Filozofia prawa - Notatki - Filozofia - Część 2, Notatki z Filozofia, poglądy filozofów

Pobierz Filozofia prawa - Notatki - Filozofia - Część 2 i więcej Notatki w PDF z Filozofia, poglądy filozofów tylko na Docsity!

bowiem zdolności do tworzenia prawa, musieli mieć punkt odniesienia, wzór wg którego mogliby stanowić sprawiedliwe prawo. Tym wzorem są normy prawa naturalnego.

I. Kant (1724-1804). Pojęcie prawa naturalnego wiąże z pojęciem moralności. Fundamentem ludzkiej, naturalnej moralności jest wolność człowieka a zarazem poczucie obowiązku. Wolność i związana z nią powinność, sprowadzić można do tzw. zmysłu moralnego, który jest wrodzony każdemu człowiekowi. Każdy bowiem wie, że postąpił dobrze, gdy wykonał jakiś czyn z poczucia obowiązku. Jeśli tak jest, to znaczy, że człowiek znajduje się już pod panowaniem jakiegoś prawa (reguły), które zobowiązuje go do wykonywania czynów z poczucia obowiązku. Reguła ta, którą nazywa imperatywem kategorycznym brzmi tak: „Postępuj z poczucia obowiązku tak, abyś zawsze mógł pragnąć, iżby maksyma twojej woli stała się zasadą powszechnie obowiązującą”. Z tej reguły wyprowadza 3 nakazy, które stanowią podstawowe zasady porządku moralnego:

1. nakaz wolności – bez niej niemożliwe jest moralne działanie człowieka;
2. nakaz prawa – jest ono tarczą wolności, wprawdzie ogranicza wolność, ale zarazem chroni przed jeszcze większymi jej ograniczeniami ze strony silniejszych podmiotów;
3. nakaz kary – jest ona skutkiem czynu niegodnego i może być naturalna w postaci wyrzutów sumienia lub sądowa. Kant dokonując rozróżnienia prawa na prawo stanowione i prawo natury, uznaje że prawo natury istnieje uprzednio w ludzkiej świadomości, jest odkrywane przez rozum i obowiązuje zawsze nawet bez ustawodawstwa stanowionego, dla którego winno być podstawą, a zarazem ostatnią instancją.

G.W.F. Hegel (1770-1831). Fundamentem jego filozofii jest idea ducha absolutnego, który przejawia się w najrozmaitszej postaci. Najwyższą formą tego ducha absolutnego jest państwo, które na ziemi jest bogiem. Dlatego najwyższym prawem jest konstytucja państwowa. Jest ona również prawem najbardziej racjonalnym, a więc odpowiadającym ludzkiej naturze. Ponad tym prawem, a zwłaszcza ponad państwem nie może już panować żadne prawo. W przypadku konfliktu państw decyduje argument siły. Państwo silniejsze może narzucić swoje prawo państwom słabszym.

Ad. 4. Analogiczna koncepcja prawa św. Tomasza z Akwinu

Św. Tomasz z Akwinu (1225-1274) przedstawił tzw. analogiczną koncepcję prawa natury. W swojej teorii wychodzi on od koncepcji prawa. Istota prawa wyraża się w rozumnym nakazie. Dlatego też prawo naturalne definiuje jako coś, co zostaje ustanowione w świetle intelektu ludzkiego. Z tym, że poznanie norm prawa naturalnego nie jest rezultatem jakiejś szczegółowej analizy rzeczywistości, ale jest efektem tzw. naturalnego poznania, czyli oczywistego wewnętrznego, a jednocześnie racjonalnego odkrycia tego co jest dobre, a co złe. To naturalne poznanie tego co dla człowieka jest dobre prowadzi do nakazu rozumu praktycznego, który wyraża się w regule: „Dobro należy czynić, zła unikać”. Jest to fundamentalna zasada i norma prawa naturalnego. Ta ogólna reguła nabiera treści i konkretyzuje się w oparciu o naturalne skłonności człowieka. Skłonności te są bowiem zawsze rozpoznawane przez rozum jako dobro. Porządek norm prawa naturalnego będzie więc analogiczny do porządku naturalnych skłonności człowieka. Św. Tomasz za starą tradycją prawniczą wywodzącą się jeszcze od Ulpiana wyróżnia jako pierwsze i oczywiste 3 inklinacje ludzkiej natury. Są to:

1. dążenie do zachowania własnego życia;
2. dążenie do przekazywania życia;
3. dążenie do rozwoju własnej osobowości w społeczności;

Równocześnie Tomasz podkreśla, że skłonności naturalne stanowią jedynie „materię” dla norm. Aby stały się one normami postępowania muszą zostać uporządkowane przy pomocy rozumu. A więc realizacja tych skłonności winna być poddana kontroli ze strony rozumu ludzkiego, gdyż to on kieruje wszelkim ludzkim działaniem, pobudzając wolę ludzką do podejmowania decyzji.

Podsumowując, prawo naturalne możemy określić jako pewien fakt racjonalno- psychologiczny, który jest obecny w naturze wszystkich myślących ludzi. Prawo naturalne staje się przez to fundamentem kształtującym ludzkie osądy moralne, o zobowiązującej mocy, niezależnej od obowiązujących norm prawa stanowionego. Osądy moralne tak ukształtowane stają się dla człowieka rozumnego normami obowiązującymi na zasadzie norm prawnych, które posiadają sens prawa obiektywnie istniejącego. Istota prawa naturalnego przejawia się we wzorcach postępowania, które są tak oczywiste, że nie można ich nie dostrzegać bez narażania na szwank własnego człowieczeństwa. Prawo naturalne skłania człowieka ku jego rozumnie pojmowanym celom naturalnym, a więc umożliwia człowiekowi samorealizację, chroni jego godność. Prawo naturalne jest adresowane zarówno do każdego indywidualnie, jak i do całej społeczności. Z istoty prawa naturalnego wynikają 3 podstawowe jego właściwości:

1. moralność – każda decyzja realizująca normę prawa naturalnego jest moralnie słuszna
2. niezmienność – reguła ogólna prawa naturalnego „dobro należy czynić” jest niezmienna, chociaż jej konkretyzacje mogą być różne;
3. powszechność promulgacji – zdeterminowanie w kierunku dobra (rozumianego także w sensie subiektywnym) jest powszechne, czyli dotyczy każdego człowieka.

TREŚCI PRAWA NATURALNEGO

Treść norm prawa naturalnego jest ściśle związana z naturalnymi skłonnościami człowieka do których należy zaliczyć:

1. skłonność do zachowania własnego życia i zachowania integralności osoby – nakaz ochrony zdrowia i życia;
2. wzajemna skłonność do siebie mężczyzny i kobiety w celu prokreacji – prawo do małżeństwa i rodziny;
3. skłonność do aktywności w celu kształtowania siebie i środowiska – ogólny nakaz i prawo rozwoju;
4. skłonność do komunikowania się – prawo do poznania prawdy;
5. skłonność do tworzenia wspólnot społecznych – prawo do zrzeszania się z innymi ludźmi;
6. skłonność do poznawania, tworzenia wiedzy, kultury i sztuki – prawo do rozwoju specyficznego człowiekowi, wynikające z jego rozumno-duchowej struktury;

Norm prawa naturalnego nie należy taktować jako ograniczenia ludzkiej wolności. Są one raczej jej przejawem. Wolność przynależy do natury ludzkiej w równym stopniu jak rozumność, dzięki której człowiek może rozpoznawać normy prawa naturalnego. Z normami prawa naturalnego wiążą się sankcje prawnonaturalne. Istnieją dwie główne taki sankcje:

1. zagrożenie dla życia i zdrowia ludzkiego;
2. zakłócenie prawidłowego funkcjonowania społeczności poprzez naruszenie ładu społecznego;

wątpliwości, że język odzwierciedla sposób myślenia. Oznacza to, że pojęcia prawa i sprawiedliwości są ze sobą blisko związane. Z filozoficznego punktu widzenia istnieje zasadnicza różnica. Sprawiedliwość należy do fundamentalnych pojęć etycznych. Natomiast prawo jest bytem relacyjnym tzn. może istnieć tylko w oparciu o istniejącą relację pomiędzy dwoma podmiotami (np. człowiek-człowiek) albo podmiotem a przedmiotem (np. prawo do posiadania własności). Na nasze pojmowanie sprawiedliwości wpłynęły różne rozumienia tego pojęcia, jakie pojawiły się w ciągu historycznego rozwoju naszego kręgu kulturowego. Oto najistotniejsze z nich.

Koncepcje z Biblii. W Biblii, w Starym Testamencie odnajdujemy 4 istotne znaczenia pojęcia sprawiedliwości:

1. sprawiedliwość jako uczciwe wykonywanie władzy sądowniczej;
2. sprawiedliwość jako wierność Prawu nadanemu przez Boga i ogłoszonemu przez Mojżesza;
3. sprawiedliwość jako zapłata za coś np. za dobre postepowanie, a więc w połączeniu z pojęciem zasługi;
4. sprawiedliwość jako mądrość wprowadzana w życie.

Platon. Wg niego, sprawiedliwość oznacza harmonię w relacjach pomiędzy poszczególnymi częściami organizmu społecznego zbudowanego z hierarchicznie uporządkowanych 3 stanów: pracowników fizycznych, wojowników i filozofów. Odnosi zatem pojęcie sprawiedliwości przede wszystkim do życia społecznego, stosunków społecznych, a nie do cnoty moralnej człowieka.

Arystoteles. Jego koncepcja okazała się bardzo wpływowa. Istotę sprawiedliwości dostrzegał w różnych aspektach równości. Dlatego wyróżnia:

• sprawiedliwość ogólna albo formalna -> oznacza równe przestrzeganie prawa przez wszystkich (równość wobec prawa)
• sprawiedliwość szczegółowa albo materialna - > oznacza równe wymierzanie korzyści i strat w równych sytuacjach
• sprawiedliwość rozdzielcza (dystrybutywna) - > oznacza pierwotną zasadę podziału wszelkich dóbr (nie tylko materialnych)
• sprawiedliwość wyrównawcza (komutatywna) - > jest wtórna do sprawiedliwości rozdzielczej i oznacza korektę pierwotnego rozdziału korzyści i strat. Sprawiedliwość oznacza wolę oddania każdemu tego, co się mu słusznie należy.

Spencer. Wg niego idea sprawiedliwości wyraża się przede wszystkim w wolności. Każda jednostka ludzka powinna otrzymywać takie dobra, jakie wynikają z natury jej zdolności i pracowitości. Wolność jednostki w jej sprawiedliwych dążeniach może być ograniczona jedynie równa wolnością innych jednostek w ich podobnych dążeniach. Jego koncepcja jest fundamentalna dla liberalnych koncepcji sprawiedliwości.

Rawls. Próbuje powiązać pojęcie sprawiedliwości z ideą równości i ideą wolności. Sprawiedliwość wyraża się 2 zasadami:

1. zasada równego prawa każdej jednostki do wolności porównywalnej z wolnością innych;
2. zasada, iż społeczne nierówności powinny być tak rozwiązywane, aby nikomu nie hamowały szans rozwoju.

Hobbes. Wg niego idea sprawiedliwości realizuje się poprzez zapewnienie powszechnego bezpieczeństwa. Jest to bowiem warunek wstępny i konieczny do ochrony wartości najbardziej istotnych takich jak: życie, własność, porządek społeczny, polityczny i prawny.

Współczesność. Koncepcje współczesna odwołują się do pojęcia sprawiedliwości rozumianej jako szczególna wymiana dóbr i kar. Akcent kładzie się na sprawiedliwość proceduralną.

Relacja prawa do sprawiedliwości.

Koncepcja prawnonaturalna. Tezą jest twierdzenie, iż sprawiedliwość jest fundamentem dla prawa stanowionego. Wyraża to klasyczne adagium: Quid leges sine moribus (jakież mogą być prawa bez moralności). Schemat zależności wzajemnej norm wygląda w sposób nastepujący: źródłem wszelkich norm zarówno moralnych jak i prawnych jest prawo naturalne. Z niego wywodzą się normy obiektywne postępowania człowieka. One są podstawą naturalnych uprawnień , które z kolei stają się fundamentem praw podmiotowych. We współczesnej praktyce te prawa podmiotowe znajdują swój wyraz w katalogu praw człowieka. Prawa te stanowią nienaruszalny fundament współczesnych systemów prawa stanowionego.

Koncepcja pozytywistyczna. W myśl tej koncepcji prawo stanowione przez państwo jest jedynym realnym źródłem sprawiedliwości. Prawo stanowione nie jest wiec zależne od sprawiedliwości. Prawo stanowione jest zbiorem norm obiektywnie obowiązujących. Sprawiedliwość dąży ku normom subiektywnym. Wobec tego, sprawiedliwość winna identyfikować się z posłuszeństwem prawu stanowionemu.

Rodzaje sprawiedliwości

W wymiarze życia społecznego rozróżniamy 3 rodzaje sprawiedliwości: 1) S. zamienna; 2) S. wewnątrzspołeczna; 3) S. międzynarodowa.

Sprawiedliwość zamienna. – zachodzi pomiędzy poszczególnymi osobami albo społecznymi instytucjami prywatnymi (np. przedsiębiorstwo, osoba prawna itp.) Jej istotą jest równość wobec prawa przysługująca zaangażowanym podmiotom działania (osobom fizycznym lub prawnym). Z tej równości wynika także ograniczenie zakresu właściwych dla tego podmiotu uprawnień (np. prawo do życia jest ograniczone warunkiem zachowania takiego samego prawa u innego człowieka. Dlatego prawo do życia nie rozciąga się na wypadek agresji).

Sprawiedliwość wewnątrzspołeczna – obejmuje stosunki sprawiedliwości zachodzące pomiędzy poszczególnymi członami społecznymi budującymi państwo a państwem jako takim. Z tego tytułu możemy wyróżnić 3 rodzaje sprawiedliwości wewnątrzspołecznej:

• sprawiedliwość legalna – zachodzi pomiędzy państwem jako całością a społecznościami niższego rzędu. Określa ona obowiązki tych podmiotów (np. obywateli, rodzin, korporacji, związków itd.) względem państwa.
• Sprawiedliwość rozdzielcza – jej istota jest ta sama co sprawiedliwości legalnej, z tym, że ustala obowiązki państwa względem swych członków;
• Sprawiedliwość społeczna – zachodzi pomiędzy poszczególnymi społecznościami istniejącymi i działającymi w ramach państwa. Ustala ona obowiązki i prawa jednych podmiotów względem innych.

Porządek prawny jest jednym z elementów istotnych, współtworzących porządek społeczny. Porządek prawny to ogół norm prawnych obowiązujących w danym państwie i w stosunkach międzynarodowych. Jeśli chodzi o źródła tego porządku to w filozofii prawa wyróżniamy 2 nurty poglądów: 1) pozytywizm – źródłem są normy stanowione; 2) prawo naturalne – źródłem jest intelekt człowieka odczytujący prawa natury. Ogół norm prawnych tworzący porządek prawny określa ramy stosowania prawa, procedury do tego wiodące, oraz instytucje kojarzące w swym działaniu treści materialne z proceduralnymi (np. sądy). Jeżeli porządek społeczny opiera się na porządku prawnym to mamy do czynienia z praworządnością w sensie formalnym. Natomiast faktyczne przestrzeganie prawa tworzy praworządność w sensie materialnym. Do jej zaistnienia konieczne są 4 elementy:

1. wspólne odkrywanie i aprobowanie potrzeb społecznych;
2. powoływanie władzy posiadającej legitymację społeczną;
3. usuwanie konfliktów społecznych przez ich rozsądzanie;
4. osiąganie porozumień społecznych na zasadzie umowy.

System prawny to porządek prawny ujęty w aspekcie jego wewnętrznej koherentności. Nie każdy porządek prawny jest systemem prawnym. System prawny to taki ogół norm prawnych, który jest formalnie poprawny i zawiera przynajmniej minimum materialnych treści formalnych. Ponadto norma prawna, aby należeć do systemu, musi spełniać pewne postulaty, które zostały określone przez amerykańskiego filozofa Fullera. Są one następujące:

1. ogólność – de minimus non curat lex
2. promulgacja – ignorantia iuris nocet
3. prospektywność – lex prospicict, non respicit; lex retro non agit
4. niesprzeczność – z tym wiąże się istnienie wykładni oraz zasada In dubio pro reo
5. jasność – clara non sunt interpretanda
6. możliwość – ad impossibilem nemo tenetur
7. stabilność – ubi ius incertum ibi ius nullum
8. zgodność – cuius est condera, eius interpretatori

IDEA ODPOWIEDZIALNOŚCI

Odpowiedzialność jest określoną relacją zachodzących pomiędzy przynajmniej 2 podmiotami, z których jeden jest podmiotem odpowiedzialności a pozostałe są z nim związane treścią odpowiedzialności. Podmiot odpowiedzialności może być odpowiedzialny przed kimś, wobec kogoś, za kogoś, lub za coś. Składowymi pojęcia odpowiedzialności są:

1. świadomość – tylko świadome działanie człowieka jest związane z odpowiedzialnością. To powiązanie zwane jest poczytalnością. Od stopnia poczytalności zależy stopień odpowiedzialności. Ponadto obowiązuje zasada: accusare nemo se debet (nikt nie ma obowiązku oskarżać samego siebie)
2. autonomia i wolność – podmiot jest uznany za odpowiedzialny wtedy, gdy jest wolny w swych zamiarach, decyzjach i ich realizacji. Przymus wyłącza odpowiedzialność;
3. przyczynowość – aby można mówić o odpowiedzialności musi zaistnieć związek przyczynowy pomiędzy dwoma zaistniałymi w czasie faktami: uprzednim i następczym;
4. uprzednia afirmacja określonego systemu wartości – odpowiedzialność może zaistnieć tylko wówczas, gdy osoba akceptuje pewne wartości, które są ważne. Stąd skrajny relatywizm etyczny odrzuca pojęcie odpowiedzialności w ogóle.

Dodatkowym zagadnieniem jest pojęcie odpowiedzialności w przypadku działania, które rodzi podwójny skutek – dobry i zły. Odpowiedzialność za ten zły skutek jest wyłączona, gdy są spełnione następujące warunki:

1. samo działanie jest oceniane jako dobre;
2. skutek dobry nie jest osiągany za pośrednictwem złego, ale przynajmniej jednocześnie z nim, lub wcześniej;
3. skutek zły nie jest przez działającego zamierzony;
4. wartość skutku dobrego przewyższa wartość skutku złego;

Rodzaje odpowiedzialności.

1. Odpowiedzialność moralna – wynika z niezgodności zachowania z normami moralnymi. Konkretyzuje się w sankcjach moralnych, którymi są wyrzuty sumienia i potępienie przez społeczność;
2. Odpowiedzialność polityczna – jej fundamentem są: interes publiczny wewnątrz państwa i racja stanu w stosunkach zewnętrznych. Jest bardziej rygorystyczna, gdyż jest oparta wyłącznie o rezultaty podjętych działań
3. Odpowiedzialnosć prawna – jest konsekwencją naruszenia prawa obowiazującego na mocy zabezpieczenia go przymusem państwowym. Jest sformalizowana poprzez precyzyjny charakter możliwych sankcji, jak i procedury ich realizacji. Czynnikiem wyróżniającym jest możliwość jej egzekwowania przy pomocy przymusu państwowego. Wyróżnia się odpowiedzialność: a) karną - dotyczy osoby fizycznej, która popełniła czyn zabroniony. Warunki konieczne to: wiek, poczytalność i wina; b) cywilną – polega na ponoszeniu materialnych konsekwencji własnego lub cudzego zachowania przewidzianych prawem, lub umową a uzasadnionych winą, ryzykiem, względami słuszności; c) deliktową – polega na wynagrodzeniu szkody powstałej poza stosunkami prawnymi, a spowodowanej własnym działaniem, działaniem podopiecznego, działaniem zwierząt lub sił przyrody; d) służbową (dyscyplinarną) – dotyczy pracowników pozostających w służbie państwowej, którym zostały powierzone szczególnie ważne dobra i wartości. Wyrazem są kary dyscyplinarne i porządkowe. Ponadto do odpowiedzialności prawnej zaliczyć należy odpowiedzialnosć konstytucyjną i prawnomiędzynarodową.

Zakresy odpowiedzialności.

1. rzeczowy (przedmiotowy) – jest wyznaczany przez treść norm; niektóre normy prawne kreują absolutystyczne zakresy odpowiedzialności np. zabójstwo, gwałt, kradzież; w większości normy akceptują relatywistyczne zakresy odpowiedzialności np. wynikające z umów
2. podmiotowy – odnosi się do adresata i podmiotu norm moralnych i prawnych. Podmiotem odpowiedzialności jest człowiek dorosły i poczytalny. Odpowiedzialność prawna – za czyny a nie za myśli; odpow. Moralna – także za myśli i zamiary
3. czasowy – normy prawne precyzyjnie określają czas obowiązywania. Efektem są zasady: prawo nie działa wstecz, oraz instytucja przedawnienia. Odpow. Moralna rozciąga się na cały okres działania człowieka;
4. miejscowy (terytorialny) – odpow. Prawna jest ściśle związana z organizacją państwową; odpow. Moralna – związana z tradycją kulturową