Filozoficzni mistrzowie średniowiecza, Publikacje z Filozofia

Pobierz Filozoficzni mistrzowie średniowiecza i więcej Publikacje w PDF z Filozofia tylko na Docsity!

Filozoficzni mistrzowie średniowiecza

Wprowadzenie Przeczytaj Prezentacja mulmedialna Audiobook Dla nauczyciela

Czy teologia czerpała z filozofii starożytnej? Jakie znaczenie miała myśl grecka dla filozofów średniowiecza, ojców i doktorów Kościoła?

Twórcy nowego, chrześcijańskiego światopoglądu nie budowali swej wizji w całkowitej negacji dotychczasowej kultury i koncepcji filozoficznych. Fundamentalne znaczenie dla myśli średniowiecznej miała filozofia Arystotelesa. Głęboka religijność epoki, wiara w jednego Boga, hierarchiczna struktura społeczeństwa – wszystkie te cechy średniowiecznego poglądu na świat znajdowały punkt oparcia w koncepcjach wielkiego myśliciela starożytnej Grecji, ucznia Platona. Neoplatonizm ukształtował myśl św. Augustyna. Arystotelizm stał u podstaw doktryny św. Tomasza z Akwinu.

Twoje cele

Poznasz wpływ filozofii Arystotelesa na myśl chrześcijańską średniowiecza. Dowiesz się, jakie było oddziaływanie myśli Platona i neoplatonizmu. Przeanalizujesz znaczenie neoplatonizmu i filozofii Arystotelesa dla kształtowania się doktryny chrześcijańskiej św. Augustyna i św. Tomasza.

Andrea di Bonaiuto, Triumf św. Tomasza z Akwinu, XIV w.. Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Filozoficzni mistrzowie średniowiecza

Arystoteles spędził 20 lat w Akademii Platońskiej jako najwybitniejszy uczeń Platona. Swą własną szkołę, założoną w pobliżu świątyni Apollina Likejosa (stąd nazwa Likejon - Liceum), prowadził przez lat 12. Przez ten czas napisał niemal wszystkie swe dzieła, które tak silnie wpłynęły na potomnych.

Od swego mistrza Platona różnił się w kwestiach najważniejszych. Punkt wyjścia był podobny – każda rzecz składa się z materii (bezkształtnego tworzywa) oraz czegoś, co decyduje o tym, czym dana rzecz jest, co nadaje jej tożsamość. Arystoteles nie zgadzał się jednak z Platonem, że tym czymś najważniejszym – istotą rzeczy – jest bezcielesna idea, wzór istniejący w bezczasowym, doskonałym świecie. To, co Platon nazywał ideą, on nazwał formą i umieścił w samej rzeczy, w świecie dostępnym nam poprzez zmysły. Świat ten zmienia się w czasie, lecz formy pozostają niezmienne - dzięki temu rzeczy są wciąż tym, czym są. Arystoteles - w przeciwieństwie do swojego wielkiego nauczyciela - dla wytłumaczenia sposobu istnienia świata i zachodzących w nim zmian nie potrzebował odwoływać się do idei, rację bytu rzeczy materialnych znajdował w nich samych. Taki pogląd - w odróżnieniu od idealizmu - nazywa się realizmem.

Forma dla Arystotelesa jest nie tylko istotą każdej rzeczy, jest również jej celem. Dzięki takiemu ujęciu Filozof wyjaśnił najważniejsze jego zdaniem pojęcie ruchu i zmiany. Ruch bowiem to nie tylko zmiana miejsca, ale wszelkie przemiany zachodzące w świecie, również takie jak rośnięcie i stawanie się rzeczy. Ruch, zdaniem Arystotelesa, polega na przejściu od możności (potencji), tkwiącej w bezkształtnej materii, do aktu, czyli urzeczywistnienia się formy. Dążenie do urzeczywistnienia, czyli do formy, jest najważniejszą zasadą natury i jest charakterystyczne dla każdej rzeczy. Każda bowiem rzecz zmierza do swego celu, którym jest wieczny, doskonały i nieruchomy Pierwszy Poruszyciel, utożsamiony później w tradycji chrześcijańskiej z osobowym Bogiem. W świecie Arystotelesa, w którym dominuje celowość , Bóg jest źródłem ruchu nie w tym sensie, że daje pierwszy impuls, lecz że jako najdoskonalszy cel przyciąga do siebie wszystkie rzeczy w przyrodzie.

Ten ruch ku urzeczywistnieniu, ku swemu celowi jest dla każdej rzeczy dobrem – przyczyna celowa jest w najwyższym stopniu dobrem i kresem wszystkich innych rzeczy. Arystoteles cały

Rafael San, Szkoła Ateńska (fragment przedstawiający Platona i Arystotelesa), 1509– Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

wszechświat widzi wypełniony celowością i wartościami. Cała budowa i struktura kosmosu odbija, zdaniem Arystotelesa, odwieczny ład i porządek, który ma charakter hierarchiczny. Na samym dole hierarchii znajduje się to, co dzisiaj nazywamy przyrodą nieożywioną (np. kamienie), wyżej znajdują się rośliny, rosnące i ginące, jeszcze wyżej zwierzęta, które nie tylko rosną i rozwijają się, ale także czują i w pewnym stopniu zapamiętują. Na szczycie drabiny stworzeń stoi człowiek obdarzony rozumem. Świat tych istnień nazywa Arystoteles „podksiężycowym”, gdyż jest ograniczony przez orbitę Księżyca. W świecie tym dominuje zmiana i zniszczenie, wszystko wcześniej czy później ulega rozkładowi i zmierza ku śmierci. W sferze nadksiężycowej, „gwiazd stałych”, poruszających się doskonałym ruchem kołowym, nieśmiertelnych i inteligentnych, przeciwnie – wszystko jest doskonałe i niezmienne, wieczne. Przestrzeń jest dla niego zorientowana według kierunków, które są lepsze lub gorsze. To, co znajduje się bliżej Ziemi, jej środka, jest gorsze i skażone, i przeciwnie: to, co dąży do góry, jest lepsze i doskonalsze. Do dzisiaj za Arystotelesem wartościuje się przestrzeń - niebo jest w górze, piekło – w dole, prawe jest lepsze od lewego („prawy” człowiek, „lewy” interes itd.). Taki punkt widzenia dominował w średniowieczu.

Arystoteles przez 12 lat samodzielnej działalności w dziedzinie filozofii uporządkował całą wiedzę dostępną wówczas człowiekowi. Położył podwaliny pod wiele dziedzin wiedzy, między innymi logikę, retorykę, etykę i estetykę. Logika Arystotelesa ukazywała formalne wzory myślenia ludzkiego, które, prawidłowo zastosowane, dawały w efekcie twierdzenia prawdziwe. Jakkolwiek nie bez wad, logika ta leży u podstaw myślenia Zachodu. To Arystoteles sformułował klasyczną definicję prawdy jako zgodności sądu z rzeczywistością.

Retoryka

Retoryka była dla niego nauką z formalnego punktu widzenia zbliżoną do logiki, z treściowego zaś – do polityki i etyki. Według Arystotelesa retoryka to umiejętność metodycznego odkrywania tego, co w odniesieniu do każdego przedmiotu może być przekonywające.

Retoryka miała na celu jedynie przekonanie słuchacza do forsowanego przez mówcę poglądu. Do logiki jest podobna dlatego, że wykorzystuje formalne elementy myślenia, do polityki ze względu na podstawowy sposób wykorzystania (przekonywanie obywateli do

Jusepe de Ribera, Arystoteles, 1637 Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Arystoteles ma także wielkie zasługi w dziedzinie estetyki, czyli nauki o pięknie, oraz poetyki, nauczającej o celu i budowie dzieła literackiego. Filozof określił piękno jako ład i proporcję, czyli takie ukształtowanie i połączenie części danego dzieła, iż prowadziło ono do wrażenia harmonii i porządku. Dzięki takiemu ujęciu utrwalił klasyczny kanon sztuki, zawsze łączący z nią piękno - wyłom w tej koncepcji został dokonany dopiero w XVII w. wraz z wtargnięciem brzydoty i groteski do świątyni sztuki. Cel i budowę dzieła wyznaczają dwa pojęcia, podstawowe dla arystotelesowskiej koncepcji sztuki: mimesis i katharsis.

Pojęcie mimesis oznacza, iż Arystoteles widział sztukę jako naśladowanie rzeczywistości - to jednak, co dla Platona sztukę dyskredytowało, dla jego ucznia jest czymś pozytywnym. Naśladownictwo bowiem nie polega na kopiowaniu tego, co artysta po prostu w świecie widzi. Nie chodzi o to, czy to, co przedstawione w sztuce i poezji, naprawdę istnieje. Naśladowanie polega na dostrzeganiu w świecie tego, co konieczne, i oddawaniu w sztuce jako czegoś prawdopodobnego. Treść dzieła sztuki staje się w ten sposób ogólna, dotyczy sensów świata i życia, a nie przypadków jednostkowych.

Arystoteles zdominował sposób myślenia o świecie przeciętnego Europejczyka w średniowieczu, nie przekreślił jednak całkowicie wpływu Platona i jego myśli na filozofię i światopogląd tego okresu.

Słownik

estetyka

(gr. aisthetikos – wrażliwy, dotyczący poznania zmysłowego) – dziedzina filozofii zajmująca się zagadnieniem piękna i harmonii; także nauka o sztuce określająca jej walory i kryteria oceny

realizm

(łac. realis – rzeczywisty) – stanowisko filozoficzne, które w przeciwieństwie do idealizmu uznaje istnienie rzeczywistości niezależnej od aktów świadomości oraz poznawalność przedmiotów zewnętrznych względem poznającego podmiotu

mimesis

katharsis

Prezentacja mulmedialna

Polecenie 1

Wyjaśnij, gdzie, zdaniem św. Augustyna, człowiek powinien poszukiwać wiary oraz zrozumienia prawd o świecie.

Polecenie 2

Święty Augustyn jest autorem słynnego powiedzenia: „Kochaj i rób, co chcesz”. Na podstawie mulmedium wyjaśnij, co ono oznacza w kontekście koncepcji filozofa. Jak rozumiesz tę maksymę?

Audiobook

Polecenie 1

Wyjaśnij, w jaki sposób, zdaniem św. Tomasza, człowiek zdobywa wiedzę o świecie i Bogu.

Polecenie 2

Scharakteryzuj rolę, jaką w filozofii św. Tomasza odgrywa sumienie.

Audiobook można wysłuchać pod adresem: hps://zpe.gov.pl/b/PoirrcAui

Najważniejszym i najwybitniejszym myślicielem‐teologiem i filozofem drugiej połowy średniowiecza, filozofem, którego system stanowi do dzisiaj oficjalną doktrynę Kościoła, jest święty Tomasz z Akwinu (1225–1274). Staje on w opozycji do świętego Augustyna, podobnie jak Arystoteles spierał się z Platonem. Filozofa ze Stagiry bierze też za swego patrona, interpretuje jego myśl w kategoriach chrześcijańskich i przyswaja myśli średniowiecznej. I tak jak Augustyn uzależniał realność świata od duchowej rzeczywistości Boga, tak Tomasz w duchu arystotelesowskim opowiada się za istnieniem świata zmysłowego, całkowicie niezależnym od bytu boskiego. Bóg stworzył świat z niczego, ale od tej pory świat istnieje samodzielnie i Bóg nie jest w nim bezpośrednio obecny. Tomasz broni postawy zdroworozsądkowej – świat poznajemy zmysłami i rozumem, a poznając świat, jego porządek, dochodzimy do coraz lepszej znajomości Boga, gdyż to jego zamysł jest poprzez świat zrealizowany. Tomasz włącza się w ten sposób w nurt filozofii scholastycznej (łac. schola – szkoła), nauczanej najpierw w szkołach klasztornych i biskupich, potem, po Tomaszu, również na

uniwersytetach. Łączyła ona dociekania filozoficzne, oparte na racjonalnym poznaniu, z teologicznymi, opartymi na wierze i objawieniu.

Tomasz jest metafizycznym optymistą – jest przekonany, że wszystko, co stworzone i co istnieje, jest dobre. Zło, podobnie jak u Augustyna, jest u niego brakiem dobra,

niedostatkiem, ograniczonym dobrem. Natomiast koncepcja świata realnego, jaką przyjmuje Tomasz, jest bardzo zbliżona do Arystotelesowskiej, lecz z pewnymi modyfikacjami. I tak zgadza się z podziałem Filozofa każdej indywidualnej rzeczy na formę i materię, ale wprowadza nowe rozróżnienie w obrębie metafizyki – na istotę i

istnienie, z których składa się każda rzecz. Istotę stanowi połączenie formy i materii, czyli skończony kształt danej rzeczy. Istnienie natomiast jest jej urzeczywistnieniem.

Charakterystyczne dla świata zmysłowego jest to, że istnienie jest w nim przygodne, czyli niekonieczne – dana rzecz może istnieć, ale nie musi, może też w każdej chwili

przestać istnieć. Taka pogłębiona analiza niedoskonałości świata skończonego prowadzi do bytu, który nie ma braków świata zmysłowego i jest jego przyczyną – do

Boga. W nim istota pokrywa się z istnieniem. Oznacza to, że Bóg z konieczności musi istnieć, cechą Jego istoty jest istnienie – i nie może przestać istnieć.

Wbrew wielu filozofom i mistykom, którzy głosili niepoznawalność Boga, Tomasz sądził, że zarówno świat, jak i Bóg są całkowicie poznawalni. Wielu rzeczy oczywiście jeszcze nie wiemy, co wcale nie znaczy, że nigdy się ich nie dowiemy. Tomasz był

metafizycznym realistą – nie tylko wierzył w realne istnienie świata poznawanego przez zmysły, ale sądził ponadto, iż jest on wielką księgą, której odczytanie zaprowadzi

nas do doskonałego bytu Boga. Skonstruował pięć dowodów na istnienie Boga, które nazywał „drogami” do Niego, wiodącymi poprzez świat. Pierwszy dowód, „z ruchu”,

powiadał, iż każda rzecz poruszająca się jest poruszana przez inną; ponieważ łańcuch poruszycieli nie może cofać się w nieskończoność, musimy dojść do pierwszego

czynnika poruszającego, czyli Boga. Podobny schemat rozumowania pojawia się w następnych dowodach: każda rzecz ma jakąś przyczynę, musi więc istnieć Pierwsza Przyczyna; ponieważ istnieją stopnie doskonałości, musi istnieć Byt najdoskonalszy;

ponieważ wszystkie rzeczy zmierzają do jakiegoś celu, musi istnieć Byt naprowadzający je na cel, czyli Bóg; niedoskonałość (przygodność) świata sprawia, iż musi istnieć byt

doskonały, który z konieczności istnieje i jest źródłem istnienia przygodnego świata.

Człowiek w koncepcji świętego Tomasza, podobnie jak każdy inny byt, złożony jest z

materii i formy – materia to ludzkie ciało, forma – to nieśmiertelna dusza. Człowiek jest jednak niepodzielną całością, dusza stanowi z ciałem jedność, i jako taka jest osobą,

stworzoną na obraz i podobieństwo boże. Bycie osobą oznacza, że każdy człowiek jest niepowtarzalną jednostką, jedyną i osobną, kierującą w sposób rozumny swym losem.

Pobrzmiewa w tym Arystotelesowska koncepcja jednostkowych bytów, ale jest tu też

Ćwiczenie 1

Ćwiczenie 2

Ćwiczenie 3

Przedstaw własnymi słowami pięć dowodów na istnienie Boga według filozofii św. Tomasza.

Wybierz stwierdzenie, które jest zgodne zarówno z poglądami św. Augustyna, jak i z filozofią św. Tomasza.

Istnieje świat zmysłowy, całkowicie niezależny od bytu boskiego.

Realność świata jest zależna od duchowej rzeczywistości Boga.

Zło jest brakiem dobra.

Uzupełnij poniższe zdania tak, aby był zgodne z filozofią św. Tomasza.

Człowiek, podobnie jak każdy inny byt, złożony jest z i. to ludzkie ciało, to nieśmiertelna dusza.

Dla nauczyciela

Autor: Piotr Obolewicz

Przedmiot: Język polski

Temat: Filozoficzni mistrzowie średniowiecza

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony

Podstawa programowa: Zakres podstawowy Treści nauczania – wymagania szczegółowe I. Kształcenie literackie i kulturowe.

2. Odbiór tekstów kultury. Uczeń:

1. przetwarza i hierarchizuje informacje z tekstów, np. publicystycznych, popularnonaukowych, naukowych;
2. analizuje strukturę tekstu: odczytuje jego sens, główną myśl, sposób prowadzenia wywodu oraz argumentację;
3. charakteryzuje główne prądy filozoficzne oraz określa ich wpływ na kulturę epoki; II. Kształcenie językowe.

1. Gramatyka języka polskiego. Uczeń:

1. wykorzystuje wiedzę z dziedziny fleksji, słowotwórstwa, frazeologii i składni w analizie i interpretacji tekstów oraz tworzeniu własnych wypowiedzi;

4. Ortografia i interpunkcja. Uczeń:

1. stosuje zasady ortografii i interpunkcji, w tym szczególnie: pisowni wielką i małą literą, pisowni łącznej i rozłącznej partykuły nie oraz partykuły -bym, -byś, -by z różnymi częściami mowy; pisowni zakończeń -ji, -ii, -i ; zapisu przedrostków roz-, bez-, wes-, wz-, ws-; pisowni przyimków złożonych; pisowni nosówek ( a, ę ) oraz połączeń om, on, em, en ; pisowni skrótów i skrótowców; III. Tworzenie wypowiedzi.

1. Elementy retoryki. Uczeń:

1. formułuje tezy i argumenty w wypowiedzi ustnej i pisemnej przy użyciu odpowiednich konstrukcji składniowych;
2. rozumie, na czym polega logika i konsekwencja toku rozumowania w wypowiedziach argumentacyjnych i stosuje je we własnych tekstach;

2. Mówienie i pisanie. Uczeń:

1. zgadza się z cudzymi poglądami lub polemizuje z nimi, rzeczowo uzasadniając własne zdanie;

konstruktywizm; konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

ćwiczeń przedmiotowych; z użyciem komputera; drama; debata Oksfordzka.

Formy pracy:

praca indywidualna; praca w parach; praca w grupach; praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu; zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale; tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

1. Nauczyciel prosi uczniów o zapoznanie się z blokiem tekstowym, prezentacją multimedialną i audiobookiem lekcji Filozoficzni mistrzowie średniowiecza. Poleca także, by każdy uczeń przygotował pytania, jakie mogliby zadawać sobie nawzajem filozofowie omówieni w materiałach. Zadaniem uczniów jest wymyślenie tezy, nad którą mogliby dyskutować wszyscy filozofowie.

Faza wprowadzająca:

1. Podanie celu i tematu zajęć.

Faza realizacyjna:

1. Nauczyciel prosi, by uczniowie podzielili się na dwie grupy: 1 to osoby, którym bliższa jest filozofia Arystotelesa i św. Tomasza, 2 to „zwolennicy” Platona i św. Augustyna. Nauczyciel zapowiada, że grupy będą dyskutowały między sobą, wykorzystując zasady debaty oksfordzkiej: debaty, w której zdecydowanie zabronione jest obrażanie bądź wyśmiewanie mówców strony przeciwnej. Zadaniem debaty jest dyskusja nad tezą. Debatują przeciwnicy tezy oraz jej obrońcy. Przewodniczy im marszałek, który ma do pomocy sekretarza czuwającego nad czasem i kolejnością wypowiedzi (za Wikipedią).

2. Prowadzący poleca, by uczniowie, w grupach, wykonali polecenia związane z ideami filozofów, których wybrali: gr. 1 związane z audiobookiem, gr. 2 towarzyszące prezentacji multimedialnej.
3. Nauczyciel prosi, by uczniowie określili tematykę przyszłej debaty; jedna osoba zapisuje na tablicy kręgi tematyczne, które powinny się pojawić w dyskusji. Wśród odpowiedzi mogą się znaleźć: dobro/zło, idea/materia, dusza/ciało, cnoty, czas, historia, wolna wola człowieka. Nauczyciel ewentualnie uzupełnia odpowiedzi uczniów.
4. Następnie prosi, by obie grupy przedstawiły swoje propozycje tezy, którą warto przedyskutować w kontekście myśli omawianych filozofów. Uczniowie przez głosowanie wybierają tezę do dyskusji.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel zawiesza na tablicy dwa plakaty z narysowanym koszem i walizką. Rozdaje uczniom po dwie karteczki samoprzylepne. Prosi, aby uczniowie zapisali na jednej z nich, przemyślenia, które zabiorą z sobą po zajęciach; na drugiej to, czego nie akceptują. Jedna osoba odczytuje zapisy przy walizce i koszu

Praca domowa:

1. Napisz esej, który byłby rozwinięciem następującej myśli Arystotelesa: „Prawda leży pośrodku – może dlatego wszystkim zawadza”

Materiały pomocnicze:

Marie‐Dominique Chenu, Wstęp do filozofii św. Tomasza z Akwinu, przeł. H. Rosnerowa, Kęty 2001. Audycja „Mędrzec ze Stagiry - Arystoteles” z cyklu „Ludzie, epoki, obyczaje”, polskieradio.pl

Wskazówki metodyczne

Uczniowie mogą wykorzystać multimedium „Prezentacja multimedialna” do przygotowania się do lekcji powtórkowej.