EKSPRESOWA HISTORIA POLSKICH KONSTYTUCJI
Zapewne słyszeliście o tym, że Anglia nie ma konstytucji pisanej - na jej niepisaną konstytucję składa się
wiele różnych aktów prawnych wydanych przez króla i parlament, sądowych precedensów, praw zwyczajowych
itp. Do pewnego stopnia podobny charakter miała „konstytucja” I Rzeczypospolitej - stanowił ją zbiór przywilejów
szlacheckich, takich jak konstytucja Nihil novi (1505). Ta nieformalna konstytucja swój najpełniejszy wyraz
znalazła w artykułach henrykowskich. Ograniczały one władzę królewską, wskazując zarazem, że ważniejsza
od niej jest w Rzeczypospolitej władza prawa.
3 maja 1791 r. Sejm Czteroletni uchwalił pisaną konstytucję (znaną jako Konstytucja 3 maja) - pierwszą w Europie
i drugą na świecie (po amerykańskiej). Konstytucja ta wprowadzała dziedziczną monarchię, znosiła liberum veto,
ustanawiała stały rząd (Straż Praw), poszerzała prawa mieszczan. Stała się chlubnym świadectwem zdolności
Polaków do wprowadzenia głębokich reform ustrojowych i naprawy państwa.
Istotną rolę w kształtowaniu świadomości konstytucyjnej Polaków odegrały konstytucje Księstwa
Warszawskiego (1807) i Królestwa Polskiego (1815), które wprowadzały nowoczesne ustawodawstwo dotyczące
praw człowieka i obywatela. Ich oddziaływanie było jednak krótkotrwałe - pierwsza przestała obowiązywać wraz z
upadkiem Napoleona, druga - po powstaniu listopadowym.
Po odzyskaniu niepodległości Sejm Ustawodawczy w 1919 r. uchwalił małą konstytucję, czyli konstytucję
przejściową, ograniczającą się jedynie do unormowania sprawy kompetencji organów władzy państwowej. „Dużą"
konstytucję uchwalono w marcu 1921r. Konstytucja marcowa ustanowiła parlamentarny model rządów,
podporządkowując parlamentowi Radę Ministrów i pozbawiając prezydenta realnych uprawnień.
Konstytucja marcowa, ostro krytykowana przez Józefa
Piłsudskiego, została znowelizowana po zamachu majowym
w 1926 r. (tzw nowela sierpniowa). Zwolennicy Piłsudskiego
przygotowali projekt nowej konstytucji, która została
uchwalona w kwietniu 1935r. Konstytucja kwietniowa
odchodziła od zasady podziału władz, koncentrując
najważniejsze uprawnienia w rękach prezydenta,
odpowiedzialnego jedynie „przed Bogiem i historią".
Prezydent powoływał i odwoływał premiera, mógł też
rozwiązać parlament. W czasie wojny miał także prawo
wyznaczenia swojego następcy. Rozwiązanie to pozwoliło
zachować ciągłość władzy państwowej w okresie II wojny
światowej. Na tej podstawie również w okresie powojennym
działały władze RP na uchodźstwie.
Po II wojnie światowej Polska znalazła się w radzieckiej
strefie wpływów. Nowa konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej
Ludowej (1952 r.) - której uchwalenie poprzedziło przyjęcie w
1947 r. „małej konstytucji” - była wzorowana na totalitarnej
ustawie zasadniczej Związku Radzieckiego. Konstytucja PRL miała charakter fasadowy - teoretycznie
gwarantowała obywatelom wiele uprawnień, w praktyce jednak nie były one respektowane. Władzę przekazywała
Sejmowi (Senat został zniesiony), rządowi i Radzie Państwa, czyli kolektywnej głowie państwa, ale
w rzeczywistości najważniejsze decyzje podejmował zupełnie ktoś inny - przywódcy Polskiej Zjednoczonej Partii
Robotniczej.
W wyniku rozmów Okrągłego Stołu w 1989 r. konstytucja PRL została znowelizowana - przywrócono Senat
i urząd prezydenta. Kolejna nowelizacja nastąpiła po wyborczym zwycięstwie „Solidarności”. Przywrócono wtedy
nazwę Rzeczpospolita Polska, godło i zapisano, że Polska jest demokratycznym państwem prawa. W 1992 r.
przyjęto trzecią już w naszej historii „małą konstytucję". Obowiązywała ona do 1997 r, kiedy to uchwalono nową
konstytucję.
W Stanach Zjednoczonych wciąż obowiązuje konstytucja uchwalona w 1787 r. Od tego czasu wprowadzono do
niej wiele poprawek, ale nikt nie dąży do uchwalenia zupełnie nowej ustawy zasadniczej. Tymczasem w wielu
krajach europejskich (np. we Francji czy Polsce) konstytucje są zmieniane dość często. Która droga
postępowania jest lepsza? Czy konstytucja trwająca w niezmiennym kształcie i stanowiąca symbol ciągłości
państwa, czy też nowa konstytucja, która może lepiej odpowiadać na wyzwania współczesności?
Tomasz Merta
Przewodnik młodego obywatela. Zakres podstawowy, Warszawa 2009, s. 96-97
„FIKCJA ZASADNICZA”,
czyli konstytucja PRL...
- „Przodownicy pracy otoczeni są powszechnym szacunkiem
narodu” (art. 14)
- „Sądy stoją na straży ustroju PRL, ochraniają zdobycze
polskiego ludu pracującego, strzegą praworządności
ludowej, własności społecznej i praw obywateli” (art. 48)
-„Skargi i zażalenia obywateli powinny by ć rozpatrywane i
załatwiane szybko i sprawiedliwie. Winni przewlekania albo
przejawiający bezduszny i biurokratyczny stosunek do skarg
i zażaleń obywateli pociągani będą do odpowiedzialności”
(art. 72)
-„Osoby, które dopuszczają się sabotażu, dywersji, szkodnictwa
lub innych zamachów na własność społeczną, karane są z
całą surowością prawa” (art. 77)
-
„Czujność wobec wrogów narodu oraz pilne strzeżenie
tajemnicy konstytucji państwowej jest obowiązkiem
każdego obywatela PRL” (art. 79)
