Pobierz Ewolucja zasad odpowiedzialności cywilnej za szkodę ... i więcej Streszczenia w PDF z Prawo zobowiązań tylko na Docsity!
Rozdział I
Zasady odpowiedzialności odszkodowawczej w okresie
poprzedzającym konstrukcję szczególnego reżimu odpowiedzialności
cywilnej za szkodę jądrową
14
Przedstawienie, nawet w bardzo uproszczonej postaci, procesu kształtowania się prawa
odszkodowawczego, w szczególności jego zasad, jest zadaniem niezwykle trudnym. Z jednej
strony wskazuje na to złożoność problematyki. Z drugiej, istota przemian, które miały
niejednokrotnie charakter wprost rewolucyjny.
Rzeczą znamienną jest, iż w każdym z wyodrębnianych etapów przyświecała inna idea
wiodąca, odmienne były motywacje odszkodowania i przedmiot ochrony, inna specyfika
odpowiedzialności i efekt indemnizacji^15. Wyrazem tego były nowe zadania stawiane przed
odpowiedzialnością cywilną, które wpływały w mniejszym lub większym stopniu na niektóre
kierunki jej rozwoju. Spoglądając więc na te zagadnienia, należy podjąć próbę uchwycenia
cech poszczególnych okresów, mając mimo wszystko świadomość wielości płaszczyzn, które
sprawiają, że sytuacja w tej dziedzinie przedstawia się stosunkowo skomplikowanie.
Określona w tytule niniejszego rozdziału problematyka, rozpatrywana
w założonej perspektywie tendencji rozwojowych, wymaga wyraźnego oznaczenia zakresu
poruszanych rozważań. Będą one przebiegały na dwu płaszczyznach. Po pierwsze,
ograniczają się^16 do próby wskazania jak kształtował się proces rozwoju zasad
odpowiedzialności odszkodowawczej
17
. Po drugie, będą one skupione w przeważającej części
(^14) Przez okres poprzedzający konstrukcję szczególnego reżimu odpowiedzialności cywilnej za szkodę
jądrową rozumiem moment kształtowania się koncepcji odpowiedzialności niezależnej od winy (z marginesowym ujęciem wczesnych etapów rozwoju społecznego) do uchwalenia ustawy z dnia 10 kwietnia 1986 roku – Prawo atomowe. Chcę zaznaczyć, że tak przedstawiony zakres czasowy odnosi się również do rozdziału drugiego, w którym poruszam kwestie kształtowania się reżimu odpowiedzialności za szkodę jądrową w kontekście jego wpływu na polski system. Chodzi oczywiście o okres wcześniejszy niż obowiązywanie prawa atomowego. (^15) W. Warkałło, Przemiany odpowiedzialności cywilnej , [w:] Tendencje rozwoju prawa cywilnego , red.
E. Łętowska, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1983, s. 329. (^16) Pomijam szczegółowe ujęcie zagadnień związanych ze szczególnym rodzajem świadczenia, jakim jest
zobowiązanie odszkodowawcze. Jak wiadomo literatura polska na ten temat jest wyjątkowo bogata, a zagadnienia te były wielokrotnie i od dawna analizowane w piśmiennictwie. Warto tu wskazać, na prace T. Dybowskiego, W. Czachórskiego [w:] System prawa cywilnego. Prawo zobowiązań – część ogólna , pod red. Z. Radwańskiego, t. III, cz. 1, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1981 , oraz M. Kalińskiego i A. Śmieji, [w:] System prawa prywatnego, Prawo zobowiązań – część ogólna, t. 6 , red. A. Olejniczak, Warszawa 2009. Oczywiście nie oznacza to, iż te zagadnienia nie zostaną brane po uwagę. Będą one analizowane w toku prowadzonego wywodu w zakresie, w jakim będą dotyczyły tematyki przeze mnie poruszanej. (^17) Przez zasady odpowiedzialności rozumie się ogólne założenia, które wyjaśniają mechanizm działania
i sens społeczny przepisów nakładających na określony podmiot obowiązek naprawienia szkody. Zob.
na odpowiedzialności obiektywnej
18
, jako podstawie szczególnego reżimu odpowiedzialności
za szkodę jądrową
19
1. Podstawy odpowiedzialności odszkodowawczej w kontekście procesu jej
obiektywizacji
Wydaje się zrozumiałe, że charakterystyka trwających od połowy XIX wieku
nasilonych przekształceń w dziedzinie zasad odpowiedzialności odszkodowawczej nie
powinna ograniczać się jedynie do ostatniego stulecia. Mimo to, potrzeba retrospektywnego
spojrzenia do czasów, w których powstawały podstawowe instytucje prawa cywilnego,
wykraczałaby zbyt daleko. Dlatego chronologicznie pierwsza faza rozwoju społecznego jest
potraktowana skrótowo
20
Obejmuje ona czas, w którym prawo do odszkodowania przysługiwało tylko wtedy, gdy
wyrządzenie szkody nastąpiło wskutek jednego z kazuistycznie określonych zdarzeń
rodzących odpowiedzialność
21
. W takiej sytuacji reakcja na popełnione bezprawie, pierwotnie
oparta była - podobnie jak odpowiedzialność karna - na idei zemsty i odwetu przeciwko
osobie sprawcy ( ius talionis )^22. Decydujące znaczenie miał wyłącznie uszczerbek doznany na
Z. Banaszczyk, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. I , red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2008, s. 1209. Jednak zagadnienie jest bardziej skomplikowane. Jak podkreśla A. Śmieja „łatwiej jest przesądzić, na jakiej zasadzie opiera się odpowiedzialność przewidziana w jakimś przepisie, niż sprecyzować w sposób bardziej ogólny samo pojęcie - zasada odpowiedzialności”. Zob. A. Śmieja, [w:] System prawa prywatnego... , s. 351. Termin „odpowiedzialność odszkodowawcza” odnoszę do sytuacji, w której cechę szczególną takiej odpowiedzialności stanowi rodzaj sankcji (sankcji odszkodowawczej), a więc powstania u podmiotu uprawnionego (poszkodowanego) roszczenia o naprawienie szkody. Zob. K. Zagrobelny, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz , red. E. Gniewek, Warszawa 2006, s. 535. Pomijam szereg problemów wiążących się z tym zagadnieniem, w szczególności stosunek tej odpowiedzialności do odpowiedzialności prawnej i cywilnej, jej typów oraz kryteriów wyróżnienia. Por. w tej materii przede wszystkim W. Warkałło, Odpowiedzialność odszkodowawcza... , s. 77 i n. oraz M. Kaliński, op. cit. , s. 13; T. Dybowski, op. cit. , s. 165 i n. (^18) Odpowiedzialność ta nosi różne nazwy i różnie bywa kwalifikowana. Por. S. Matysik, Niektóre
problemy odpowiedzialności cywilnej z tytułu szkód wyrządzonych przy pokojowym wykorzystaniu energii jądrowej , Studia Cywilistyczne 1965, t. VI, s. 110 i n.; A. Śmieja, [w:] System prawa prywatnego... , s. 353. Przez odpowiedzialność obiektywną rozumiem sytuacje, w których wina własna nie jest przesłanką odpowiedzialności, tak jak definiuje to pojęcie Fr. Zoll: „ten, kto działa, działa na własne niebezpieczeństwo; jeżeli z działania ma korzyści, powinien też ponosić i straty, jeżeli z takim działaniem normalnie się łączą, a zatem także wynagradzać innym szkody, przez jego działanie wyrządzone, chociaż nie można mu przypisać żadnej winy”. Zob. Fr. Zoll, Zobowiązania w zarysie , Warszawa 1945, s. 81. (^19) Przy takim ujęciu, analiza dokonujących się zmian dopełniona będzie w rozdziale drugim. (^20) O wczesnych etapach rozwoju związanych ze wspólnym powiązaniem odpowiedzialności
odszkodowawczej z odpowiedzialnością karną (oparcie jej na idei zemsty i odwetu) jak również przejście od etapu represji o charakterze odwetowym do represji odszkodowawczej por. W. Warkałło, Odpowiedzialność odszkodowawcza... , s. 23 i n.; T. Dybowski, op. cit., s. 168; M. Kaliński, op. cit. , s. 17; wraz z przytoczoną tam literaturą. (^21) T. Pajor, op. cit. , s. 301. (^22) W dalszym toku rozwoju, w związku z ukształtowaniem się instytucji pieniądza i stosunków
rynkowych nastąpiło przejście od fazy krwawej zemsty do fazy wykupu (kompozycji początkowo dowolnej, a następnie przymusowej). W. Warkałło, Przemiany…, s. 329.
ogromny wpływ na ówczesną myśl prawniczą i stanowiło daleki postęp w porównaniu
z wcześniejszymi unormowaniami w tej dziedzinie
32
Było to jakby ukoronowanie tendencji do indywidualizacji odpowiedzialności prawnej,
przejawiającej się w odejściu od odpowiedzialności zbiorowej^33. Widoczne już wtedy
odróżnienie przestępstwa jako przedmiotu regulacji publicznoprawnej od deliktu prawa
prywatnego powodowało, że rozwarstwienie odpowiedzialności indywidualnej na
odpowiedzialność wobec państwa (karną) i odpowiedzialność wobec osoby poszkodowanej
(cywilną) nabrało bardziej jaskrawych cech.
Pełen triumf zasada winy odniosła za sprawą pierwszych nowożytnych kodyfikacji^34.
Stała się wówczas wyłączną zasadą odpowiedzialności odszkodowawczej^35. Mechanizm
wyrównywania szkód funkcjonował tylko w momencie, kiedy sprawca postąpił bezprawnie
oraz umyślnie lub przynajmniej niedbale. We wszystkich innych, przez niego niezawinionych
wypadkach szkoda miała pozostać na barkach poszkodowanego^36. Odpowiadało to
ogólniejszym założeniom tamtych dziejów stanowiąc o tym, iż tak ukształtowana
odpowiedzialność podmiotowa stała się fundamentem. Zdawało się, że niewzruszonym.
Życie jest jednak silniejsze – jak pisał A. Stelmachowski. Prawo cywilne, mimo swej
parotysięcznej tradycji, przekształca się stale, odchodząc powoli od pierwotnego wzorca^37.
Człowiek będący twórcą techniki i jej rozwoju, nie mógł zapomnieć o sprawach ściśle
z techniką związanych. Zaistniała potrzeba szukania nowych sposobów rozwiązywania
dylematów związanych z nierealnością powoływania winy jako jedynej i wyłącznej podstawy
odpowiedzialności prawnej za szkody.
Zjawiska ekonomiczne, społeczne, psychologiczne również gospodarcze sprawiły, że
pole widzenia w opisywanej dziedzinie się rozszerzyło. Epoka szybkiego i wszechstronnego
rozwoju, niosąca powszechną mechanizację, dotarła do punktu, w którym możliwości
(^32) A. Szpunar, Czyny niedozwolone w kodeksie cywilnym , Studia cywilistyczne 1970, t. XV, s. 40. (^33) E. Kowalewski, Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Ewolucja… , s. 199. (^34) Wyróżnić należy Kodeks Napoleona (fr. Code Napoléon, Code civil des Français ) z 1804 roku, gdzie
tradycyjną i niewzruszalną przez wiele dziesiątków lat była właśnie zasada winy. Zasada, która jeszcze w latach sześćdziesiątych XIX wieku uznana była za największą zdobycz cywilizacji i nazywana przez R. von Iheringa „najcenniejszym klejnotem odziedziczonym po prawnikach rzymskich”. Zob. K. Sójka-Zielińska, Kodeks Napoleona – Historia i współczesność , Warszawa 2008, s. 183. Jak przebiegał proces ewolucji odpowiedzialności deliktowej w prawie francuskim zob. M. Nesterowicz, Ewolucja odpowiedzialności deliktowej w prawie francuskim , Państwo i Prawo 2007, Nr 7, s. 10 i n. (^35) Jak podkreśla E. Kowalewski trzeba wystrzegać się zbyt daleko idącego uogólnienia jakoby wina
królowała niepodzielnie. Zob. E. Kowalewski, Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Ewolucja… , s. 202. O miejscu zasady winy we współczesnych systemach odpowiedzialności deliktowej zob. w szczególności A. Tunc, The proper place of fault in a modern law of tort, [w:] International Encyklopedia of Comaprative Law , vol. XI, Torts, cz. 1, 1983, s. 63 i n. (^36) T. Pajor, op. cit. , s. 301. (^37) A. Stelmachowski, op. cit. , s. 250.
wyrządzenia szkody rosły z każdym dniem
38
. Skupienie wszystkich tych spraw spowodowało
wyłom od stosowanych dotychczas zasad. Powiązana z lawinowo postępującą ekspansją
produkcji maszynowej, nowych środków komunikacji, czy też ujarzmieniem nowych źródeł
energii, całkowita przemiana stosunków gospodarczych, skierowała się w stronę
najważniejszej rewolucji cywilnoprawnej indemnizacji
39
Okazało się bowiem, że model ukształtowany w prawie rzymskim (model typu
akwiliańskiego), zbudowany na przesłankach bezprawności i winy, podziwiany przez stulecia
i doskonały dla społeczeństwa przedprzemysłowego, nie wystarcza w nowych warunkach
40
Potrzeby życiowe wykazywały, że ograniczenie odpowiedzialności tylko do działań
zawinionych jest niewystarczające dla sprawiedliwego wyrównania poniesionych
uszczerbków
41
. Wprawdzie nauka i technika umożliwiły człowiekowi szersze wykorzystanie
sił przyrody, lecz nie zapewniały mu ich całkowitego opanowania, z czym wiązało się
wzrastające ryzyko wypadków, które obejmowało coraz to szersze kręgi osób^42.
Pojawił się problem oparcia prawa odszkodowawczego na innych niż tradycyjne
podstawach. Przed doktryną i judykaturą stanęły nieznane dotąd pytania. Jakościowo nowe
trendy powodujące ciągłe konwersje w świadomości zaczynały kształtować od początku
pojęcie odpowiedzialności obiektywnej^43. W konsekwencji pojawiające się nurty^44 , wymusiły
dostosowanie przepisów prawa do nowo powstałych sytuacji
45
Trzeba wszakże podkreślić, że nie było rzeczą łatwą zrezygnować z uświęconego
wielowiekową tradycją prawa rzymskiego, uważanego za „spisany rozsądek” ( ratio scripta )
modelu odpowiedzialności podmiotowej
46
. Przykładem może tu być charakterystyczna
wypowiedź norweskiego prawnika F. Stanga, odzwierciedlająca w pewien sposób swoistą
(^38) A. Szpunar, Perspektywy dalszego rozwoju odpowiedzialności cywilnej , Państwo i Prawo 1979, Nr 8-9,
s. 53. Nie bez przyczyny wiek XX zwany jest przez niektórych wiekiem wypadków ( accident age ). Zob. An Historical and Geographical Survey of the Law of Torts , [w:] A. Tunc, op. cit. , s. 39. (^39) W. Warkałło, Odpowiedzialność odszkodowawcza… , s. 28. (^40) W. Warkałło, W. Marek, W. Mogilski, op. cit. , s. 26. (^41) J. Szachułowicz, Odpowiedzialność deliktowa przedsiębiorstw państwowych wprawianych w ruch
siłami przyrody , Warszawa 1968, s. 18. (^42) J. Rajski, Odpowiedzialność cywilna przewoźnika lotniczego w prawie międzynarodowym i krajowym ,
Warszawa 1968. s. 178. (^43) Nie oznacza to, iż przejawy takiej odpowiedzialności nie występowały wcześniej. Zob. E. Kowalewski,
Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Ewolucja… , s. 202. (^44) Nie bez znaczenia były wpływy postępujących w XIX wieku kierunków filozoficznych. Por.
B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Odpowiedzialność cywilna prowadzącego…, s. 16 i n.; Co do rozwoju tych prądów myślowych H. Olszewski, M. Zmierczak, Historia doktryn politycznych i prawnych , Poznań 1994, s. 241 i n. (^45) Stopniowe zastępowanie idei odpowiedzialności ideą odszkodowania przynosi coraz wyraźniejszy
kryzys teorii winy jako wyłącznej podstawy odpowiedzialności w prawie cywilnym. E. Kowalewski, Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Ewolucja… , s. 203. To z kolei spowodowało jak to ujmuje W. Warkałło wykroczenie kompensacji poza granice stosowalności represji. Zob. W. Warkałło, Odpowiedzialność odszkodowawcza… , s. 28 i n. (^46) W. Warkałło, W. Marek, W. Mogilski, op. cit. , s. 26.
motorem przemian. Była ona swego rodzaju odpowiedzią na idealistyczne koncepcje prawa
natury, indywidualizmu. Nowym racjonalistycznym punktem widzenia, który musiał
doprowadzić do radykalnego zrewidowania dotychczasowych form, uwypuklając cele oraz
realne możliwości naprawienia szkody przez sprawcę i rozsądne potrzeby ochrony
poszkodowanych
53
. Tym samym idea odpłaty związana organicznie z pojęciem winy nie
miała wyboru i oddała pole szerszej koncepcji, obejmującej swoim zasięgiem zarówno
wypadki odpowiedzialności opartej na zasadzie winy, jak i odpowiedzialności oderwanej od
niej
54
Sprawiło to, że zakres oraz przyczyny dla których chciano odstąpić od zasady winy,
uzależnione były od różnych sytuacji. Dochodzono do tego rozmaitymi drogami. Proces ten
był wynikiem zbieżnego oddziaływania szeregu różnorodnych czynników, które trudno ująć
wspólnym określeniem
55
Jednym z nich, była niewątpliwie szeroko pojęta industrializacja, stwarzająca
niebezpieczeństwo nieszczęśliwych wypadków, takich jak katastrofy przemysłowe, czy też
komunikacyjne. Aczkolwiek zaostrzenie zasad odpowiedzialności w zakresie szkód
powiązanych z eksploatacją mechanicznych środków lokomocji, chronologicznie niekiedy
wyprzedza wprowadzenie odpowiedzialności niezależnej od winy za szkody wyrządzone
wskutek eksploatacji przedsiębiorstw czy zakładów, wprawianych w ruch przy
wykorzystywaniu sił przyrody
56
. Swoją rolę odegrał także postęp laicyzacji życia i myśli,
sprzyjających dochodzeniu na drodze sądowej odszkodowania^57.
Nadto mnożące się wypadki ukazały, że negatywne konsekwencje postępu ponoszone
są najczęściej przez te osoby, które z jego rozkwitu nie odnoszą korzyści (np. robotnicy,
przechodnie), lub osoby zmuszone do korzystania ze zdobyczy techniki, ze względu na brak
innych masowych środków transportu (np. pasażerowie kolei)^58.
Nie bez wpływu był i wyzysk ekonomiczny pracowników traktowanych jako dodatek
do maszyny. Dał on przyczynek do organizowania się tzw. „klasy robotniczej”
z jednoczesnym wysuwaniem radykalnych żądań odnośnie bezpieczeństwa socjalnego^59.
Zagadnienie to przede wszystkim narzucało się sądom rozpatrującym bardzo często wypadki
(^53) E. Kowalewski, Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Ewolucja… , s. 204. (^54) T. Dybowski, op. cit., s. 169-170. (^55) W. Warkałło, Odpowiedzialność odszkodowawcza… , s. 28. (^56) J. Rajski, Odpowiedzialność cywilna przewoźnika lotniczego... , s. 180. Jak podkreśla autor zjawisko to
można uzasadnić m. in. tym, że mechaniczne środki komunikacji ze względu na swą mobilność stwarzały poważne niebezpieczeństwo wyrządzenia szkody. (^57) W. Warkałło, Odpowiedzialność odszkodowawcza… , s. 29. (^58) B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Odpowiedzialność cywilna prowadzącego na własny rachunek
przedsiębiorstwo wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody (art. 435 k.c.) , Warszawa 1967, s. 14. (^59) R. Savatier, Traité de la responsabilité civile, t. 1, Paris 1951, s. 422. Przytaczam za E. Kowalewski,
szkód zaistniałych przy pracy. Jak pisał J. Krzywicki, „coraz większa ilość wypadków przy
pracy i wzrastająca liczba ofiar wielkiego przemysłu nadają całej tej sprawie znamię
wielkiego zagadnienia społecznego. Powstaje i rozpowszechnia się pogląd, że podobnie jak
żołnierzowi, który kaleką wraca z wojny, należy się pomoc, tak również na wsparcie
zasługują inwalidzi pracy. Sądy ulegają powszechnemu prądowi opinii, a przede wszystkim
przemożnej fali współczucia i litości troskliwie rozpatrują i chętnie przyznają roszczenia
o wynagrodzenie utraty zdolności do pracy”^60.
Jednocześnie dostrzeżono bezsilność człowieka związaną z ustalaniem przyczyn
zdarzeń oraz trudności w eliminacji ryzyka, nawet przy dołożeniu najwyższej staranności
i ostrożności, co było wynikiem niedostatecznego opanowania wyzwalanych sił^61.
W tej sytuacji nie trudno było się nie zgodzić, że zasada winy jako wyłączna podstawa
odpowiedzialności doznawała swego rodzaju słabości
62
. Poszkodowany znalazł się w sytuacji
bardzo ciężkiej. Warunek udowodnienia sprawstwa praktycznie przekreślał szanse uzyskania
odszkodowania. Powiązanie tego z cechami wypadków technicznych, ich nieuchronności
i anonimowości
63
powodowało, że praktycznie nie było szansy wykazania nieprawidłowości
zachowania po stronie osoby wyrządzającej szkodę (nawet gdyby ona istniała), a często także
przyczyn i źródła samego zdarzenia^64. Z drugiej strony, interesy osób domagały się ochrony,
która umożliwiłaby im rozwijanie działalności gospodarczej, poprzez wykorzystywanie
i popieranie nowych osiągnięć, co leżało przecież w interesie społeczeństwa
65
. Nie mógł
przecież wynikać stąd wniosek, by zastosowanie wymienionych urządzeń technicznych
i środków ograniczać
66
. Działalność fabryk, przedsiębiorstw, kolei etc. stwarzała i stwarza
ryzyko powstawania szkód, ale działalność ta była i jest dozwolona, przy tym jest również
przydatna. Zatem interes powszechny i jednostkowy nakazywał jej popieranie, a nie
ograniczanie^67.
Równolegle – o czym nie można zapominać - zaczyna swoją proliferację jeszcze jeden
element mający bardzo ważny, jak nie kluczowy wpływ na omawiane przemiany. Jest nim
Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Ewolucja … , s. 203. (^60) J. Krzywicki, Wina i ryzyko jako podstawy odpowiedzialności , Warszawa 1931, s 91. (^61) B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Odpowiedzialność cywilna prowadzącego…, s. 15. (^62) W. Czachórski, Zarys …, s. 321. Zasada winy – zdaniem Czachórskiego – staje się szczególnie
krzywdząca dla ofiar wypadków, nawet gdyby wprowadzić za wzorem niektórych przepisów domniemanie winy, zwalniające poszkodowanego od przeprowadzenia odpowiedniego dowodu zawinienia. (^63) Do przyspieszenia procesu ograniczenia znaczenia zasady winy przyczynia się ponadto udział
w obrocie cywilnoprawnym wielkich organizacji społeczno-gospodarczych, a co za tym idzie zrodzenie się koncepcji winy anonimowej. T. Dybowski, op. cit., s. 203; Zob. również A. Śmieja, Pojęcie winy bezimiennej na tle odpowiedzialności skarbu państwa za funkcjonariuszy państwowych , Nowe Prawo 1975, Nr 6, s. 779 i n. (^64) B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Odpowiedzialność cywilna prowadzącego…, s. 16. (^65) J. Rajski, Odpowiedzialność cywilna przewoźnika lotniczego... , s. 179. (^66) W. Czachórski, Zarys …, s. 321. (^67) B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Odpowiedzialność cywilna prowadzącego…, s. 16.
w poszczególnych sytuacjach wyłoniły potrzebę uregulowania
74
, przy czym przemiany
podążały dwoma kanałami. Pierwszym stworzonym przez orzecznictwo. Drugim powołanym
do życia przez ustawodawcę^75. Warte podkreślenia jest, iż trend ku obiektywizacji widoczny
był w zasadzie jednakowo na całym świecie^76. Jednakże dla nas najważniejszy będzie
kierunek, w którym poszło polskie ustawodawstwo.
(^74) J. Szachułowicz, Odpowiedzialność..., Warszawa 1968, s. 24. (^75) Por. T. Dybowski, op. cit., s. 204; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Odpowiedzialność cywilna
prowadzącego…, s. 20 i n., która w ramach tych dwóch grup wprowadza kolejne kategorie, mianowicie grupę pierwszą rozgranicza na: 1) systemy odpowiedzialności obiektywnej, przy braku normy kreującej tę odpowiedzialność; 2) systemy odpowiedzialności obiektywnej stworzone przez orzecznictwo w drodze swobodnej wykładni przepisu, na którym w założeniu się opierają i który na skutek tego w praktyce spełnia funkcję klauzuli generalnej. Grupę drugą na: 1) systemy odpowiedzialności obiektywnej wynikające z ustaw szczególnych; 2) systemy odpowiedzialności obiektywnej oparte na normach zawartych w kodeksie cywilnym, a wprowadzonych tam celowo przez ustawodawcę dla kreowania w oznaczonych wypadkach obok zasady winy odpowiedzialności niezależnej od niej. (^76) Zob. bogatą zagraniczną literaturę w tym przedmiocie przytoczoną przez J. Rajskiego w monografii
dotyczącej odpowiedzialności cywilnej przewoźnika lotniczego. J. Rajski, Odpowiedzialność cywilna przewoźnika lotniczego... , s. 181. Warto mimo to, wskazać główne trendy obiektywizacji w systemach prawnych innych państw. Odpowiedzialność zaostrzona najwcześniej wystąpiła w ustawach szczególnych. Co jest jej bardzo istotnym elementem i zasługuje na podkreślenie. Pierwszymi, które zerwały z zasadą winy, były: pruska ustawa o kolejach ( Preussisches Einsenbahngesetz ) z 1838 r., austriacka ustawa o odpowiedzialności kolei ( Österreichisches Eisenbahnhaftpflichtgesetz ) z 1869 r. i następnie niemiecka ustawa o odpowiedzialności kolei ( Reichshaftpflichtgesetz ) z 1871 r. Ustawodawcy tych państw wprowadzili następnie podobne koncepcje odpowiedzialności cywilnej w odniesieniu do szkód, związanych z użyciem mechanicznych środków komunikacji drogowej, co łączyło się przede wszystkim z rozpowszechnieniem się samochodów, tak np. ustawa austriacka Kraftfahrzeughaftpflichtgesetz z 1908 roku i niemiecka ustawa Kraftfahrzeugverhehrsgesetz z 1909 roku. Zapoczątkowały one wypracowanie odrębnej kategorii odpowiedzialności obiektywnej (B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Odpowiedzialność cywilna prowadzącego…, s. 32 i n.). W systemie common law (przytaczam tu syntetyczne ujęcie E. Kowalewskiego, Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Ewolucja… , s. 205 i n.) na szczególną uwagę zasługuje precedens Baker v. Bolton z 1808 r., który miał wpływ na Lord Compbell’s Liability Act z 1846 r. przewidujący surową odpowiedzialność za szkody na osobie, co dotyczyło zwłaszcza stosunków w żegludze morskiej, gdzie ryzyko to było szczególnie duże. Podobne zasady odpowiedzialności wyrażał Employer’s Liability Act z 1880 r. regulujący generalnie odpowiedzialność pracodawców za wypadki przemysłowe, który ułatwił sytuację poszkodowanych pracowników w zakresie dowodu niedbalstwa pracodawcy. Gdy idzie o odpowiedzialność za szkody rzeczowe, historyczne znaczenie przypisuje się orzeczeniu Izby Lordów w sprawie Rylands v. Fletcher z 1868 r., w którym przyjęto, iż osoba gromadząca cokolwiek na swoim gruncie jest odpowiedzialna za szkodę powstałą w następstwie przedostania się zgromadzonych substancji lub przedmiotów poza jej teren. Obszernie w tej materii (zob. B. Lewaszkiewicz- Petrykowska, Odpowiedzialność cywilna prowadzącego…, s. 21) ze szczególnym uwzględnieniem orzeczenia w sprawie Rylands v. Fletcher. W USA (przytaczam tu syntetyczne ujęcie J. Rajskiego, Odpowiedzialność cywilna przewoźnika lotniczego... , s. 181) można zaobserwować wyraźną tendencję, zmierzającą do zaostrzenia zasad odpowiedzialności za szkody wyrządzone w związku z eksploatacją kolei, nie tylko w stosunku do osób trzecich, lecz także wobec przewożonych pasażerów pod koniec XIX wieku. Potwierdza ją jeden z najbardziej autorytatywnych komentatorów tworzonego przez sądy common law J. Story w swych słynnych Commentaries on the Law od Bailments. W ich pierwszym wydaniu (z 1832 r.) stwierdził on jako „pewne” ( certain ), że przewoźnicy odpowiadają wobec pasażerów tylko za niedołożenie należytej staranności ( due care ) i wykazanie ostrożności przy wykonywaniu ich obowiązków. W trzecim wydaniu (z 1843 r.), cytując pierwsze orzeczenia w „sprawach kolejowych” dodał on, że oczywiście przewoźnicy odpowiadają za jakąkolwiek, nawet najmniejszą nieostrożność, przy czym winę ich domniemywa się w każdym przypadku. W szóstym wydaniu (1856 r.), w którym autor po raz pierwszy szerzej omawia zagadnienie odpowiedzialności kolei, mowa jest już o elementach ryzyka i porządku publicznego ( public policy ), jako podstawach odpowiedzialności. Kiedy przewoźnicy podejmują się przewozu osób przy pomocy potężnych, lecz niebezpiecznych maszyn parowych, porządek publiczny i bezpieczeństwo – podkreśla on – wymagają, aby byli oni zobowiązani do najwyższej z możliwych staranności i ostrożności. Nałożenie na przewoźnika kolejowego ciężaru dowodu okoliczności zwalniających, doprowadziło poprzez rozszerzenie treści reguły res ipsa loquitur , pełniącej początkowo wyłącznie funkcję reguły dowodowej, do nałożenia na przewoźnika odpowiedzialności w szeregu przypadkach
Zanim jednak do niego przejdziemy, warto zatrzymać się jeszcze nad motywami
i uzasadnieniem podstaw teorii odpowiedzialności opartej na ryzyku. O ile bowiem, oparcie
odpowiedzialności na winie rozumie się samo przez się, naganność postępowania tłumaczy
wszystko. Z odpowiedzialnością niezależną od niej sprawa wygląda inaczej, obciążenie
obowiązkiem odszkodowania osoby niewinnej wymaga usprawiedliwienia
77
Główną tezą staje się pogląd - co było już akcentowane, że ryzyko szkód związanych z
działalnością szczególnie niebezpieczną dla otoczenia powinien ponosić ten, kto daną
działalność podejmuje i osiąga z niej korzyść ( eius damnum cuius commodum – ubi
emolumentum ibi onus ). Motyw ten zwany teorią zysku ( risque-profit)^78 miał wpływ
wiodący^79. Naturalnie nie był jedyny. Stopniowo powoływano dalsze, takie jak wzmożone
niebezpieczeństwo
80
, konieczność zapewnienia należytej ochrony poszkodowanemu,
trudności dowodowe, wymaganie zadośćuczynienia najogólniej pojmowanej sprawiedliwości
i związana z tym odpowiednia repartycja szkód^81. Wszystkie te argumenty uzasadniają
łącznie odpowiedzialność przedmiotową. Rzutując nowe spojrzenie na problem kompensacji
w prawie cywilnym. Oderwanie się od etyczno-moralnej oceny czynu sprawcy i dążeniu do
jak najskuteczniejszej ochrony interesów poszkodowanego, jednocześnie uwydatniając
odstąpienie od infiltracji idei karania sprawcy, specyficznej dla prawa karnego^82.
Słusznie zaznacza B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, „na tle poszczególnych stanów
faktycznych, ujętych w specjalne przepisy, elementy powyższe, jedne uwypuklają się inne zaś
nikną. Jedne stają się motywem zasadniczym, inne mają charakter tylko posiłkowy. Obecnie
jednak nie należy przeceniać tego problemu. Potrzeba taka właściwie odpadła bowiem
zaostrzonej ( strict liability ). W systemie prawnym Francji (ważnym dla niniejszego opracowania ze względu na oparciu polskich rozwiązań prawa zobowiązań właśnie na regulacjach prawa francuskiego) decydujące znaczenie miało orzeczenie Sądu Kasacyjnego z 1896 r. w sprawie holownika „Marie”, w którym dokonano niezwykle rozszerzającej wykładni art. 1384 k.c. fr. Co do odpowiedzialności właściciela rzeczy za szkodę powstałą wskutek jej wad lub właściwości. Orzeczenie to jest uważane za początek nowej wykładni wskazanego przepisu, stanowiącego od tej pory formalną podstawę dla odpowiedzialności niezależnej od winy. Szerz. na ten temat zob. B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Odpowiedzialność cywilna prowadzącego…, s. 27 i n. oraz M. Nesterowicz, op. cit. , s. 10 i n. (^77) B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Odpowiedzialność cywilna prowadzącego…, s. 48. (^78) Pomijam inne źródła, z których zrodziła się myśl o odpowiedzialności bez winy w szczególności teorie
tłumaczące odpowiedzialność obiektywną takie jak: 1) słuszności; 2) odpowiedzialności ex lege ;
- odpowiedzialności za skutek; 4) źródła zwiększonego niebezpieczeństwa; 5) odpowiedzialności przyczynowej. Szczegółowo zob. J. Szachułowicz, Odpowiedzialność..., Warszawa 1968, s. 24 i n. (^79) W uzasadnieniu Komisji Kodyfikacyjnej do projektu kodeksu zobowiązań czytamy, iż posługiwanie się
siłami elementarnymi zapewnia większe korzyści materialne lub choćby tylko moralne. Dlatego słusznie koszty tego powinien ponosić korzystający, a nie osoba trzecia, która zwykle jest też ekonomicznie słabsza. Komisja Kodyfikacyjna, Uzasadnienie Komisji Kodyfikacyjnej do projektu kodeksu zobowiązań , Warszawa 1936, s. 221. (^80) Motyw szczególnego niebezpieczeństwa szkód dla otoczenia leżał także u podstaw rozstrzygnięć
kodeksu zobowiązań. Zob. Komisja Kodyfikacyjna, op. cit. , s. 217 i n. (^81) T. Dybowski, op. cit. , s. 205. Szczegółowo na temat uzasadnienia odpowiedzialności na zasadzie
ryzyka B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Odpowiedzialność cywilna prowadzącego…, s. 48 i n. (^82) E. Kowalewski, Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Ewolucja… , s. 224.
z tradycji prawa rzymskiego
88
. Niemniej trzeba mieć na uwadze, iż obecnie jest pewnym
uproszczeniem mówienie tylko o dwóch reżimach odpowiedzialności
89
Kodeks cywilny (również wcześniej kodeks zobowiązań) normuje osobno
odpowiedzialność za szkodę z niewykonania zobowiązania (art. 471 i n. k.c.; 239 i n. k.z.)
i osobno odpowiedzialność z tytułu czynów niedozwolonych (art. 415 i n. k.c.; 134 i n. k.z.).
Głównym uzasadnieniem wprowadzenia takiego dualizmu (oprócz uwarunkowania
historycznego) jest okoliczność, że zasady obu reżimów wykazują dość daleko idące
różnice
90
. Jak podkreślał R. Longchamps de Berier, „tylko w drugim przypadku wyrządzenie
szkody jest samoistnym źródłem zobowiązania, a ponadto istnieją rozbieżności, co do pojęcia
winy, co do ciężaru dowodowego, czy też co do sposobu i rozmiarów odszkodowania.
Aczkolwiek oba reżimy wskazują również na pewne zasadnicze podobieństwa założeń
i sprowadzają się do jednej wspólnej myśli prawodawczej”
91
(^87) W. Dubis, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz , red. E. Gniewek, Warszawa 2006, s. 661. (^88) T. Dybowski, op. cit. , s. 182. W tradycji prawa rzymskiego (wiek II naszej ery) Gauis, rzymski jurysta
rozpoczyna swój wykład prawa obligacyjnego od informacji o fundamentalnym podziale ( summa divisio ) zobowiązań na dwie kategorie: „każde zobowiązanie rodzi się albo z kontraktu, albo z deliktu” ( Obilgatio aut ex contractu aut ex delicto nascitur ). Zob. K. Kolańczyk, Prawo rzymskie , Warszawa 2001, s. 338 i n.; W. Wołodkiewicz, Rzymskie korzenie współczesnego prawa cywilnego , Warszawa 1976; tenże Obligationes ex variis causarum figuris – studia nad źródłami zobowiązań w rzymskim prawie klasycznym , Warszawa 1968, s. 75 i n. (^89) Por. A. Ohanowicz, Rodzaje odpowiedzialności za szkodę wedle kodeksu zobowiązań i ich wzajemny
stosunek , [w:] Alfred Ohanowicz. Wybór prac , Warszawa 2007, s. 1102 i n.; W. Warkałło, Odpowiedzialność odszkodowawcza… , s. 225. Jeszcze pod rządami k.z. – zauważa M. Kaliński - tradycyjny podział odpowiedzialności odszkodowawczej na dwa reżimy został poddany krytyce jako niewystarczający, nieścisły, nieostry i niewyczerpujący. Jak dalej wskazuje wyniki dotychczasowych badań pozwalają na wyróżnienie następujących reżimów odpowiedzialności: 1) z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez dłużnika ( ex contractu ); 2) z tytułu czynów niedozwolonych ( ex delicto ); 3) z tytułu wyrządzenia szkody przy wykonywaniu funkcji publicznych; 4) z tytułu wyrządzenia szkody przy wykonywaniu praw podmiotowych; 5) gwarancyjnej, obejmującej m.in. ubezpieczenia gospodarcze; 6) z tytułu poniesienia szkody w cudzym lub wspólnym interesie. Jednocześnie w wypowiedziach doktryny można spotkać ujęcia, według których reżim wymieniony w pkt 2) stanowi kategorię zbiorczą, obejmującą wszelkie przypadki powstania obowiązku odszkodowawczego poza istniejącym stosunkiem prawnym. Zob. szerz. w tej materii M. Kaliński, op. cit. , s. 23 i n. Inaczej A. Śmieja, który opowiada się za trzy stopniowym podziałem odpowiedzialności przyjętym zarówno przez doktrynę, jak i judykaturę, mianowicie: 1) odpowiedzialność z tytułu czynów niedozwolonych; 2) odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania; 3) odpowiedzialność gwarancyjno-repartycyjna. Poddaje on jednocześnie pod wątpliwość czy w przypadku trzeciego rodzaju odpowiedzialności rzeczywiście chodzi o odpowiedzialność odszkodowawczą czy też raczej o wykonanie (i to prawidłowe) łączącego wcześniej strony zobowiązania umownego. Zwraca również uwagę, iż trudno zgodzić się z poglądem, jakoby odrębnym – od odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych – rodzajem była odpowiedzialność za szkody stanowiące skutek niezgodnego z prawem wykonywania funkcji władczych. Zob. szerz. A. Śmieja, [w:] System... , s. 342 i n. (^90) A. Szpunar, Perspektywy dalszego rozwoju odpowiedzialności cywilnej , Państwo i Prawo 1979, Nr 8-9,
s. 56. (^91) Dowodem tego jest to, że co do określenia odszkodowania za niewykonanie zobowiązania k.z.
odwołuje się, w braku odmiennych postanowień umowy lub szczególnych przepisów ustawy, do przepisów o naprawieniu szkody, wyrządzonej czynem niedozwolonym (art. 242 k.z.) R. Longchamps de Berier, Czyny niedozwolone , [w:] Encyklopedja podręczna prawa prywatnego: założona przez Henryka Konica. T. 2, pod red. Fryderyka Zolla i Jana Wasilkowskiego , Zesz. XI, Warszawa 1937, s. 1048. W k.c. w tej kwestii nastąpiła istotna zmiana, polegająca na odmiennej lokacie norm dotyczących naprawienia szkody poprzez umieszczenie ich w art. 361-363 k.c. w tytule I księgi II (Zobowiązania. Przepisy ogólne). Dzięki temu obejmują one zarówno problematykę naprawienia szkody z tytułu odpowiedzialności kontraktowej, jak i deliktowej. Szerz. na temat
Przypadki wyrządzenia szkody poza stosunkiem zobowiązaniowym, czyli czyny
niedozwolone, stanowią pewien fakt lub zespół faktów rodzący odpowiedzialność, jeśli da się
stwierdzić, iż szkoda jest jego zwykłym następstwem, a zatem jeśli między tym czynem
a szkodą występuje adekwatny związek przyczynowy^92.
Sama nazwa „odpowiedzialność z tytułu czynów niedozwolonych” czy też
„odpowiedzialność deliktowa” również używana, nie jest ścisła^93. To, co obejmujemy
mianem tej odpowiedzialności, mieści w sobie oprócz działania niedozwolonego
i zawinionego także pewne działanie ludzkie nienoszące znamion winy, jak również
zdarzenia, z którymi działanie ludzkie albo w ogóle się nie wiąże, albo pozostaje tylko
w luźnym związku, jeżeli ze zdarzeń tych wynika szkoda i za szkodę tę prawo czyni kogoś
odpowiedzialnym.
Czyny niedozwolone obejmują w kodeksie cywilnym szereg stanów faktycznych
ujętych w poszczególne grupy^94. W każdej z nich inna osoba jest odpowiedzialna. Kwestia,
odmienności w zakresie czynów niedozwolonych jakie wprowadził kodeks cywilny, zob. S. Garlicki, Czyny niedozwolone w kodeksie cywilnym , Nowe Prawo 1965, Nr 12, s. 1390 i n. W literaturze wskazuje się również na zacieranie zasadniczych różnic pomiędzy tradycyjnie odróżnianymi reżimami odpowiedzialności deliktowej i kontraktowej. Zob. A. Stelmachowski, Wstęp do teorii prawa cywilnego , Warszawa 1969, s. 265; M. Kaliński, op. cit. , s. 22-23. W szczególności chodzi o podobne ukształtowanie przesłanek odpowiedzialności i zasad. Bliżej na ten temat por. M. Sośniak, Tendencje rozwojowe instytucji odpowiedzialności cywilnej , Zesz. Nauk. Instytutu Badania Prawa Sądowego, Warszawa 1983, s. 391; A. Szpunar, Perspektywy… , s. 56. Niemniej przez niektórych autorów takie ujęcie jest przyjmowane krytycznie por. przykładowo Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania – część ogólna , Warszawa 2006, s. 85; T. Dybowski, op. cit. , s. 183. Warto też zasygnalizować kwestię zbiegu podstaw odpowiedzialności. Kodeks zobowiązań nie normował tego zagadnienia zostawiając je w dużej mierze doktrynie. Zob. S. Garlicki, op. cit. , s. 1395 i n. W przeciwieństwie do kodeksu cywilnego, który w art. 443 k.c. wprowadził konstrukcję zbiegu roszczeń odszkodowawczych. Zob. szerz. M. Safjan, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. I , red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2008, s. 1416 i n. (^92) W. Dubis, op. cit. , s. 661. Szczegółowe omawianie przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej
przekracza ramy niniejszego opracowania. Należy zaznaczyć, iż mimo zróżnicowania reżimów odpowiedzialności za szkodę, można wskazać takie jej przesłanki, które każdorazowo muszą zostać spełnione, aby doszło do obciążenia obowiązkiem naprawienia szkody innej osoby niż poszkodowany. Są to więc:
- szkoda; 2) zajście zdarzenia, z którym ustawa wiąże powstanie odpowiedzialności po stronie dłużnika;
- związek między tym zdarzeniem a szkodą. Szerz. na ten temat por. T. Dybowski, op. cit. , s. 197 i n.; M. Kaliński, op. cit. , s. 32 i n. K. Zagrobelny, op. cit. , s. 531 i n.; A. Śmieja, [w:] System... , s. 348 i n. (^93) Por. uwagi na ten temat T. Dybowski, op. cit., s. 183, W. Czachórski, [w:] System... , s. 518 i n;
R. Longchamps de Berier, [w:] Encyklopedja…, s. 1047; oraz co do szczegółowego pojęcia czynu niedozwolonego por. J. Szachułowicz, Pojęcie czynu niedozwolonego w rozumieniu kodeksu cywilnego , Palestra 1966, Nr 5, s. 6 i n; W. Warkałło. Trzy znaczenia terminu „czyny niedozwolone” , Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego 1959, Nr 5, s. 175 i n. (^94) W szczególności: 1) wyrządzenie szkody własnym czynem, 2) odpowiedzialność Skarbu Państwa,
jednostek samorządu terytorialnego i innych osób prawnych za szkody wyrządzone przy wykonywaniu władzy publicznej, 3) odpowiedzialność za czyny cudze, 4) odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy,
- odpowiedzialność związana z użyciem sił przyrody, 6) odpowiedzialność w związku ze szkodą poniesioną w cudzym i wspólnym interesie i w związku z zapobieżeniem szkodzie, oraz 7) odpowiedzialność za produkt niebezpieczny. W k.z. systematyka przedstawiała się następująco: 1) wyrządzenie szkody własnym czynem,
- wyrządzenie szkody przez osoby, za które ponosi się odpowiedzialność, 3) wyrządzenie szkody przez zwierzęta i inne rzeczy, mogące wyrządzić szkodę niezależnie od woli Człowieka, 4) wyrządzenie szkody w związku z użyciem sił przyrody, jak para, gaz, elektryczność itp., w ruchu przedsiębiorstw, zakładów i pojazdów mechanicznych, 5) wyrządzenie szkody przy wykonywaniu uprawnień, łączących się ze szczególnym niebezpieczeństwem szkód dla otoczenia, zwłaszcza dla sąsiadów, jak np. prowadzenie koncesjonowanych zakładów, wykonywanie własności górniczej, prawa polowania itp. Por. R. Longchamps de
w jej określeniu pomagają osiągnięcia nauki prawa karnego
104
. Nie stoi temu na przeszkodzie
okoliczność, iż zakres winy w prawie cywilnym jest szerszy niż w prawie karnym
105
Zgodnie z ujęciem R. Longchamps’a de Berier w myśl tej zasady „za szkodę
odpowiedzialny jest tylko ten, kto ją wyrządził z winy swojej, tzn. zachował się nie tak, jak
człowiek ostrożny i szanujący prawa innych zachować się w społeczeństwie powinien
(moment obiektywny winy)^106 , a uczynił to bądź rozmyślnie, bądź z niedbalstwa, tj. wskutek
nie dołożenia takiej uwagi i staranności, jakiej w danej sytuacji mógł i powinien był dołożyć
(moment subiektywny winy)”
107
Takie przedstawienie winy oznaczało opowiedzenie się za koncepcją wyrażoną
w Kodeksie Napoleona (art. 1382)^108 , a także odpowiadającym mu francusko-włoskim
projekcie kodeksu zobowiązań i umów (art. 74 ust. 1)
109
i było wyrazem jej dwupostaciowego
w przyszłości zasada winy przestanie być kamieniem węgielnym polskiego systemu odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych” (A. Szpunar, Perspektywy… , s. 62; A. Szpunar, Czyny niedozwolone… , s. 41). Dotyczy to również orzecznictwa, w którym można było niejednokrotnie znaleźć opinie o wyjątkowym charakterze tej odpowiedzialności (M. Sośniak, Tendencje… , s. 406. Zob. również A. Szpunar, Szkoda wyrządzona przez zawalenie się budowli , Nowe Prawo 1965, Nr 6, s. 603 i powołane tam orzecznictwo). Prymat winy w omawianym zakresie odpowiedzialności jednak w latach osiemdziesiątych zaczyna należeć w dużej mierze do przeszłości. Wynikało to z ewolucji judykatury, która wykazywała tendencję do rozszerzającej wykładni przepisów opartych na zasadzie ryzyka (art. 435, 436 k.c.). Zob. również przytoczone przez A. Szpunara orzeczenie SN z dnia 1 grudnia 1962 (OSPiKA 1964, poz. 88; z jego częściowo krytyczną glosą) wraz z uwagami na ten temat A. Szpunar, Czyny niedozwolone… , s. 42. (^103) Kodeks cywilny oraz kodeks zobowiązań nie definiował pojęcia winy, nie ma też zgodności
w literaturze przedmiotu co do tego, w jaki sposób określić znaczenie tego pojęcia. W kontynentalnej doktrynie prawa wykształciły się trzy grupy teorii winy: 1) obiektywne; 2) subiektywne; 3) subiektywno-obiektywne. W. Dubis, op. cit. , s. 663; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wina…, s. 28 i n. (^104) Jak zauważa Z. Banaszczyk w polskiej cywilistyce spotykamy się z poglądami akceptującymi obie
teorie winy (psychologiczną i normatywną). Można sądzić, że właściwa współczesnemu prawu cywilnemu dążność do obiektywizacji winy skłania do akceptacji teoria normatywna, z zastosowaniem której - co należy podkreślić – zacierają się jednolite granice pomiędzy bezprawnością a niedbalstwem. Zob. Z. Banaszczyk, op. cit. , s. 1215 wraz z przytoczoną tam literaturą. (^105) Wina jako przesłanka odpowiedzialności cywilnej może mieć miejsce także w tych przypadkach, gdy
dany czyn nie został uznany przez sąd karny za zawiniony. J. Dąbrowa, op. cit. , s. 169. (^106) Tzw. moment obiektywny, tzn. niewłaściwość samego działania sprawcy, jego obiektywna
niezgodność z określonymi regułami postępowania – według znanego sformułowania R. Longchamps de Berier
- może polegać na niezgodności zachowania się sprawcy bądź z przepisami prawa przedmiotowego, bądź w ogóle z obowiązkiem ostrożności, jakiej każdy człowiek w społeczeństwie przestrzegać powinien, aby drugiemu szkody nie wyrządzić. Tak rozumiana obiektywna niewłaściwość działania nie była, zdaniem Longchamps’a, równoznaczna z bezprawnością, była pojęciem od niej szerszym; samą bezprawność bowiem rozumiał Longchamps bardzo wąsko, jako niezgodność działania z obowiązującymi normami prawa przedmiotowego. Zob. J. Dąbrowa, op. cit ., s. 9 i n. wraz odwołaniem do poglądów R. Longchamps’a de Berier. (^107) R. Lonchamps de Berier, Zobowiązania, Lwów 1939, wydanie anastatyczne, Poznań 1999, s. 232. (^108) Por. Kodeks Napoleona w wyd. Prawo cywilne obowiązujące w Królestwie Polskim , Warszawa 1914.
Art. 1382 – „Wszelki jakikolwiek czyn człowieka zarządzający drugiemu szkodę, obowiązuje tego, z czyjej winy szkoda nastąpiła, do jej naprawienia”. (^109) Jak wskazuje K. Sójka-Zielińska w dziedzinie prawa cywilnego największe oczekiwania współpracy
kierowane były ku nauce francuskiej. Spośród obowiązujących w Polsce porozbiorowej ustawodawstw dzielnicowych jedynie prawo francuskie nie pochodziło od zaborcy. Przeciwnie, wrastało w nasze życie prawne w symbiozie z prawem rodzimym, tworząc system prawa francusko-polskiego. Zob. szerzej na ten temat K. Sójka-Zielińska, op. cit. , s. 247 i n.; Co do dziejów prac nad kodyfikacją prawa cywilnego zob. fundamentalne opracowanie L. Górnickiego, Prawo cywilne w pracach Komisji Kodyfikacyjnej Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919 – 1939 , Wrocław 2000.
pojmowania
110
. Mieszczą się w niej zarówno elementy subiektywne (działanie rozmyślne lub
niedbałe) oraz elementy obiektywne (naruszenie obowiązujących zasad postępowania)
111
W toku prac nad nowym kodeksem prawa cywilnego zastanawiano się, podobnie jak
wcześniej, nad innym ujęciem formuły art. 134 k.z. Chodziło o wyodrębnienie z winy pojęcia
bezprawności w celu jasnego rozdzielenia zakresów dwóch znaczeń i posługiwania się
określeniem „wina” jedynie dla opisania podmiotowych cech zachowania się sprawcy^112.
Powyższe stwierdzenie wymaga rozwinięcia. Postulat wprowadzenia bezprawności jako
oddzielnej przesłanki wysuwał art. 725 § 1 projekt z 1955 roku, który stanowił: „Kto
bezprawnie wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia, jeżeli szkoda
wynikła z jego winy”. Podobnie art. 809 § 1 projektu z 1960 roku, „Kto bezprawnie z winy
swej wyrządził drugiemu szkodę obowiązany jest do jej naprawienia”. Tej teoretycznie
bardziej prawidłowej konstrukcji, kodeks cywilny poniechał, by, jak to podnosi uzasadnienie,
utrzymać w tym zakresie dorobek orzecznictwa^113. Uwypukla to A. Szpunar stwierdzając, że
o ile „rozróżnienie miedzy winą i bezprawnością jest uzasadnione z teoretycznego punktu
widzenia, to nie powinniśmy zgłaszać zarzutów pod adresem ustawodawcy polskiego, który
dążył do uproszczenia tego kompleksu zagadnień. Dzięki sformułowaniu ustawowemu
unikamy jałowych sporów na temat kwalifikacji zjawisk leżących na pograniczu winy
i bezprawności.”
114
. Aczkolwiek jak wskazuje L. Górnicki, spór o winę jest w naszej
doktrynie nadal aktualny
115
, a czołowi cywiliści polscy niejednokrotnie wypowiadają się za
wyodrębnieniem obiektywnej przesłanki odpowiedzialności, bez względu na takie czy inne
brzmienie przepisów
116
. Mimo wszystko przepis art. 415 k.c. podzielił stanowisko kodeksu
zobowiązań
117
przyjmując identyczną formułę deliktu
118
(^110) J. Dąbrowa, op. cit. , s. 9. (^111) Zdaniem Z. K. Nowakowskiego tak przyjętą winę w różnych wariantach słownych przyjmuje
większość prawników w szczególności A. Szpunar, F. Zoll, W. Czachórski, W. Warkałło, J. Wiszniewski, S. Grzybowski, J. Pietrzykowski. Z drugiej strony możemy wyróżnić grupę konstrukcji winy, w której stanowi ona przeżycie psychiczne sprawcy i polega na wadliwym stosunku psychicznym do podjętego przez nią działania. Znaczenie mają tu przede wszystkim elementy subiektywne winy. Taką konstrukcję winy przyjęli na tle art. 415 k.c. A. Ohanowicz i J. Górski, M. Sośniak, J. Dąbrowa i B. Lewaszkiewicz-Petrykowska por. uwagi na ten temat Z. K. Nowakowski, Wina i ryzyko jako podstawy odpowiedzialności deliktowej i kontraktowej , [w:] Studia z prawa zobowiązań. Profesorowi Alfredowi Ohanowiczowi Autorzy , red. Z. Radwański, Warszawa– Poznań 1979, s. 106 i n. (^112) Szczegółowo w tym temacie zob. W. Czachórski, [w:] System... , s. 531 i n.; L. Górnicki, op. cit. ,
s. 427. (^113) Por. S. Garlicki, op. cit. , s.1392; A. Szpunar, Czyny… , s. 48. (^114) A. Szpunar, Czyny… , s. 51. (^115) Por. wskazaną przez autora literaturę w tym zakresie L. Górnicki, op. cit. , s. 428. (^116) M. Sośniak, Tendencje… , s. 394. (^117) Pamiętać trzeba oczywiście o wprowadzeniu do k.c. obiektywnego miernika staranności (art. 355 k.c.)
zob. J. Dąbrowa, op. cit. , s. 75 i n. (^118) W. Czachórski, A. Brzozowski, M. Safjan, E. Skowrońska-Bocian, op.cit. , s. 233.
przeprowadzonej po 1989 roku w związku ze zmianami ustrojowymi. Trwałość jej może
wskazywać na prawidłowość rozwiązań legislacyjnych przyjętych w tej kwestii przez
twórców kodeksu zobowiązań, a także na ich dalekowzroczność”^124. Potwierdza to
M. Sośniak dodając, że zważywszy na przemiany i przewroty, jakimi podlegał nasz kraj jest
to zjawisko bez wątpienia zasługujące na uwagę. Uzyskano bowiem ciągłość myśli
prawniczej, a oceniając zastosowanie w praktyce i analizę teoretyczną zasad
odpowiedzialności uregulowanych w k.c. mamy przed oczyma linię rozwojową daleko
dłuższą
125
. Jak więc widać wprowadzona regulacja okazała się jak najbardziej słuszna.
Implikowała bowiem potrzebę utworzenia niezbędnych gwarancji w zakresie ochrony
interesów podmiotów zagrożonych^126.
Nowo ukształtowana zasada miała spełniać rolę uzupełniającą i pomocniczą
127
W polskiej literaturze prawniczej podkreśla się, że ryzyko nigdy nie było i nie może być
ogólną podstawą odpowiedzialności cywilnej. Jeżeli ustawodawca przyjmuje system
dwutorowy, ogranicza jego zastosowanie do konkretnie określonych stanów faktycznych.
Przy takiej konstrukcji prawnej staje się właściwie technicznym sposobem wymiaru
sprawiedliwości, wynikającym z ogólnych zasad słuszności, które należy uważać za
najwyższe uzasadnienie - ultima ratio - wprowadzenia zasady ryzyka jako jednej z podstaw
cywilnej odpowiedzialności odszkodowawczej
128
. Ponadto nie stanowi grupy o jednolitym
charakterze. Jednakowoż traktujemy ją jako pewną zamkniętą całość
129
. W piśmiennictwie
mówi się często, że przy tak zakreślonej podstawie mamy do czynienia z odpowiedzialnością
za skutek, chociaż takie określenie jest wyjątkowo nieszczęśliwe i jest właściwie synonimem
odpowiedzialności za szkodę
130
. Abstrahując od terminologii może to być odpowiedzialność
(^124) Ibidem , s. 666. (^125) M. Sośniak, Tendencje rozwojowe instytucji odpowiedzialności cywilnej , [w:] Problemy
współczesnego prawa cywilnego. Konferencja naukowa , Warszawa 1982, s. 162. (^126) Z. Gawlik, Odpowiedzialność absolutna w polskim prawie odszkodowawczym , [w:] Prace
Cywilistyczne , red. S. Wójcik, Warszawa 1990, s. 43 (^127) R. Lonchamps de Berier wskazywał: wobec wyjątkowego charakteru zasady ryzyka i zasady
słuszności, nie stanowią one, w przeciwieństwie do zasady winy, jakiegoś ogólnego kryterium dla sędziego, lecz wchodzą w zastosowanie jedynie w przypadkach, przez prawo przewidzianych. R. Lonchamps de Berier, Zobowiązania…, s. 233. (^128) B. Lewaszkiewicz-Petrykowska i A. Rembieliński, O zasadzie ryzyka jako podstawie
odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych , Nowe Prawo 1959, Nr 10, s. 1162. (^129) Utrudnia to wskazanie jej cech charakterystycznych. Występuje ona zarówno w ramach regulacji
odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych (art. 425 § 2, art. 433-436 § 1, art. 449¹ i n. k.c.), jak i odpowiedzialności z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania (art. 474 k.c.), a także w poszczególnych tytułach k.c. i innych ustaw regulujących treść stosunków obligacyjnych. Zob. M. Kaliński, op. cit. , s. 52. W kodeksie zobowiązań były to odpowiednio art. 145, 150, 152, 153 k.z. (^130) T. Dybowski, op. cit., s. 203. Co do słuszności terminu „odpowiedzialność za skutek” por.
W. Warkałło, Odpowiedzialność odszkodowawcza… , s. 200; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska i A. Rembieliński, O zasadzie… , s. 1161.
za cudze czyny lub też za inne zdarzenia powodujące uszczerbek nawet bez udziału
człowieka
131
Zasada ryzyka stanowi zaostrzenie odpowiedzialności. Przesądza o tym okoliczność, że
oznacza odpowiedzialność za wszelką szkodę pozostającą w związku przyczynowym
z faktem, który ustawa czyni podstawą odpowiedzialności. Przesłankami zatem zastosowania
tej zasady są: 1) wypełnienie stanu faktycznego normy konstytuującej odpowiedzialność na
zasadzie ryzyka; 2) szkoda; 3) związek przyczynowy między oznaczonym ustawowo faktem
a szkodą
132
Obowiązek odszkodowania powstaje w wypadku wyrządzenia każdej szkody, o ile nie
jest ona wynikiem zdarzeń wyłączających na tle konkretnego przepisu ustawy. Zakres
odpowiedzialności daje się więc określić tylko i wyłącznie od strony negatywnej. Widać z
tego, iż konstrukcja ustawowa podlega podwójnemu ograniczeniu. Po pierwsze, przez
enumeratywne wyliczenie sytuacji ją uzasadniających. Po drugie, przez ścisłe określenie
okoliczności egzoneracyjnych^133.
Rysuje się tu wyraźna różnica w sytuacji procesowej stron. Przejawia się ona w tym, iż
między zasadą winy a ryzyka, w razie odpowiedzialności, zasadzie ryzyka poszkodowany-
powód nie musi wykazać żadnej postaci winy pozwanego, ani osoby za którą on odpowiada.
Wyjątek stanowi tu art. 430 k.c. Z drugiej strony pozwany nie może zwolnić się przez dowód
braku winy
134
. Innymi słowy, aby uzyskać odszkodowanie powodowi wystarczy wykazać, że
doznał szkody wskutek określonego w ustawie zdarzenia. Nie musi dowodzić żadnych
nieprawidłowości w postępowaniu pozwanego. Sytuacja pozwanego zaś charakteryzuje się
tym, że dowód braku winy nie zwalnia go od odpowiedzialności, zwalnia go natomiast
z reguły dowód tego, że rzeczywistym źródłem szkody nie było opisane w ustawie zdarzenie,
lecz wyłącznie przyczyna zewnętrzna w postaci siły wyższej bądź winy poszkodowanego lub
osoby trzeciej
135
Surowość tej podstawy łagodzona jest znacznie przez system ubezpieczeń zarówno
społecznych jak i gospodarczych (osobowych i majątkowych), dobrowolnych
i przymusowych
136
. Można powiedzieć, że istnieje wzajemna zależność pomiędzy
odpowiedzialnością od winy niezależnej a systemem ubezpieczeń
137
. Bez rozwoju
(^131) T. Dybowski, op. cit., s. 204. (^132) B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Odpowiedzialność cywilna prowadzącego…, s. 66. (^133) B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, A. Rembieliński, O zasadzie…, s. 1163. Szerz na temat przesłanek
wyłączających odpowiedzialność (wina poszkodowanego, wina osoby trzeciej, siła wyższa) zob. przypis 148. (^134) B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Odpowiedzialność cywilna prowadzącego…, s. 67. (^135) T. Pajor, op. cit. , s. 302. (^136) W. Warkałło, Ubezpieczenia majątkowe , Warszawa 1965, s. 107-116. (^137) Przede wszystkim dotyczy to odpowiedzialności prowadzącego na własny rachunek przedsiębiorstwa
