU FEDERALNEGO ROSJI W UJĘCIU NEOINSTYTUCJONALNYM 211 u zarania dziejów Rusi istniał prężny ośrodek władzy opartej na autonomii i de- mokracji wiecowej – Nowogród Wielki, z drugiej – całe wieki despocja carska wymierzała ostrze swych represji w uprzywilejowane warstwy arystokratycz- ne, to ograniczając jej prawa, to zaś okresowo dopuszczając do „odwilży”13. W świetle powyższego kształtujący się w Rosji model samorządu terytorialnego nie wpisuje się ściśle we wspomniane ujęcia teoretyczne. O ile z pewnością jest mu bliżej do modelu silnego uzależnienia od administracji rządowej, to w isto- cie rzeczy jego nieprzystawalność do wymienionych klasyfi kacji jest pochodną samej natury systemu politycznego tego państwa. Jednocześnie należy zazna- czyć, że Federacja Rosyjska w 1998 r. ratyfi kowała Europejską Kartę Samorzą- du Lokalnego, a jej prawodawstwo wytycza zgodne z nią formalnoprawne ramy rozwoju instytucji samorządności terytorialnej. Mimo to samorządność w Ro- sji wciąż jest przedmiotem dyskusji i brak jednoznacznego jej modelu. Równie problematyczna pozostaje kwestia decentralizacji i zakresu kompetencji jej po- szczególnych jednostek składowych. Uwarunkowania federalizmu w Rosji Ustrój państwowy, w tym kwestie decentralizacji, w każdym państwie uwa- runkowane są wieloma czynnikami natury historyczno-społecznej, geografi cz- nej i ekonomicznej. Organizacja administracyjno-terytorialna współczesnej Rosji czerpie bezpośrednio z rozwiązań obowiązujących w okresie istnienia ZSRR – po jego rozpadzie i powstaniu niepodległej Rosji doszło do kilku nie- znacznych modyfi kacji polegających na powołaniu 4 republik na bazie dotych- czasowych obwodów autonomicznych oraz połączeniu mniejszych jednostek terytorialnych (dotyczy to najwyższego szczebla podziału administracyjne- go). Obecnie w skład federacji wchodzą 22 republiki, 9 krajów, 46 obwodów, 3 miasta federalne, 1 obwód autonomiczny i 4 okręgi autonomiczne (uwzględ- niając faktyczne, choć nieuznane przez społeczność międzynarodową zmiany po aneksji Krymu). Podmioty te są znacznie zróżnicowane etnicznie, ludno- ściowo (np. obwód moskiewski – 7,2 mln mieszkańców, Nieniecki Obwód Autonomiczny – 43 tys. mieszkańców), przestrzennie (np. Jakucja – 3 mln km kw., Inguszetia – 3,6 tys. km kw.) czy gospodarczo (Nieniecki Obwód Au- tonomiczny – 4 mln rubli PKB per capita, Czeczenia – 88 tys. rubli PKB per capita). Oprócz powyższych kwestii szczególnie duży wpływ na federalizm w Rosji mają kwestie polityczne. 13 Omówienie najdawniejszych form samorządności lokalnej w Rosji zob. R. Czachor, Historycz- ne źródła instytucji samorządu lokalnego w Rosji, „Rocznik Instytutu Polsko-Rosyjskiego”, nr 1 (8), 2015. 2016 Społeczności lokalne - indb.indb 211 2016-11-09 11:06:40 RAFAŁ CZACHOR 212 W poszczególnych republikach postradzieckich, w tym także w Federacji Rosyjskiej, po chaosie pierwszych lat niepodległości fundamentalnym celem rządzących było wprowadzenie bezalternatywnych rządów prezydenckich14. Zachodzące w nich przekształcenia deklarowane były jako demokratyzacja, jed- nakże w istocie, zgodnie z intencjami nomenklaturowych elit, ukierunkowane zostały na petryfi kację, zmienionych względem ZSRR w formie i treści, reżi- mów niedemokratycznych. W efekcie nowe postradzieckie systemy polityczne w wielu kwestiach stanowią jedną kategorię, charakteryzując się zachowaniem „demokratycznej i konstytucyjnej fasady” przy jednoczesnym oparciu się o bez- alternatywne i słabo limitowane rządy prezydenckie15. W przypadku Rosji proces transformacji systemowej doprowadził do wy- kształcenia się ustroju z dominującą instytucją głowy państwa, która łączy pre- rogatywy władzy wykonawczej i ustawodawczej. Jego pozycja ustrojowa spra- wia, że dominuje on zarówno nad parlamentem, jak i rządem. Skład gabinetu ministrów w praktyce nie zależy od parlamentarnej większości, lecz prezydenta. Co więcej, w przypadku napięć na linii rząd–parlament, głowa państwa może doprowadzić do rozwiązania tego ostatniego i ogłoszenia przedterminowych wyborów. W takich warunkach bardzo wątpliwe wydaje się sprawne funkcjo- nowanie samorządu lokalnego, a więc oddanie w ręce określonej społeczności części kompetencji organów władzy państwowej. Niebagatelne znaczenie ma fakt, że Rosja jest państwem bardzo rozległym terytorialnie i różnorodnym pod względem etnicznym. Istnienie struktury federalnej per se zakłada określony zakres autonomii i kompetencji poszczególnych jej części. W praktyce jednak federalizm rosyjski sprowadza się do form organizacji terytorialnej państwa, a nie możliwości artykulacji i realizacji żądań mieszkańców danego podmiotu. Zarówno obecnie, jak i w perspektywie diachronicznej ze względu na szereg czynników etnokulturowych i ekonomicznych zwiększenie zakresu samodziel- ności poszczególnych elementów składowych państwa rosyjskiego, poluźnienie więzów federacyjnych i zasady centralizmu groziło dezintegracją całej Rosji. Zatem ograniczony charakter samorządu terytorialnego podyktowany był i jest nie tylko interesem rządzących i dążeniem do budowy określonego systemu 14 Tezę tę rozwija Dmitrij Furman w swojej ostatniej pracy: Д. Фурман, Движение по спирали. Российская политическая система в ряду других систем, Москва 2010. 15 Jak stwierdza Siergiej Mirzojew, „polityczne procesy w państwach postkomunistycznych demonstrują tę samą prawidłowość – legitymacja dotychczasowego władcy lub prezydenta jest związana z jego osobą tak mocno, że nie może być przeniesiona na nowego prezydenta”. С. Мирзоев, Гибель права: легитимность в «оранжевых революциях», Москва 2006, s. 23; Д. Фурман, Движение по спирали, op. cit., s. 12. 2016 Społeczności lokalne - indb.indb 212 2016-11-09 11:06:40 EWOLUCJA USTROJU FEDERALNEGO ROSJI W UJĘCIU NEOINSTYTUCJONALNYM 213 politycznego, ale także dążeniem do zachowania integralności terytorialnej pań- stwa. Rosja, jak i inne państwa znajdujące się w fazie transformacji, ponad dwie ostatnie dekady znajdowała się w fazie poszukiwania form i metod zarządza- nia państwowego, w tym określenia modelu realizacji interesów władzy pań- stwowej i wspólnot lokalnych. Obecny okres rozwoju rosyjskiego samorządu terytorialnego jak w soczewce skupia w sobie problemy i sprzeczności okresu transformacji, zagadnienia polityczne i społeczno-ekonomiczne. Kształtowanie się modelu samorządu terytorialnego we współczesnej Rosji nie jest wciąż zakończone. Należy wskazać, że ze względu na szereg czynni- ków natury geografi cznej, etniczno-kulturowej czy ekonomicznej, proces ten napotyka wiele obiektywnych przeszkód. Petryfi kacja instytucji i wartości de- mokratycznych uwarunkowana jest zarówno tradycją i praktyką silnej władzy państwowej o cechach wybitnie autokratycznych, jak i różnorodnością form życia społecznego narodów Federacji Rosyjskiej. Zagadnienie kształtowania się samorządu terytorialnego Rosji można rozpatrywać w szerszym kontekście demokratyzacji tego kraju, jego modernizacji i westernizacji. Problem zakresu swobód obywatelskich czy samorządności został tym samym w pewien sposób wpleciony w dyskusje o naturze ustroju politycznego Rosji, politycznej roli naro- du oraz relacji Rosji z Zachodem. Jak piszą rosyjscy badacze, piętno na rosyjskiej polityce, organizacji politycznej i funkcjonowaniu samorządu terytorialnego od- cisnęło peryferyjne położenie państwa i pozostawanie na uboczu, choć jednak pod wpływem procesów zachodzących na kontynencie europejskim. Położona na peryferiach Europy Rosja znajdowała się na styku wielu stref socjokulturowych, historycznych i ekonomicznych. Cywilizacyjna niedookreśloność – ani Zachód, ani Wschód, samobytność – wpływała na wytworzenie się syndromu zacofane- go, doganiającego inne kraje, państwa. To z kolei warunkowało zapożyczanie rozwiązań prawnych i administracyjnych stosowanych w innych państwach16. Historycznie w Rosji wykształciły się dwie formy władzy terenowej: miejscowe zarządzanie państwowe oraz miejski i ziemski samorząd. W okresie transforma- cji pokomunistycznej dołączyła do nich (zastępując dawne formy samorządu) współczesna forma samorządności, określana mianem municypalnej. Formy te łącznie stanowiły i stanowią system terenowego zarządzania państwowego. Tak więc miejscowe zarządzanie (państwowe) to działalność państwowych organów władzy centralnej w terenie, m.in. poprzez podlegające jej organy egzekutywy. Samorząd lokalny to aktywność danej społeczności oraz wybieranych przez nią organów władzy miejscowej. Rozróżnienie to jest ważne, gdyż unaocznia istnie- 16 Е. Г. Анимица, А. Т. Тертышный, Основы местного самоуправления, Москва 2000, s. 16. 2016 Społeczności lokalne - indb.indb 213 2016-11-09 11:06:40 RAFAŁ CZACHOR 216 cze w 1991 r. pełnomocnych przedstawicieli prezydenta w podmiotach federacji, o kompetencjach kontrolnych wobec władz miejscowych. Początkowo mieli oni zapewnić wierność lokalnych elit prezydentowi Jelcynowi, w praktyce służąc jako instytucja wypracowująca kompromis pomiędzy władzami centralnymi a peryferiami. Zasadniczo badacze okres ten oceniają jako sprzyjający rozwojo- wi demokracji i pluralistycznej polityki w podmiotach federacji22. Istotnym wydarzeniem osłabiającym pozycję republik i zbliżającym ich sta- tus do statusu pozostałych podmiotów było przyjęcie konstytucji Rosji w końcu 1993 r. Potwierdziła ono prawo republik do posiadania własnych konstytucji, in- nych podmiotów do posiadania statutów, zaś między statusem dokumentów obu typów nie wprowadzono większych różnic prawnych. Co istotne z perspektywy wzajemnych relacji centrum i peryferii, ustawa zasadnicza nie nadała władzy centralnej szerokich kompetencji w zakresie ingerencji w politykę podmiotów, np. prezydent posiadał jedynie prawo kontroli aktów prawnych lokalnych eg- zekutyw. Kolejny krok ku wzmocnieniu podmiotów federacji w ich relacjach z centrum miał miejsce w 1996 r., wraz z wprowadzeniem bezpośrednich wy- borów gubernatorów. Gubernatorzy oraz prezydenci republik wchodzących w skład Rosji, z racji zajmowanego urzędu, otrzymali prawo zasiadania w Ra- dzie Federacji, wyższej izbie parlamentu. Model ten zbliżał się ku rozwiązaniu „silne centrum – silne peryferie”23. Druga kadencja B. Jelcyna przyniosła inten- sywny rozwój potężnych klanów polityczno-biznesowych, które posiadały duże zaplecze w poszczególnych podmiotach federacji. Wspólnota interesów tych grup oraz znacznej części prowincjonalnych elit służyła petryfi kacji modelu, w którym obie strony osiągały określone korzyści mające charakter zawłasz- czania państwa w duchu neopatrymonialnego wykorzystywania dóbr publicz- nych w prywatnych celach24. Jelcyn, tolerując i wzmacniając władze regionalne, „spłacał dług” za poparcie udzielone mu w wyborach prezydenckich. W okresie premierostwa Jewgienija Primakowa wpływy administracji prezy- denta Jelcyna oraz jego otoczenia, tak zwanej „rodziny”, na sieci klientelistyczne istotnie zmniejszyły się, głównie w wyniku kryzysu gospodarczego w 1998 r., który ograniczył zaufanie społeczeństwa i części elit do Jelcyna. Już jed- nak w 1997 r. władze centralne podjęły próbę zwiększenia swoich wpływów 22 J. W. Hahn, Democratization and political participation in Russia, [w:] K. Dawisha, B. Parrott (red.), Democratic changes..., op. cit., s. 132–141. 23 Р. Ф. Туровский, Центр и регионы: проблемы политических отношений, Москва 2007, s. 58–74. 24 Szerzej: R. Czachor, Postradzieckie reżimy polityczne w perspektywie neopatrymonialnej. Wstęp do badań, Wrocław 2015. 2016 Społeczności lokalne - indb.indb 216 2016-11-09 11:06:40 EWOLUCJA USTROJU FEDERALNEGO ROSJI W UJĘCIU NEOINSTYTUCJONALNYM 217 w podmiotach państwa, precyzując na mocy ukazu prezydenta zakres kom- petencji pełnomocnych przedstawicieli prezydenta i wyprowadzając ich spod nieformalnej zależności od gubernatorów25. Nie zostali oni wprowadzeni w Tatarstanie, Baszkirii i Jakucji, co świadczy, że władze centralne nie były w stanie złamać oporu najsilniejszych elit regionalnych. W czasie rządów ga- binetu Primakowa, w latach 1998–1999, nastąpiło odrodzenie idei ogranicze- nia samodzielności podmiotów federacji poprzez przywrócenie mechanizmu wyznaczania gubernatorów przez prezydenta. Jej realizacja nastąpiła po obję- ciu władzy przez Władimira Putina. Zaraz po przejęciu stanowiska głowy państwa w 2000 r. Putin zagwaranto- wał status quo najwyższym ogniwom sieci klientelistycznej wytworzonej wo- kół B. Jelcyna, ale jednocześnie rozpoczął demontaż systemu oligarchicznego. Proces ten zakończył się w roku 2003 wprowadzeniem reżimu biurokratyczne- go, ofi cjalnie nazwanego „sterowaną” („suwerenną”) demokracją, który kon- centruje się na zapewnieniu utrzymania władzy przez aparat biurokratyczny26. W pierwszych latach rządów W. Putina nastąpiło odejście od poszukiwania równowagi w relacjach centrum z podmiotami federacji metodami nieformal- nymi, co było charakterystyczne dla panowania B. Jelcyna, wprowadzenie ści- słej kontroli części składowych państwa poprzez aparat biurokratyczny i od- wołanie do retoryki państwowej i patriotycznej. Szczególna rola przypadła pełnomocnym przedstawicielom prezydenta w powołanych w maju 2000 r. okręgach federalnych – „nadbudowach nad podmiotami federacji”, których zadania koncentrują się wokół kwestii kontrolnych i koordynacyjnych27. Po- wstanie okręgów federalnych, choć niebędących jednostkami administracyj- no-terytorialnymi ani niemających oparcia w konstytucji, istotnie wpłynęło na rozwój rosyjskiego modelu federacji. Lokalne władze podmiotów państwa zostały podporządkowane prezydenckiej superstrukturze, która, stanowiąc element „pionu władzy prezydenckiej” (okręgi federalne i będący na ich czele pełnomocni przedstawiciele nie stanowią odrębnej instytucji władzy) istotnie rzutowała na samodzielność części składowych federacji. Prezydent Rosji zy- skał prawo dymisji gubernatorów oraz rozwiązywania lokalnych ciał legisla- tywy. Gubernatorzy w 2002 r. utracili prawo zasiadania w Radzie Federacji, co ograniczyło nie tylko ich wpływ na politykę ogólnopaństwową jako gru- py interesów, ale również możliwość skutecznego reprezentowania własnego 25 Р. Ф. Туровский, op. cit., s. 240. 26 M. Słowikowski, Rozważania nad naturą reżimu politycznego Rosji, [w:] S. Bieleń, A. Skrzy- pek (red.), Rosja. Refl eksje o transformacji, Warszawa 2010, s. 33–60. 27 S. Gardocki, op. cit., s. 158. 2016 Społeczności lokalne - indb.indb 217 2016-11-09 11:06:40 RAFAŁ CZACHOR 218 regionu. Oznaczało to, że lokalne elity zostały ściśle uzależnione od woli cen- trum, utraciły dotychczasową autonomię i możliwość prowadzenia gry o re- alizację własnych celów. W ujęciu neopatrymonialnym proces ten polegał na przejściu od systemu wielu konkurujących sieci klientelistycznych do systemu jednej sieci, ściśle uzależnionej od głowy państwa. Z oligarchicznych, w któ- rych aktorzy poszukiwali możliwości zwiększenia indywidualnych korzyści biznesowych, sieci te przekształciły się w biurokratyczne, zdominowane przez urzędników budujących pozycję wyłącznie na bazie pełnionego urzędu, a więc z zasady propaństwowych. Ukoronowaniem procesu ograniczenia autonomii podmiotów federacji stały się zmiany prawne obowiązujące od 2005 r. Porzucono wówczas zasadę wybieralności gubernatorów na rzecz ich powoływania przez prezydenta za zgodą lokalnej legislatywy. W praktyce oznacza to wyznaczanie gubernatora przez władze centralne28. Zależność podmiotów od państwowego centrum pogłębiło prawo gubernatora do rozwiązywania lokalnego organu prawo- dawczego. Ciała te posiadają prawo zainicjowania odwołania gubernatora, jednak decyzja w tej sprawie należy do prezydenta. Po 2005 r. ujawniła się nieobecna wcześniej tendencja do obsadzania urzędów gubernatorów przez osoby niezwiązane z danym regionem, które mają odgrywać rolę swoistych menedżerów przysyłanych ze stolicy (za kuriozalny można uznać przykład obsadzenia stanowiska gubernatora Czukockiego Okręgu Autonomicznego przez oligarchę Romana Abramowicza). W ostatniej dekadzie lokalne władze stały się de facto częścią władz cen- tralnych, odpowiedzialną, przede wszystkim poprzez instytucje pełnomoc- nych przedstawicieli prezydenta w okręgach federalnych, przed głową pań- stwa, a nie lokalną wspólnotą. Pion prezydencki wchłonął instytucje mające być reprezentacją interesów ludności, a tym samym model federacji zbliżył się do rozwiązań funkcjonujących w ZSRR. Ludność pozbawiona została możliwości artykulacji i narzędzi agregacji potrzeb i żądań w ramach insty- tucji polityczych własnych jednostek administracyjno-terytorialnych. Auto- nomia podmiotów federacji, w okresie po 1991 r. i tak niezbyt rozwinięta, została ograniczona, zastąpiona ścisłą hierarchizacją i centralizacją29. Wśród uzasadnień tego trendu wskazuje się, że społeczeństwo rosyjskie wciąż nie jest gotowe na demokratyzację, skłonne do odtwarzania scentralizowanego, 28 Szerzej: E. Denkiewicz, Ewolucja rosyjskiego federalizmu w epoce Władimira Putina, [w:] J. Zaleśny (red.), Zagadnienia ustrojowe państw poradzieckich, Warszawa 2010, s. 111–124; Р. Ф. Туровский, op. cit., s. 245–261. 29 Е. Г. Ясин, Приживется ли демократия в России, Москва 2012, s. 185. 2016 Społeczności lokalne - indb.indb 218 2016-11-09 11:06:40