Pobierz Fatum w antycznej wizji losów człowieka. Król Edyp Sofoklesa i więcej Streszczenia w PDF z Sztuka tylko na Docsity!
Fatum w antycznej wizji losów człowieka. Król Edyp
Sofoklesa
Wprowadzenie Przeczytaj Prezentacja TED Sprawdź się Dla nauczyciela
Bibliografia:
Źródło: Sofokles, Król Edyp, [w:] Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Antologia tragedii greckiej, oprac. S. Stabryła, tłum. K. Morawski, wybór S. Stabryła, Kraków 1989, s. 253–254. Źródło: Sofokles, Król Edyp, [w:] Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Antologia tragedii greckiej, oprac. S. Stabryła, tłum. K. Morawski, wybór S. Stabryła, Kraków 1989, s. 258–260. Źródło: Sofokles, Król Edyp, [w:] Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Antologia tragedii greckiej, oprac. S. Stabryła, tłum. K. Morawski, wybór S. Stabryła, Kraków 1989, s. 271–275. Źródło: Sofokles, Król Edyp, [w:] Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Antologia tragedii greckiej, oprac. S. Stabryła, tłum. K. Morawski, wybór S. Stabryła, Kraków 1989, s. 280. Źródło: Sofokles, Król Edyp, [w:] Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Antologia tragedii greckiej, oprac. S. Stabryła, tłum. K. Morawski, wybór S. Stabryła, Kraków 1989, s. 290. Źródło: Sofokles, Król Edyp, [w:] Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Antologia tragedii greckiej, oprac. S. Stabryła, tłum. K. Morawski, wybór S. Stabryła, Kraków 1989, s. 294.
Przeczytaj
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D45qDo0xL
Film nawiązujący do treści materiału Czy mamy wpływ na własne życie? - perspektywa Rzymian i Greków.
Grecki pesymizm
Analiza wielu utworów literackich oraz tekstów filozoficznych dowodzi, że starożytni Grecy postrzegali świat pesymistycznie. Tworzący w VII w. p.n.e. Mimnermos z Kolofonu, ubolewając nad szybkim przemijaniem młodości, ujął to w słowach: „Nie ma człowieka, któremu Zeus nie zesłał tysiąca zmartwień”. O tym, że podobny pogląd nie był jednostkowy, świadczą utwory żyjącego ponad 100 lat później ateńskiego twórcy Sofoklesa.
Demokracja i fatum
W starożytnych Atenach od początku VI w. p.n.e. do połowy IV w. p.n.e. panował ustrój demokratyczny. Ten system polityczny zakładał, że obywatele są sobie równi i wspólnie rządzą swym państwem. Zasada równości mogła dawać obywatelom Aten poczucie wolności i wyższości nad tymi krajami, w których władza należała do jednego człowieka albo do niewielkiej grupy ludzi.
Ateńczycy uważali się za wolnych ludzi. Dotyczyło to jednak wyłącznie kwestii państwowych i politycznych, ponieważ egzystencję ludzką postrzegali jako swego rodzaju niewolnictwo: człowiek tylko pozornie potrafi decydować o sobie. W rzeczywistości na jego losy wpływają bogowie, którzy mogą sprawić, że nawet najszlachetniejszy śmiertelnik popadnie w niezawinione nieszczęście.
O przekonaniu starożytnych, jak znaczący jest wpływ boskich sił na człowieka, może świadczyć fakt, że w mitologii greckiej i rzymskiej występowało kilka istot mających taką potężną moc.
Fatum to pojęcie wywodzące się prawdopodobnie od łacińskiego czasownika fari, czyli „mówić”. Skoro bogowie coś powiedzieli, tak musiało się stać. Dla Rzymian Fatum było więc bóstwem przeznaczenia, którego nie można uniknąć, choć za pomocą wróżbitów da się je poznać.
Fortuna to również bogini rzymska. Choć pierwotnie kult oddawały jej prawdopodobnie tylko kobiety w połogu,
szybko stała się w wyobrażeniach mieszkańców Półwyspu Apenińskiego potężnym bóstwem kierującym ludzkimi losami. Przedstawiano ją z różnymi atrybutami: miewała przepaskę na oczach (by jej wybór był całkowicie przypadkowy), róg obfitości (do dziś zdobycie fortuny oznacza uzyskanie bogactwa) czy koło (którym kręciła lub na którym stała, symbolizujące niestabilność, niepewność losu ludzkiego).
Grecy także wierzyli w istoty, od których zależy człowiek. Odpowiednikiem rzymskiej Fortuny była Tyche. Jej imię oznaczało ślepy los, przypadek. Podobnie jak później Fortuna
- nieraz trzymała w rękach róg obfitości, by obdarzać dostatkiem ludzi, a nawet całe miasta. Ten pozytywny aspekt działania Tyche nie oznacza, że była postrzegana jako bogini, która wyłącznie sprzyja ludziom, bo pokazywano ją również ze sterem, co miało przypominać o zmienności: Tyche bez ostrzeżenia zmienia kurs życia człowieka. Nie tylko Tyche uosabiała konieczność. Robiła to też Ananke – jej imię w języku greckim oznacza potrzebę, przymus. Ananke personifikowała zatem nieuchronność i nakaz poddania się przeznaczeniu.
To, że wolność człowieka jest ułudą, symbolizowały także Mojry. W starogreckim języku moira oznaczała los lub część, która przypada w udziale. Mojry wyobrażano sobie jako siostry decydujące o życiu ludzkim: Lachezis przędła jego nić, Kloto tę nić odmierzała, a Atropos (jej imię wywodzi się od wyrazu „nieubłagany”) ją przecinała, co było równoznaczne ze śmiercią człowieka.
Rzeźba rzymskiej bogini Fortuny trzymającej róg obfitości Źródło: sailko, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
Dla Greków było oczywiste, że los może zabrać wszystko każdemu. Wobec niego śmiertelnik okazuje się bezsilny nawet wtedy, gdy niczym nie zawinił. Edyp stał się więc symbolem człowieka w ogóle. Edyp stał się więc symbolem człowieka w ogóle, a jego dzieje ukazane przez Sofoklesa – dowodem na istnienie ironii tragicznej.
Bunt wobec bogów jest niemożliwy
Losy Edypa mogłyby prowokować współczesnych odbiorców dramatu do sprzeciwu wobec okrucieństwa bogów. Starożytni Grecy nie postrzegali dziejów Edypa jako okazji do sporu z Zeusem i innymi mieszkańcami Olimpu z powodu okrucieństwa bogów. Z mitów oraz inspirowanych nimi dzieł literackich wynika, że ogólny porządek świata według Greków polegać ma na całkowitym poddaniu się ludzi bogom. Oznacza to, że zawinił Edyp, gdyż chciał złamać podstawową zasadę polegającą na aprobacie wyroków boskich. W ten sposób władca Teb wykazał się hybris (gr. pychą), wynikającą z przekonania, że jest w stanie sam o sobie decydować, co było jednoznaczne ze sprzeciwem w stosunku do bogów.
Sofokles
Król Edyp Epeisodion I
EDYP Kto z was by wiedział, z czyjej zginął ręki Śmiercią ugodzon Laios Labdakida, Niech ten mi wszystko wypowie otwarcie. Gdyby zaś bał się sam siebie oskarżać, Niech wie, że żadnej srogości nie dozna Nad to, że cało tę ziemię opuści.
[…]
Ja więc i bogu i zbrodni ofierze Ślubuję taką służbę i przymierze. I tak złoczyńcy klnę, aby on w życiu, Czy ma wspólników, czyli sam w ukryciu, Nędzy, pogardy doświadczył i sromu. I zaklnę dalej, że gdyby osiadły Z moją się wiedzą w mym odnalazł domu,
“
Aby te klątwy na mą głowę spadły. A was zaklinam, abyście to wszystko Czynili dla mnie, boga i tej ziemi Od zbóż i bogów tak osieroconej. Bo choćby boga głos nie nakazywał, Nie trzeba było popuścić bezkarnie Śmierci przedniego człowieka i króla, Lecz rzecz wyśledzić.
[…]
CHÓR Jak mnie zakląłeś, tak powiem ci, książę. Ni ja zabiłem, ni wytknąć bym umiał Tego mordercy; ten, co drogi wskazał, Febus, sam jeden odkryłby złoczyńcę.
EDYP Słusznie to rzekłeś. Ale wymóc z bogów, Czego nie zechcą, nie zdoła śmiertelny. Źródło: Sofokles, Król Edyp, [w:] Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Antologia tragedii greckiej, oprac. S. Stabryła, tłum. K. Morawski, wybór S. Stabryła, Kraków 1989, s. 253–254.
Sofokles
Król Edyp Epeisodion I
TYREZJASZ Którego szukasz, ty jesteś mordercą.
EDYP Nie ujdziesz kary za wtórą obelgę.
TYREZJASZ Mam mówić więcej, by gniew twój zaostrzyć?
“
Król Edyp Epeisodion II
JOKASTA Ty więc nie bacząc wiele na te rzeczy, Mnie raczej słuchaj i wiedz, iż śmiertelnych Sztuka wróżenia nie ima się wcale. Złożę ci na to stanowcze dowody. Wiedz więc, że Laios otrzymał był wróżby, Nie od Apolla, lecz od jego służby, Iż kiedyś śmierć go z rąk syna pokona, Co zeń zrodzony – i z mojego łona. A wszakże jego, jak wieść niesie, obce Zabiły zbiry w troistym rozdrożu. A to niemowlę, gdy trzeci dzień świtał, Przebiwszy u nóg kosteczki, wysadził On ręką obcą gdzieś w górskich ostępach. I tak Apollo nie dopełnił tego, By syn ten ojca powalił, ni groźby, Że Laios legnie pod syna zamachem. A tak głosiły przecie przepowiednie. Nie troszcz się o nie. Gdy tajemnej toni Bóg chce co wydrzeć, on sam to odsłoni.
[…]
EDYP O jcem był moim Polybos z Koryntu, Matką Merope z Dorydy. Zażyłem Tam ja czci wielkiej, aż się przytrafiło Coś, co urazy zapewne jest godnym, Godnym nie było takiego porywu. Bo wśród biesiady podniecony winem Mąż w twarz mi rzucił, że jestem podrzutkiem.
“
A ja, choć gniewny, umiałem na razie
Się pohamować; nazajutrz badałem
O jca i matkę, a oni do sprawcy
Takiej obelgi żal wielki uczuli.
To mnie cieszyło; lecz słowa te jednak
Ciągle mnie truły i snuły się w myśli.
A więc bez wiedzy rodziców poszedłem
Do świętych Delfów, a tu mi Apollo
Tego, com badał, nie odkrył; lecz straszne
Za to mi inne wypowiedział wróżby,
Że matkę w łożu ja skalam, że spłodzę
Ród, który ludzi obmierznie wzrokowi,
I że własnego rodzica zabiję.
To usłyszawszy, z dala od Koryntu
Błądziłem, kroki gwiazdami kierując,
Aby przenigdy nie zaznać nieszczęścia,
Hańby, która by spełniła tę wróżbę.
l krocząc naprzód, przyszedłem na miejsce,
Gdzie według ciebie ten król był zabitym.
Zeznam ci wszystko po prawdzie; gdym idąc
Do troistego zbliżył się rozdroża,
Wtedy obwiestnik i mąż jakiś wozem
W konie sprzężonym jadący, jak rzekłaś,
Mnie najechali, i z drogi mnie gwałtem
Woźnica spędzał wraz z owym staruchą.
Ja więc wzburzony uderzam woźnicę,
Co mnie potrącił; a gdy to zobaczył
Starzec, upatrzył gdym podle był wozu,
I w głowę oścień mi wraża kolczasty; –
Oddałem z lichwą; ugodzon kosturem
Runął on na wznak ze środka siedzenia. –
Tnę potem drugich; a jeśli obcego
Łączyło jakie z Laiosem krewieństwo,
Słownik
Ananke
(gr. Anánkē – potrzeba) – w mitologii greckiej personifikacja nieuchronności i konieczności poddania się przeznaczeniu
Stasimon IV
CHÓR O śmiertelnych pokolenia! Życie wasze, to cień cienia. Bo któryż człowiek więcej tu szczęścia zażyje Nad to, co w sennych rojeniach uwije, Aby potem z biegiem zdarzeń Po snu chwili runąć z marzeń. Los ten, co ciebie, Edypie, spotyka, Jest mi jakby głosem żywym, Bym żadnego śmiertelnika Nie zwał już szczęśliwym. Źródło: Sofokles, Król Edyp, [w:] Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Antologia tragedii greckiej, oprac. S. Stabryła, tłum. K. Morawski, wybór S. Stabryła, Kraków 1989, s. 290.
“
Sofokles
Król Edyp Exodos
EDYP O biada mi, biada! Nieszczęsny ja, do jakich ziem Podążę? gdzież uleci głos? O losie, w coś ty mnie powalił?
CHÓR W strasznego coś, co słyszeć, widzieć grozą. Źródło: Sofokles, Król Edyp, [w:] Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Antologia tragedii greckiej, oprac. S. Stabryła, tłum. K. Morawski, wybór S. Stabryła, Kraków 1989, s. 294.
“
Fatum
(gr. fari – mówić) – pierwotnie: wyroki boskie; bóstwo losu, które wskazywało na nieuchronność tego, co zadecydują bogowie
Fortuna
(łac. vortumna – ta, która obraca rok) – w mitologii rzymskiej bogini przeznaczenia przynosząca dobro i zło, uosabiająca przede wszystkim zmienność ludzkich losów; jednym z jej najważniejszych atrybutów jest koło, którego obroty oznaczały nietrwałość szczęścia
ironia tragiczna
(gr. eirōneía – drwina, szyderstwo) – kategoria estetyczna sformułowana w nowożytności, dotycząca antycznej tragedii, określająca sytuację, w której protagonista, mimo swoich działań, nieuchronnie dąży do katastrofy
Mojry
(gr. Moirai) – w starogreckim języku moira to los lub część, która przypada w udziale; ostatecznie utrwaliła się tradycja, że Mojry to trzy siostry, które decydują o życiu ludzkim: Lachezis (Udzielająca) przędła jego nić, Kloto (Prządka) tę nić odmierzała, a Atropos (Nieubłagana) ją przecinała, co było równoznaczne ze śmiercią człowieka
Tyche
(gr. Týchē – ślepy przypadek) – w mitologii greckiej odpowiednik Fortuny; jej imię oznaczało ślepy los, przypadek; Tyche mogła obdarzać dobrami, ale kojarzono ją przede wszystkim ze zmiennością ludzkich losów
Sprawdź się
Pokaż ćwiczenia: (^) 輸 醙 難
Ćwiczenie 1
Rozwiąż krzyżówkę, w której wszystkie hasła wiążą się z postaciami z tebańskiego mitu.
Założyciel Teb.
Żona dwóch władców Teb.
Jeden z królów Teb.
Przejął władzę po Edypie.
Ożenił się z Jokastą.
輸
輸
Ćwiczenie 2
Oceń prawdziwość zdań. Oznacz zdania prawdziwe i fałszywe.
Twierdzenie Prawda Fałsz Edyp grozi śmiercią tym, którzy zabili Lajosa i przyznają się do tego. Edyp stwierdza, że gdyby bogowie nie nakazywali zemsty na mordercy Lajosa, można by zrezygnować z poszukiwania zabójcy. Według chóru o tym, kto zabił Lajosa, może powiedzieć tylko Tyrezjasz. Tyrezjasz stwierdza, że góry Kiteron nie będą odbijać echa głosu Edypa. Według Jokasty Lajos dowiedział się o swym przyszłym losie od samego Apollina. Edyp stwierdził, że o swej przyszłości usłyszał w wyroczni w Atenach.
Ćwiczenie 3
Edyp, tłumacząc Jokaście, dlaczego nie uspokoiły go jej słowa o niesprawdzających się przepowiedniach, stwierdza: „Mówiłaś, ale mną owładnęła trwoga”. Podaj co najmniej trzy synonimy do rzeczownika zawartego w tym zdaniu.
輸
輸
Ćwiczenie 5
Zaznacz kolorem te wersy w wypowiedziach Jokasty, które wyjaśniają, jaki jest jej stosunek do przepowiedni.
żółty
Ty więc nie bacząc wiele na te rzeczy, /> Mnie raczej słuchaj i wiedz, iż śmiertelnych /> Sztuka wróżenia nie ima się wcale. /> Złożę ci na to stanowcze dowody. Wiedz więc, że Laios otrzymał był wróżby, /> Nie od Apolla, lecz od jego służby, /> Iż kiedyś śmierć go z rąk syna pokona, /> Co zeń zrodzony ‒ i z mojego łona. A wszakże jego, jak wieść niesie, obce /> Zabiły zbiry w troistym rozdrożu. /> A to niemowlę, gdy trzeci dzień świtał, /> Przebiwszy u nóg kosteczki, wysadził /> On ręką obcą gdzieś w górskich ostępach. /> I tak Apollo nie dopełnił tego, /> By syn ten ojca powalił, ni groźby, /> Że Laios legnie pod syna zamachem. /> A tak głosiły przecie przepowiednie. Nie troszcz się o nie. Gdy tajemnej toni Bóg chce co wydrzeć, on sam to odsłoni. […] /> Czemużby troskał się człowiek, co w ręku Losu, przyszłości przewidzieć niezdolny? Jeszcze najlepiej żyć tak – od dnia do dnia.
醙
Ćwiczenie 6
Edyp w rozmowie z Jokastą stwierdził, że jego ojciec Polybos, umierając w sposób naturalny, „wyrocznie […] starł na nice”. Wyjaśnij sens tego zdania.
Ćwiczenie 7
W Stasimonie IV chór kilka razy odwołuje się do motywu snu. Wyjaśnij w 30–40 słowach, co sen oznacza w tej wypowiedzi.
Ćwiczenie 8
Zacytuj z przywołanych fragmentów Króla Edypa słowa, które potwierdzają, że los tytułowej postaci nie stanowi tylko jednostkowego przypadku.
醙
難
難
