Pobierz FILOZOFIA PRAWA A TEORIA PRAWA I JURYSPRUDENCJA i więcej Schematy w PDF z Filozofia tylko na Docsity!
ROCZNIKI NAUK PRAWNYCH Tom IX, zeszyt 1 − 1999
KS. HENRYK NIEMIEC Lublin
FILOZOFIA PRAWA A TEORIA PRAWA
I JURYSPRUDENCJA
Filozofia prawa, jurysprudencja oraz teoria prawa, to trzy dyscypliny ogól- nych nauk o prawie, które rozwaz˙ane s ˛a obecnie w pracach z zakresu teorii prawa jako nauki podejmuj ˛ace ogólne, teoretyczne zagadnienia dotycz ˛ace prawoznawstwa.
- Filozofia prawa jest najstarsz ˛a z nich i jej pocz ˛atki sie˛gaj ˛a pocz ˛atków filozofii, systematycznej refleksji człowieka nad otaczaj ˛ac ˛a go rzeczywistos´- ci ˛a. Fakt prawa bowiem istnieje od chwili zaistnienia człowieka i jego wy- ste˛powaniu ci ˛agle towarzyszy namysł nad jego istot ˛a i sensem. W Polsce po II wojnie s´wiatowej filozofia prawa przez˙ywała burzliwe dzieje. Została po- traktowana jako ideologiczna siła umacniaj ˛aca system kapitalistyczny^1 , dlate- go uniwersyteckie katedry filozofii prawa (z wyj ˛atkiem KUL i ATK) prze- mianowano na katedry teorii pan´ stwa i prawa. „Nazwa filozofia prawa jest wie˛c u nas nazw ˛a, która nalez˙y juz˙ do przeszłos´ci. Zerwanie z ni ˛a jest zara- zem zerwaniem z róz˙nymi niemarksistowskimi spekulacjami na temat pan´ stwa i prawa”^2. Od kilku lat obserwujemy jednak w Polsce renesans zarówno nazwy „filozofia prawa” jak i zwi ˛azanej z ni ˛a problematyki. Teoretycy prawa
(^1) Filozofia prawa w uje˛ciu, jakie przyje˛ło sie˛ w krajach kapitalistycznych, zwłaszcza roman´skich „[...] ma charakter dyscypliny filozoficznej sprowadzaj ˛acej sie˛ do formułowania lub oceniaj ˛acego analizowania okres´lonych ideologii polityczno − prawnych, szukania uzasad- nien´ czy ewentualnie przeciwuzasadnien´ ideologicznych dla okres´lonych systemów prawnych oraz prowadzenia spekulatywnych rozwaz˙an´ nad «istot ˛a prawa», co w szczególnos´ci ma dostar- czac´ argumentów na rzecz takich czy innych instytucji prawa kapitalistycznego. [...] Filozofia prawa moz˙e w szczególnos´ci sprowadzac´ sie˛ do wykładu okres´lonej koncepcji «prawa natury»” (Z. Z i e m b i n´ s k i, Teoria prawa , Warszawa−Poznan´ 1987^4 , s. 6-7. (^2) A. Ł o p a t k a, Wste˛p do prawoznawstwa , Warszawa 1975 (^3) , s. 12.
68 KS. HENRYK NIEMIEC
przyznaj ˛a, iz˙ wie˛kszos´c´ zagadnien´ z zakresu ogólnej nauki o prawie posiada odre˛bny filozoficzny wymiar, który winien byc´ rozpatrywany w ramach wy- kładu filozofii prawa. Dyskutowany jest problem stosunku filozofii prawa do innych ogólnych nauk o prawie, a mianowicie jurysprudencji i teorii prawa. Jurysprudencja rozwijała sie˛ juz˙ w staroz˙ytnym Rzymie. Wi ˛az˙ ˛ac prawo z roztropnos´ci ˛a dotyczyła raczej stosowania prawa, choc´ w czasach dzisiejszych rozumiana jest inaczej. Obecnie przez jurysprydencje˛ rozumie sie˛ badania o charakterze analitycznym, dotycz ˛ace podstawowej aparatury poje˛ciowej wspól- nej dla róz˙nych dziedzin prawa. „Dyscyplina w ten sposób pojmowana spro- wadza sie˛, z grubsza bior ˛ac, do jakiejs´ wspólnej «cze˛s´ci ogólnej» rozwaz˙an´ dogmatycznych prowadzonych nad poszczególnymi gałe˛ziami prawa”^3. Współ- czes´nie uprawiana jurysprudencja, analizuj ˛ac i porz ˛adkuj ˛ac poje˛cia prawne, d ˛az˙y do formułowania twierdzen´ ogólnoteoretycznych odnosz ˛acych sie˛ do obowi ˛azuj ˛acego prawa, przechodz ˛ac tym samym na płaszczyzne˛ analiz filozo- ficznych, i rozwija sie˛ głównie w zwi ˛azku z dominacj ˛a filozofii anali- tycznej^4. Teoria prawa rozwine˛ła sie˛ dopiero w kon´ cu XIX w., wraz z rozwojem pozytywistycznego sposobu mys´lenia. Jej zadaniem było unaukowienie ogól- nej nauki o prawie opartej na danych empirycznych na wzór innych nauk empirycznych, by w ten sposób zapewnic´ jej charakter nauki w sensie s´ci- słym. Z. Ziembin´ ski okres´la teorie˛ prawa jako nauke˛ koncentruj ˛ac ˛a sie˛ „na formułowaniu twierdzen´ o prawie rozpatrywanym w aspekcie formalnym czy realnym”^5. Realnos´c´ prawa polega na wi ˛azaniu go z faktami społecznymi lub psychicznymi odnosz ˛acymi sie˛ do norm prawnych. Realnos´c´ dotyczy konkret- nych przez˙yc´ psychicznych i zachowan´ ludzi. Nalez˙y zauwaz˙yc´, iz˙ takie uje˛cie rzeczy implikuje juz˙ stwierdzenia o charakterze filozoficznym wyraz˙a- j ˛ace status bytowy prawa. Przedmiot teorii prawa na obecnym etapie jej roz- woju, ł ˛aczy w sobie w sposób „nieco eklektyczny” − jak stwierdza R. Tokar- czyk^6 − elementy filozofii prawa z elementami teorii, która ujmuje prawo jako fakt psychospołeczny. W Polsce po II wojnie s´wiatowej teoria prawa zwi ˛azała sie˛ w akademickim wykładzie z teori ˛a pan´ stwa, co było uwarunko-
(^3) Z i e m b i n´ s k i, dz. cyt. s. 7. (^4) Por. R. S a r k o w i c z, J. S t e l m a c h, Teoria prawa , Kraków 1996, s. 19. Ana- lityczn ˛a filozofie˛ prawa omawia J. Stelmach w: Współczesna filozofia interpretacji prawniczej (Kraków 1995, s. 87-110); por. A. K o s´ c´, Podstawy filozofii prawa , Lublin 1998, s. 25-28. (^5) A. R e d e l b a c h, S. W r o n k o w s k a, Z. Z i e m b i n´ s k i, Zarys teorii pan´stwa i prawa , Warszawa 1994, s. 19. (^6) Filozofia prawa w perspektywie prawa natury , Lublin 1996, s. 34.
70 KS. HENRYK NIEMIEC
niem, d ˛az˙enie niektórych systemów filozofii prawa do upodobnienia sie˛ do teorii prawa i jurysprudencji. Porz ˛adkuj ˛ac relacje mie˛dzy trzema dyscyplinami ogólnych nauk o prawie, wspomniany autor precyzuje swoje pojmowanie filozofii. Filozofia róz˙ni sie˛ od nauki (przez „nauke˛” rozumie nauki empi- ryczne i formalne). Przedmiotem jego analiz s ˛a zdania. Do filozofii nalez˙ ˛a zdania o je˛zyku i rzeczywistos´ci pozaje˛zykowej, które nie maj ˛a charakteru zdan´ empirycznych i zdan´ analitycznych nauk formalnych. Zdania filozofii wydaj ˛a sie˛ miec´ w tym uje˛ciu charakter spekulatywny i niesprawdzalny^13 , a wie˛c w przyje˛tej koncepcji maj ˛a one charakter nienaukowy. Do filozofii prawa nalez˙ ˛a zdania z zakresu ontologii przedmiotów prawnych, zdania z aksjologii prawa, zdania z logiki norm, zdania o je˛zyku prawnym oraz zdania z zakresu metodologii prawoznawstwa. Stwierdzaj ˛ac jednoczes´nie, iz˙ nazwa „filozofia prawa”, obejmuj ˛aca ogólne rozwaz˙ania o prawie, jest bardziej ade- kwatna niz˙ nazwa „teoria prawa”^14 w stosunku do rozwaz˙anych tres´ci z za- kresu prawoznawstwa, K. Opałek nie ukazuje jasnych rozgraniczen´ mie˛dzy tymi dyscyplinami. Z. Ziembin´ ski charakteryzuj ˛ac relacje zachodz ˛ace mie˛dzy tymi trzema dyscyplinami ogólnych nauk o prawie zaznacza, iz˙ problematyka filozoficzno- prawna splata sie˛ z zagadnieniami z teorii prawa w sposób trudny do rozpl ˛a- tania w praktyce. Teoria prawa nie moz˙e − jego zdaniem − uwolnic´ sie˛ od załoz˙en´ filozoficznych, a filozofia prawa z kolei nie moz˙e pomijac´ adekwat- nego obrazu rzeczywistos´ci^15. Szczególnym momentem, poprzez który pro- blematyka filozoficzna wnika w teorie˛ prawa, jest − zdaniem Ziembin´ skiego, na co zwraca szczególn ˛a uwage˛ − płaszczyzna aksjologiczna. Prawnicy przyj- muj ˛a bowiem okres´lony sposób wartos´ciowania, oceniania, który dokonuje sie˛ w odniesieniu do okres´lonej teorii lub preteorii z˙ycia społecznego. Równiez˙ „cele prawa” i „zadania ustawy” rozpatrywane s ˛a w odniesieniu do jakiegos´ systemu wartos´ci. Włas´nie problematyka etyczna jest, w tym uje˛ciu, głównym problemem filozofii prawa. Podstawow ˛a funkcj ˛a filozofii prawa jest bowiem wskazywanie na podstawy mocy obowi ˛azywalnos´ci norm prawnych poprzez
go punktu widzenia, wskazac´ na pewne tendencje czy orientacje, które nadal wi ˛az˙ ˛a pewne kierunki badan´ z tymi terminami. Byłyby to, sit venia verbo , orientacje «metafizyczna», «anali- tyczna» i «empiryczna», ale jest tu tyle wyj ˛atków od reguły, z˙e trudno przypisac´ temu odróz˙- nieniu istotne znaczenie”, tamz˙e, s. 51. (^13) Por. tamz˙e, s. 55-56. (^14) Por. tamz˙e, s. 61-63. (^15) Por. R e d e l b a c h, W r o n k o w s k a, Z i e m b i n´ s k i, dz. cyt. s. 21; Z. Z i e m b i n´ s k i, Teoria prawa a filozofia prawa i jurysprudencja ogólna , w: Filozofia prawa a tworzenie i stosowanie prawa , Katowice 1992, s. 86-87.
FILOZOFIA PRAWA A TEORIA PRAWA I JURYSPRUDENCJA 71
podanie uzasadnienia aksjologicznego poszczególnych norm oraz poprzez legitymizacje konstytucji i działan´ organów prawodawczych wskazanych przez konstytucje˛ i czyni to odwołuj ˛ac sie˛ do dobra powszechnego, b ˛adz´ do jakos´ poje˛tej woli ludu, b ˛adz´ do racji religijnych^16. Zdaniem R. Sarkowicza^17 wypowiedzi z zakresu ogólnych badan´ nad pra- wem zawieraj ˛a twierdzenia o charakterze filozoficznym, jak równiez˙ o cha- rakterze empirycznym, którymi zajmuje sie˛ teoria prawa. W zwi ˛azku z tym proponuje poł ˛aczenie teoretycznych rozwaz˙an´ nad prawem pod wspóln ˛a nazw ˛a „filozofii i teorii prawa”. Dyscyplina ta pozostaje jednak w bardzo skomplikowanej relacji do filozofii, dlatego tez˙ proponuje ustalenie pewnych „uniwersaliów badawczych” filozofii prawa i teorii prawa, które pozwol ˛a ocenic´, „w jakim stopniu badania tych uniwersaliów angaz˙uj ˛a filozofie˛”^18. Wydaje sie˛, iz˙ takie podejs´cie napotyka wiele trudnos´ci: ł ˛aczy ono dwa róz˙ne sposoby badan´ , nie okres´la jednoznacznie przedmiotu teorii i przedmiotu filozofii prawa.
- Tocz ˛aca sie˛ obecnie dyskusja, dotycz ˛aca relacji zachodz ˛acych mie˛dzy teori ˛a prawa, filozofi ˛a prawa a jurysprudencj ˛a, nie jest w polskim prawo- znawstwie zjawiskiem nowym. Juz˙ w okresie mie˛dzywojennym polscy teore- tycy prawa podejmowali te˛ problematyke˛. Wyrazem ówczesnej dyskusji, a zarazem prób ˛a jej systematyzacji powi ˛azan ˛a z przedstawieniem własnego stanowiska jest praca Cz. Martyniaka − profesora KUL, pt. Problem filozofii prawa , napisana w 1939 r. lecz opublikowana w 1949 r. Mimo upływu pie˛c´- dziesie˛ciu lat od jej powstania nie straciła na aktualnos´ci. Cz. Martyniak wyróz˙nia dwa rodzaje naukowego badania prawa: badania filozoficzne i badania naukowe w sensie s´cisłym, do których zalicza dogmaty- ke˛ prawa, rozumian ˛a jako „zespół tych wszystkich dyscyplin prawniczych, które zajmuj ˛a sie˛ poznaniem obowi ˛azuj ˛acych w pan´ stwie norm prawa pozy-
(^16) Z i e m b i n´ s k i, Teoria prawa a filozofia prawa , s. 86-87. Leon Łustacz nawi ˛azuj ˛ac do pogl ˛adów Ziembin´skiego, sprowadza role˛ filozofii prawa do wydawania s ˛adów oceniaj ˛acych oraz zdan´ zache˛caj ˛acych do działan´ zgodnych z tres´ci ˛a wspomnianych s ˛adów. Jego zdaniem − filozofia prawa nie wypowiada zdan´ o rzeczywistos´ci, do których moz˙na stosowac´ kryterium prawdy czy fałszu. Wydaje sie˛, iz˙ tak rozumiana filozofia prawa nie jest juz˙ filozofi ˛a prawa, lecz pewnym sposobem moralizowania. Nalez˙y równiez˙ zauwaz˙yc´, iz˙ zdania o charakterze zache˛caj ˛acym nie maj ˛a charakteru imperatywnego i trac ˛a charakter normatywny. Por. L. Ł u s- t a c z, Filozofia prawa a inne dyscypliny prawnicze , w: Filozofia prawa a tworzenie , s. 153-155. (^17) S a r k o w i c z, S t e l m a c h, dz. cyt., s. 24-27. (^18) Tamz˙e, s. 22.
FILOZOFIA PRAWA A TEORIA PRAWA I JURYSPRUDENCJA 73
prawa jest wypracowac´ te mys´lowe elementy oraz najprostsze stosunki, jakie mie˛dzy nimi zachodz ˛a”^23. Teoria prawa be˛dzie tym w naukach prawnych, czym w naukach przyrodniczych s ˛a nauki fizyko-matematyczne. Z material- nego punktu widzenia ma to byc´ nauka prawna, a z formalnego punktu wi- dzenia be˛dzie to nauka matematyczna, poniewaz˙ jej przedmiot formalny oraz sposób uje˛cia przedmiotu maj ˛a charakter matematyczny. Be˛dzie to nauka o istocie zjawisk prawnych stosuj ˛aca do nich włas´ciwe naukom matematycznym formalne powi ˛azania. Nie jest ona filozofi ˛a prawa^24. Filozofia prawa jest filozoficzn ˛a nauk ˛a o prawie i ma za zadanie „wprowa- dzac´ porz ˛adek w dziedzine˛ prawa i os ˛adzac´ prawo”^25. Nie jest ona nauk ˛a o nauce prawa, lecz o samym prawie i jej punktem wyjs´cia jest fakt istnienia prawa pozytywnego. Martyniak wyróz˙nia naste˛puj ˛ace działy filozofii prawa: a) Filozofia prawa pozytywnego, która bada, jakie idee ogólne znajduj ˛a sie˛ u podstaw obowi ˛azuj ˛acego prawa. Filozof prawa opiera sie˛ tutaj na teks´cie prawa uwzgle˛dniaj ˛ac w swych analizach to, co pomaga w wyjas´nieniu zna- czenia konkretnego tekstu, a wie˛c np. prace przygotowawcze, dyskusje. Ma on dociec do załoz˙en´ ideowych prawa stanowionego. Tego rodzaju badania prowadz ˛a do poznania przyczyn bliz˙szych prawa. b) Metafizyka prawa, w ramach której rozwaz˙a sie˛ przyczyny dalsze pra- wa. Rodzi sie˛ pytanie, dlaczego prawo w ogóle sie˛ pojawia, jakie przyczyny wywołuj ˛a powstanie prawa. Rozwaz˙ania na tej płaszczyz´nie dotycz ˛a proble- matyki prawa naturalnego. Teoria prawa naturalnego bada, dlaczego prawo w ogóle istnieje, jaka jest jego istota, czym jest w ogóle prawo. Wychodzi ona poza obserwowalny fakt istnienia prawa pozytywnego, znajduje sie˛ na wyz˙szym stopniu abstrakcji, dlatego Martyniak nazywa j ˛a metafizyk ˛a prawa, zwracaj ˛ac uwage˛ na analogiczny charakter je˛zyka uz˙ywanego w metafizyce. c) Deontologia prawa, która poddaje ocenie podstawy obowi ˛azuj ˛acego prawa^26.
- Przedstawione wyz˙ej stanowiska ujmuj ˛a problem relacji zachodz ˛acej mie˛dzy teori ˛a prawa, filozofi ˛a prawa, a jurysprudencj ˛a z dwóch róz˙nych punktów widzenia. Stanowisko Martyniaka przedstawia te˛ relacje˛ zachowuj ˛ac w prowadzonych analizach filozoficzn ˛a perspektywe˛, przy czym filozofia poj- mowana jest w sensie klasycznym jako nauka d ˛az˙ ˛aca do poznania natury rze-
(^23) Tamz˙e, s. 25. (^24) Tamz˙e, s. 32-33. (^25) Tamz˙e, s. 73. (^26) Tamz˙e, s. 72-78.
74 KS. HENRYK NIEMIEC
czy, do uje˛cia cech ogólnych, koniecznych, a takz˙e do ostatecznos´ciowego wyjas´nienia tego, co dane jest w dos´wiadczeniu przez wskazanie przyczyn zasadniczych. Drugi punkt widzenia, dotycz ˛acy wspomnianej relacji, repre- zentuj ˛a teoretycy prawa. Buduj ˛ac empiryczn ˛a teorie˛ zjawisk prawnych wycho- dz ˛a oni od „zdan´ spostrzez˙eniowych dotycz ˛acych włas´ciwos´ci przedmiotów okres´lonego rodzaju, co w drodze wnioskowan´ indukcyjnych prowadzi do przyje˛cia twierdzen´ ogólnych, z˙e wszystkie przedmioty danego rodzaju posia- daj ˛a dane cechy, z˙e wszelkie zdarzenia danego rodzaju wywołuj ˛a okres´lone skutki [...]”^27. Uogólnienia, generalizacje (ich budowa zwi ˛azana jest cze˛sto z przyje˛ciem okres´lonych załoz˙en´ o charakterze ideologicznym), z jakimi spotykamy sie˛ w teoriach prawa, róz˙ni ˛a sie˛ zasadniczo od uogólnien´ , do których dochodzi sie˛ w filozofii klasycznej. Twierdzenia o charakterze ogól- nym, wypracowane na terenie teorii prawa, zwi ˛azane s ˛a mocno faktami wyra- z˙anymi w zdaniach obserwacyjnych i nie wykraczaj ˛a ponad to, co zostało dostrzez˙one. Analizy prowadzone na tym poziomie wskazuj ˛a równiez˙ na przy- czyny pewnych faktów, lecz pozostaj ˛a ci ˛agle w obre˛bie tej dziedziny. Analizy filozoficzne znajduj ˛a sie˛ na innym, wyz˙szym stopniu uogólnienia. Wychodz ˛ac od tego, co dane jest w dos´wiadczeniu, d ˛az˙y sie˛ w badaniach filozoficznych do poznania tego, co jest istot ˛a badanego przedmiotu, do wgl ˛adu w jego na- ture˛, do uchwycenia jego koniecznych relacji, a takz˙e do odkrycia przyczyn ostatecznych. Analizy te wykraczaj ˛a ponad zjawiskowy charakter danych empirycznych. Moz˙na sie˛ zastanawiac´, czy wyróz˙nione dwa punkty widzenia w istocie s ˛a sobie przeciwstawne, czy tez˙ moz˙na je umies´cic´ na jednej płaszczyz´nie. Przyjmuj ˛ac szerokie rozumienie filozofii jako nauki d ˛az˙ ˛acej do poznania i wyjas´niania rzeczywistos´ci włas´ciwymi jej metodami, moz˙na potraktowac´ stanowisko teoretyków prawa − w odniesieniu do pewnych zagadnien´ wcho- dz ˛acych w skład wykładanej teorii prawa − jako pewien odmienny sposób filozofowania, przyjmuj ˛acy (dogmatycznie) w punkcie wyjs´cia dane empi- ryczne jako jedyne z´ródło i kryterium teorii, a wszelkie rozwaz˙ania o charak- terze metafizycznym, z załoz˙enia potraktowane byc´ musz ˛a jako rozwaz˙ania pozorne. Przyjmowane przez teoretyków prawa załoz˙enia równiez˙ prowadz ˛a, na drodze odpowiednich uogólnien´ , do jakiegos´ rozumienia rzeczywistos´ci, a takz˙e do okres´lonej koncepcji człowieka. Posiadaj ˛a one charakter filozoficz- ny. J. Kalinowski wskazuje, iz˙ moz˙na uprawiac´ filozofie˛ w sposób nie us´wia-
(^27) Z i e m b i n´ s k i, Teoria prawa , s. 16.
76 KS. HENRYK NIEMIEC
danym regionie pr ˛adami filozoficznymi. Wydaje sie˛, z˙e relacja mie˛dzy filozo- fi ˛a prawa a teori ˛a prawa zbliz˙ona jest do relacji zachodz ˛acej mie˛dzy etyk ˛a normatywn ˛a a etologi ˛a. Etyka d ˛az˙y do formułowania twierdzen´ rozstrzygaj ˛a- cych o badanym fakcie, ma charakter normatywny (dlaczego cos´ jest moralnie dobre lub złe?, co jest norm ˛a moralnos´ci?) i jest nauk ˛a filozoficzn ˛a, etologia natomiast (np. psychologia moralnos´ci, socjologia moralnos´ci, historia moral- nos´ci) opisuje dany fakt w róz˙nych jego aspektach, a wnioski przez ni ˛a for- mułowane nie maj ˛a wymiaru normatywnego. Trudnos´ci^31 z wyodre˛bnieniem przedmiotu teorii prawa i filozofii prawa uzalez˙nione s ˛a od przyje˛tych załoz˙en´ metodologicznych, filozoficznych czy s´wiatopogl ˛adowych, w podejs´ciu do badanego faktu prawa. Okres´lona metoda badan´ wyznacza ich cel i zakres oraz samo rozumienie prawa^32. Ponadto problematyka poruszana w akademickim wykładzie teorii prawa w Polsce (b ˛adz´ wykładzie teorii pan´ stwa i prawa, b ˛adz´ we wste˛pie do prawoznawstwa) jest bardzo szeroka. Poruszane s ˛a takie zagadnienia dotycz ˛ace samego prawa, jak np.: poje˛cie prawa, je˛zyk prawa, prawo a moralnos´c´, tworzenie prawa, system prawa, obowi ˛azywanie prawa; oraz zagadnienia dotycz ˛ace pan´ stwa, jak np.: pan´ stwo i jego struktura wewne˛trzna, pan´ stwo a jednostka, funkcje pan´ - stwa. Istniej ˛a podre˛czniki z prawoznawstwa ogólnego, które, analizuj ˛ac fakt prawa, podejmuj ˛a wszystkie wymienione wyz˙ej zagadnienia^33 , jak równiez˙ spotykamy podre˛czniki, w których rozwaz˙ania zwi ˛azane s ˛a s´cis´le z analiz ˛a samego faktu prawa, a problematyka pan´ stwa pozostaje poza ich bezpos´red- nim zakresem^34. Wydaje sie˛, iz˙ ws´ród zagadnien´ poruszanych w prawo- znawstwie ogólnym s ˛a takie, których problematyka ma charakter filozoficzny
(^31) Nie wszyscy teoretycy prawa dostrzegaj ˛a istnienie tej trudnos´ci. Zdaniem L. Morawskie- go, problematyka filozoficzno-prawna obejmuje swoim zakresem zarówno takie problemy jak: definicja prawa, analiza rozumowan´ prawniczych oraz kwestie społecznego działania prawa i jego skutecznos´ci. Według tegoz˙ autora terminy „filozofia” i „teoria” w odniesieniu do proble- matyki prawoznawstwa uz˙ywane s ˛a zamiennie, choc´ termin „filozofia” wydaje sie˛ byc´ bardziej poprawny. Por. L. M o r a w s k i, Wste˛p do prawoznawstwa , t. I, Torun´ 1996, s. 14-15. (^32) W prawoznawstwie ogólnym znajdujemy róz˙ne odpowiedzi na pytanie: „czym jest prawo”. Rozumienie prawa s´cis´le zwi ˛azane jest z przyje˛t ˛a metod ˛a badania prawa. Por. J. K o- w a l s k i, W. L a m e n t o w i c z, P. W i n c z o r e k, Teoria pan´ stwa i prawa , War- szawa 1983, s. 13-23; T. S t a w e c k i, P. W i n c z o r e k, Wste˛p do prawoznawstwa , Warszawa 1996 s. 2-5. (^33) Por. np. R e d e l b a c h, W r o n k o w s k a, Z i e m b i n´ s k i, dz. cyt.; K o- w a l s k i, L a m e n t o w i c z, W i n c z o r e k, dz. cyt. (^34) Por. np. J. N o w a c k i, Z. T a b o r, Wste˛p do prawoznawstwa , Warszawa 1994; Z i e m b i n´ s k i, Teoria prawa ; L a m e n t o w i c z, W i n c z o r e k, dz. cyt.; R. S a r k o w i c z, J. S t e l m a c h, Teoria prawa , Kraków 1996.
FILOZOFIA PRAWA A TEORIA PRAWA I JURYSPRUDENCJA 77
w sensie s´cisłym, oraz same prowadzone analizy posiadaj ˛a przede wszystkim wymiar filozoficzny. Obok nich wyste˛puj ˛a takie zagadnienia, które maj ˛a charakter opisowy lub formalny, logiczny. Do pierwszej grupy nalez˙y zaliczyc´ problemy zwi ˛azane z wyjas´nieniem faktu prawa, w których szuka sie˛ odpo- wiedzi na pytania „co to jest prawo?”, „jak i dlaczego istnieje prawo?”, „jakie s ˛a cele i funkcje prawa?”. Pytania te maj ˛a charakter filozoficzny i chodzi w nich o wyjas´nienie danego w dos´wiadczeniu faktu, jakim jest prawo stanowione. Do drugiej grupy nalez˙y zaliczyc´ rozwaz˙ania dotycz ˛ace poje˛c´ uz˙ywanych w prawoznawstwie, je˛zyka prawnego i prawniczego, reguł inter- pretacji, a takz˙e badania prawa metodami psychologicznymi i socjolo- gicznymi. Jes´li zgodnie z sugestiami Cz. Martyniaka nazwe˛ „jurysprudencja” zarezer- wowalibys´my do sztuki stosowania prawa zwi ˛azanej z praktyk ˛a prawnicz ˛a, to wówczas pierwsza grupa zagadnien´ tworzyłaby filozoficzn ˛a teorie˛ prawa, lub krótko filozofie˛ prawa. Druga grupa zagadnien´ wchodziłaby natomiast w zakres odre˛bnej dyscypliny, jak ˛a jest teoria prawa. Filozofia prawa w zalez˙- nos´ci od przyje˛tych załoz˙en´ metodologicznych byłaby np. analityczn ˛a filozo- fi ˛a prawa, lub pozytywistyczn ˛a filozofi ˛a prawa, b ˛adz´ filozofi ˛a prawa w sensie klasycznym. Nieuniknione w rozwaz˙aniach filozoficznych s ˛a analizy relacji zachodz ˛acej mie˛dzy jednostk ˛a a społeczen´ stwem (problem ten implikowany jest w analizie istoty prawa), nieuniknione s ˛a równiez˙ analizy relacji mie˛dzy prawem a moralnos´ci ˛a, które zwi ˛azane s ˛a z rozwaz˙aniami dotycz ˛acymi celów i funkcji prawa. Filozofia prawa be˛dzie d ˛az˙yc´ do wyjas´nienia danego faktu prawa w jego aspekcie teoriopoznawczym, ontologicznym i aksjologicznym. Twierdzenia, do jakich dochodzi sie˛ w obre˛bie analiz filozoficznych, ukazuj ˛ac istote˛ pojmowania prawa i jego przyczyny charakteryzuj ˛a sie˛ najwyz˙szym stopniem uogólnienia i pełni ˛a zarazem fundamentaln ˛a role˛ w prawoznawstwie. W ramach teorii prawa nie formułuje sie˛ twierdzen´ o takim stopniu uogólnie- nia, jak w filozofii prawa. Rozwaz˙ania na tej płaszczyz´nie dotyczyłyby przede wszystkim samego prawa stanowionego, je˛zyka prawa, reguł w nim wyste˛pu- j ˛acych, a takz˙e aspektów socjologicznych i psychologicznych funkcjonowania prawa. Teoria prawa miałaby charakter nauki formalnej oraz opisowej, anali- zuj ˛ac prawo w tych dwóch aspektach. Rezultaty badania prawa metodami socjologicznymi i psychologicznymi mog ˛a byc´ bardzo pomocne dla filozofa prawa, ukazuj ˛ac złoz˙onos´c´ faktu, jakim jest prawo. Metody te nie s ˛a jednak wystarczaj ˛ace do uzyskania odpowiedzi na pytanie, „czym w istocie jest prawo?”, poniewaz˙ one opisuj ˛a, jak funkcjonuje prawo, jak jest ono odbierane w społeczen´ stwie, jaki wywiera wpływ na z˙ycie społeczne i z˙ycie jednostki.
