Forum Poetyki, Ćwiczenia z Sztuka

Pobierz Forum Poetyki i więcej Ćwiczenia w PDF z Sztuka tylko na Docsity!

76 lato 2015

• propozycja terminologicz- na utworzona od łacińskiego ars poetica , sztuka poetycka. Stosując kryterium gatunko- wo-tematyczne, można nią objąć co najmniej trzy rodza- je tekstów literackich i meta- literackich tworzących w za- chodnim uniwersum kultu- rowym wyraziste continuum od antyku po teraźniejszość:

A r s

p o e t y k a

1. klasyczne poetyki normatywno-opisowe kodyfikujące zasady uprawiania różnogatunkowej twórczości literackiej; 2) właściwe dla liryki modernistycznej wiersze autorefleksyjne poświęco- ne różnie rozumianej istocie sztuki poetyckiej, często – lecz nie obligatoryjnie – zatytułowane Ars poetica ; 3) samouczki i poradniki twórczego pisania adresowane do niezawodowych autorów i autorek; także eseistykę poświęconą tajnikom warsztatu pisarskiego. Ars poetyka pozostaje w związku z takimi terminami, jak autotematyzm, autoreferencyjność czy mise en abyme , które w sposób ogólny określają właściwość pewnych zjawisk literackich, lecz odnosi się do konkret- nych realizacji tekstowych.

Ad 1 Popularne w dawnej literaturze sztuki poetyckie ( ar- tes poeticae ) formułowały zasady i normy, jakie powinny obowiązywać w twórczości pisarskiej oraz zawierały techniczne wskazówki dla autorów. Zazwyczaj miały postać teoretycznych trak- tatów, często przybierały formę poematu dydaktycznego 1. Za pierwsze dzieła tego rodzaju uważa się Poetykę Arystotelesa i List do Pizonów Horacego. Antyczne pojmowanie poezji jako sztuki (gr. techne ) sprzyjało przygotowywaniu podręczników, określających zasady tworzenia. Potencjalny autor dzieł literackich musiał poznać skodyfikowane reguły i opanować powiązane z nimi umiejętności. W średniowieczu najważniejsze sztuki poetyckie powstały w środowisku paryskim i orleańskim. Do najbardziej znanych osiągnięć tego czasu należą dzieła Mateusza z Vendôme Ars versificatoria (XII w.) i Jana z Garlandii Poetria (XIII w.). Prawdziwy rozkwit gatunku nastąpił jednak w renesansie, głoszącym powrót ad fontes , do antycznego postrze- gania sztuki poetyckiej. Powstały wówczas traktaty bezpośrednio nawiązujące do myśli Ary- stotelesa i Horacego: De arte poetica , Marco Girolamo Vidy (1527), Poetices libri septem Julius Caesar Scaligera (1561), Abrégé de l’Art Poétique Pierre’a de Ronsarda (1565) i wiele innych. Rozwój francuskiego klasycyzmu w XVII wieku przyniósł kolejne rozprawy tego rodzaju, wśród których najważniejszą rolę odegrał poemat Nicolasa Boileau Sztuka poetycka ( L’Art. Poétique, 1674). Silnie normatywny charakter tego tekstu, przeważający nad elementami poetyki opi- sowej, wywarł ogromny wpływ nie tylko na ówczesną literaturę francuską, ale też na literackie dokonania oświeceniowej Europy.

(^1) Zob. Słownik terminów literackich , red. J. Sławiński, Wrocław 1988.

77

W Polsce dzieje tak rozumianych ars poetyk otwiera utwór Macieja Kazimierza Sarbiewskiego De perfecta poesi (O poezji doskonałej, ok. 1630 roku), który cieszył się popularnością w całej Europie. Najwięcej podobnych traktatów powstało jednak dopiero w oświeceniu, w nawiąza- niu do wywiedzionej z antyku myśli teoretycznoliterackiej. Do najsłynniejszych należy Sztu- ka rymotwórcza Franciszka Ksawerego Dmochowskiego (1788) – adaptacja francuskiej L’Art poetique Boileau, traktat Filipa Neriusza Golańskiego O wymowie i poezji (1786) oraz poemat Wacława Rzewuskiego O nauce wierszopiskiej (1762). Próby skodyfikowania reguł rządzących literaturą podejmowane były jeszcze – w podobnej formie – w późnym klasycyzmie (m.in. przez Ludwika Kropińskiego, Euzebiusza Słowackiego).

Większość XVII-wiecznych traktatów o poezji powstała w środowisku szkół zakonnych jako usankcjonowany tradycją sposób przekazywania wiedzy o literaturze. Na użytek dydaktyki przygotowany został słynny podręcznik jezuickiego wykładowcy Juwencjusza Institutiones poeticae et rhetoricae (1735) czy rozprawa Stanisława Konarskiego De arte bene cognitandi ad artem dicendi bene necessaria (1767), która miała służyć pomocą adeptom kunsztu retorycz- nego 2. Działalność Komisji Edukacji Narodowej, powołanej w 1773 roku z inicjatywy Stani- sława Augusta Poniatowskiego, skłoniła wielu XVIII-wiecznych pisarzy do przygotowania kolejnych podręczników poświęconych poezji i wymowie, mniej lub bardziej odpowiadają- cych założeniom reformy edukacji. Utwory nie podporządkowane dydaktyce pozostawały w zdecydowanej mniejszości. Wśród najistotniejszych tekstów porządkujących wiedzę o li- teraturze wymienić trzeba powstały jeszcze w XVII stuleciu wierszowany traktat Łukasza Opalińskiego Poeta nowy (1661) oraz wspomniany już poemat Wacława Rzewuskiego O na- uce wierszopiskiej (1762). Większość oświeceniowych sztuk poetyckich była jednak integral- nie związana z nauczaniem, choć najważniejsze z nich – O wymowie w prozie albo w wierszu Franciszka Karpińskiego (1782), traktat Wymowa i poezja dla szkół narodowych Grzegorza Piramowicza (1792) czy O wymowie i poezji Filipa Neriusza Golańskiego (1786) – dystanso- wały się wobec rygorystycznego formułowania zasad i reguł pisania. W rozprawie O rymo- twórstwie i rymotwórcach Ignacego Krasickiego (powst. 1798–1799) przedstawienie norm i reguł twórczych także zostało zminimalizowane na rzecz omówienia dokonań literatury europejskiej 3.

W tym czasie powstał również najsłynniejszy poemat dydaktyczny polskiego oświecenia: Sztuka rymotwórcza Franciszka Ksawerego Dmochowskiego (1788), ciesząca się niesłabnącą popularnością aż do początków XIX wieku. Utwór był dwa razy wydany w latach 80. XVIII wieku w warszawskiej drukarni pijarów, po raz trzeci w Wilnie w 1820 roku, a wydanie czwar- te poprawione na podstawie uwag autora opracował Franciszek Salezy Dmochowski, przygo- towując wydanie Pism rozmaitych ojca (1826). Najwnikliwszym wydaniem krytycznym – po edycji opracowanej przez Stanisława Pietraszkę w serii Biblioteki Narodowej w 1956 roku

• jest tekst przygotowany do druku przez T.eresę Kostkiewiczową i Zbigniewa Golińskiego

(^2) Zob. T. Kostkiewiczowa, Wstęp , [w:] Oświeceni o literaturze. Wypowiedzi pisarzy polskich 1740–1800 , t. 1, red. T. Kostkiewiczowa, Z. Goliński, Warszawa 1993, s. 7. (^3) Zob. tamże, s. 8.

słownik poetologiczny | Ars poetyka

79

nych poświadczają powszechny charakter pisarskich kompetencji, wypracowanych na drodze edukacji w jezuickich czy pijarskich kolegiach. Obfitość nietrudnych zadań, którym każdego dnia trzeba było poświęcić kilkadziesiąt minut skupionej uwagi, pozwalała wyćwiczyć odpo- wiednie nawyki pisarza rzemieślnika nawet u najmniej zdolnych uczniów. W dobie oświece- nia umiejętność napisania okolicznościowego wiersza była równie powszechna i przydatna jak dziś redagowanie SMS-ów czy życzeń świątecznych. Zróżnicowany poziom kompetencji w tych dziedzinach, od rzemieślniczej sprawności po świadectwa niewątpliwego talentu, od- zwierciedla ich powszechny charakter.

Przyrodzone zdolności o różnym nasileniu (czasami nawet talent czy geniusz) należy kształ- tować, analizując dobre wzory i studiując reguły pisania. Naśladowanie powinno jednak służyć wypracowaniu własnych rozwiązań twórczych i indywidualnego stylu. Ślepe przestrzeganie reguł prowadzić może – zdaniem XVIII-wiecznych teoretyków – do wtórności i epigoństwa. Antyczne zalecenie imitatio w dobie oświecenia rozumiane jest już inaczej niż w renesansie, a indywidualny charakter praktyki twórczej stopniowo zyskuje coraz większe znaczenie. Prze- łamywanie istniejących reguł w uzasadniony sposób, w celu wprowadzenia nowej jakości ar- tystycznej staje się pożądane i otwiera drogę myśli nowej epoki, preferujacej oryginalność i indywidualizm. Kolejne epoki nie przyniosły nowych sztuk rymotwórczych.

Dawne ars poetyki pozostają jednak cennym dokumentem kształtowania świadomości litera- ckiej i estetycznej wrażliwości. Formalne wymogi w niewielkim stopniu powróciły w moderni- stycznych manifestach poetyckich, jednak ich – w większości – awangardowy charakter i silne zideologizowanie nie pozwalają traktować tego zjawiska jako kontynuacji dawnych sztuk ry- motwórczych, z których płynęło optymistyczne przekonanie, że choć twórcami nieśmiertel- nych arcydzieł pozostanie niewielu, uprawianie poezji w podstawowym zakresie dostępne jest niemal każdemu.

Ad 2 W XIX wieku imperatyw kodyfikacyjno-dydaktyczny w odniesieniu do twórczości literackiej zastąpiony został wzmożoną potrzebą autorskiej re- fleksji zarówno na temat poezji własnej, jak i nowych powinności sztuki poetyckiej w ogóle. Romantyczne postrzeganie poezji jako jednostkowego i niezależnego od sformułowanych re- guł aktu kreacyjnego położyło kres popularności dydaktyczno-teoretycznych ars poetyk. Dla szeroko rozumianej formacji nowoczesnej (pooświeceniowej) charakterystyczny stał się nato- miast typ utworu, który – przez analogię do ekfrazy rozumianej jako wiersz o obrazie – można określić mianem ars poetyki jako wiersza o wierszu, wiersza o poezji. Podstawą wyodrębnienia kategorii jest w tym przypadku kryterium tematyczne, a nie formalne.

Ars poetykę liryczną uznać można za wypowiedź stricte modernistyczną, wyrastającą z idei autonomii wartości estetycznych oraz tematyzacji poszukiwań nowych środków wyrazu dla od- dania różnorodnie rozumianej „nowoczesności”, zrelatywizowanej do historycznie określonego

słownik poetologiczny | Ars poetyka

80 lato 2015

czasu i miejsca. Jej popularności sprzyjają takie dominanty modernizmu, jak esencjalizm (ars poetyka jako próba odpowiedzi na pytanie o istotę literatury z perspektywy jej autonomii), poetyckość (nastawienie na formę oraz metatekstowość) czy konstruktywizm (warsztatowość i tematyzacja reguł wiersza, zgodnie z przekonaniem, że sens leży nie w samych elementach, ale ich nowej organizacji) 6. Nieobojętne jest tu także strukturalistyczne i fenomenologiczne zaple- cze literatury, uprzywilejowujące dośrodkowo zorientowany model poezji, który zwraca uwagę na językowy charakter wypowiedzi, jej formę i strukturę. Ars poetyka ze szczególną intensyw- nością zjawiska te problematyzuje, poddając je refleksji, a czasem także ilustrując na własnym przykładzie proponowaną koncepcję poezji. Modernistyczne poczucie kryzysu języka i kłopoty z wyrażalnością doświadczeń nowoczesnego podmiotu, zerwanie z mimetycznością oraz skłon- ność do programowości i teoretycznego uzasadniania działań twórczych 7 w zasadniczy sposób wzmacniają pozycję samoświadomych siebie wierszy typu ars poetica , aspirujących do statusu prototypowego gatunku modernizmu. Utwór, który „myśli o sobie samym” 8 , jest tu pojmowany jako program czy projekt pewnego rozumienia i uprawiania literatury, konstrukcyjny wzorzec zbudowany w celu zademonstrowania możliwości, jakie daje tak pomyślana sztuka poetycka. Dotyczy to zarówno indywidualnych, „osobnych” propozycji autorskich, jak i tych światopoglą- dowo zaangażowanych, wpisujących się w najważniejsze nurty modernizmu, takie jak symbo- lizm, futuryzm, awangarda czy klasycyzm. Jeśli zatem w centrum modernizmu jako formacji artystyczno-kulturowej umieścimy wariant autonomiczno-elitarny nowoczesnej literatury 9 , to ars poetyka będzie stanowić jego modelową reprezentację. Zakłada ona przypisywane moder- nizmowi myślenie ekskluzywne, polegające tu na definiowaniu odrębności „poezji”, „wiersza” czy „pisania” na zasadzie odróżnienia od tego, co w tak pojmowanym wariancie sztuki słowa się nie mieści. Asymiluje tym samym właściwe dla tej formacji myślenie biegunowe, jeśli nawet bowiem autorska propozycja przeczy jakiejkolwiek programowości, rezygnuje z definiowania czy ogłasza swą antypoetyckość, uruchamia jednocześnie stosunek opozycyjny wobec tego, co poezją nie jest, polemizując czy grając z „cudzą” wersją literackości. Właściwa byłaby jej także rezygnacja z normatywności i dydaktyzmu na rzecz innowacyjności i indywidualności, swego rodzaju niepodręcznikowość, odróżniająca je zarówno od wersji staropolskiej, jak i później- szych poradników twórczego pisania.

Ars poetyckość utworu zazwyczaj jest sygnalizowana już jego tytułem odwołującym się do pola semantycznego leksemu „poezja”, choć nie jest to regułą; jednym z bardziej znanych XIX-wiecznych wierszy programowo-metapoetyckich jest sonet Charles’a Baudelaire’a Corre- spondances z tomu Kwiaty zła (1857), w polskim przekładzie Antoniego Langego znany jako Oddźwięki. W istotnym dla rozwoju poezji modernistycznej kanonie liryki francuskiej trwale zapisały się również takie wiersze-ars-poetyki, jak Théophile’a Gautiera L’Art (1852), Artu- ra Rimbauda Voyelles (1872; Samogłoski także w przekładzie A. Langego), Art poétique Paula Verlaine’a (1874; Sztuka poetycka w przekładzie M. Jastruna) czy La jolie russe Guillaume’a

(^6) Zob. W. Bolecki, Modernizm w literaturze polskiej XX w. (rekonesans) , „Teksty Drugie” 2002, nr 4, s. 24–25. (^7) Zob. J. Ziomek, Epoki i formacje w dziejach literatury polskiej , [w:] tegoż, Prace ostatnie , Warszawa 1994, s. 53 i nast. (^8) M. Głowiński, Powieść jako metodologia powieści , [w:] tegoż, Porządek, chaos, znaczenie. Szkice o powieści współczesnej , Warszawa 1968, s. 64. (^9) Zob. R. Nycz, Literatura nowoczesna: cztery dyskursy (tezy) , „Teksty Drugie” 2002, nr 4, s. 38.

82 lato 2015

pisania”. W pierwszej z tych subkategorii należałoby umieścić zarówno arcydzieła eseistyki „warsztatowej” (np. T. Manna Die Entstehung des Doktor Faustus z 1946 r.; polski przekład M. Kureckiej Jak powstał Doktor Faustus: powieść o powieści , 1960), jak i autobiograficzno- -profesjonalne refleksje genialnego producenta horrorów i thrillerów, Stephena Kinga ( On writing: a memoir of the craft , 2000, polski przekład P. Breiter Jak pisać: pamiętnik rze- mieślnika ).

Na gruncie polskim tak rozumiane ars poetyki nigdy nie zyskały równie wielkiej popularno- ści jak w kulturze anglojęzycznej. Do klasycznych tytułów wciąż należy Alchemia słowa Jana Parandowskiego z 1951 roku, od tamtej pory wielokrotnie wznawiana. W przedmowie do rozszerzonego IV wydania z roku 1965 autor pisał: „Niektórzy z moich czytelników chcieli w [tej książce] widzieć opowieść o własnym warsztacie pisarskim, zamaskowaną przykłada- mi z innych pisarzy, oraz chęć kształcenia literatów, nieświadomych jeszcze tajemnic swego zawodu. W istocie, miałem kiedyś taki zamiar, lecz chciałem go zrealizować w inny sposób, mianowicie stworzyć instytut pod nazwą Szkoły Sztuki Pisarskiej. Projekt przyjęto ze zdzi- wieniem, zgorszeniem, niechęcią. Zarzucano mi, że chcę założyć «przedszkole geniuszów», a nikt nie pomyślał, że wprowadzenie w sztukę pisarską jest potrzebne nie tylko dla przy- szłych geniuszów, ale dla wielu, którzy posługując się słowem w swoim zawodzie, nigdy nie będą pisarzami” 12.

Opisana przez Parandowskiego reakcja miała źródło we wciąż obecnym w polskiej kultu- rze literackiej pojmowaniem pisarstwa jako wyłącznie sztuki, a nie rzemiosła. Poddanie komunikacji literackiej regułom rynku, które nastąpiło w związku z transformacją ustrojo- wą przełomu lat 80. i 90. XX wieku, radykalnie tę sytuację zmieniło. Dziś, mimo statystyk wskazujących na kryzys czytelnictwa, coraz więcej osób zajmuje się pisaniem tekstów aspi- rujących do miana literatury, toteż zapotrzebowanie na samouczki wprowadzające w pod- stawy profesji pisarskiej także i w Polsce wyraźnie rośnie. Jedną z pierwszych rodzimych książek tego typu było Twórcze pisanie dla młodych panien Izabeli Filipiak (1999), tytułem żartobliwie nawiązujące do odnotowanej w połowie lat 90. fali znakomitych kobiecych de- biutów literackich. Jednak wciąż jeszcze wśród tego rodzaju wydawnictw dominują przekła- dy z języka angielskiego, na przykład Jak napisać powieść Nigela Wattsa (tytuł oryg. Writing a Novel , tłum. E. Kraskowska, 1998) czy w tej samej serii „Ucz się sam” Wydawnictwa Lite- rackiego Jak napisać scenariusz Raymonda G. Frenshama (tytuł oryg. Screenwriting , tłum. P. Wawrzyszko, 1998) oraz Jak napisać powieść kryminalną Lesley Grant-Adamson (tytuł oryg. Writing Crime and Suspence Fiction , tłum. M. Rusinek, 1999). Warto podkreślić, że ich auto- rzy czy autorki wciąż odwołują się do nieśmiertelnych, arystotelesowskich reguł tworzenia fabuł. W odróżnieniu od modernistycznego kultu wysokiego artyzmu, współczesny dyktat rynku, w połączeniu z postmodernistycznym zatarciem granic między literackimi obiega- mi, stworzył doskonałe warunki do rozwoju pisarskiego rzemiosła. Wspierające ów rozwój poradniki można postrzegać jako – niekoniecznie celowe – nawiązanie do tradycji dawnych szkolnych „sztuk rymotwórczych”.

(^12) J. Parandowski, Alchemia słowa , Warszawa 1998, s. 10–11.

83

Ewa Kraskowska

Agnieszka Kwiatkowska

Joanna Grądziel-Wójcik

Do Polski zawitały również tak popularne zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych szkoły i kur- sy creative writing , a jedną z najdłużej funkcjonujących w tej branży instytucji jest powstałe w 1994 roku z inicjatywy prof. Gabrieli Matuszek Studium Literacko-Artystyczne na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przestrzenią, w której poradnictwo literackie zna- lazło znakomite warunki do rozwoju, stał się oczywiście internet oraz wygenerowane wskutek jego ekspansji nowe gatunki pisarstwa, takie jak blog czy fanfikcja. Dziś za pośrednictwem wyszukiwarki internetowej można znaleźć poradniki pisania wszelkich możliwych tekstów: od użytkowych (CV, list, podanie itp.), poprzez prace szkolne, dyplomowe czy doktorskie, aż po wszelkie popularne odmiany gatunkowe powieści: kryminał, fantasy, powieść historyczną, obyczajową, romans i tak dalej. Większość wydawnictw specjalizujących się w beletrystyce oraz związanych z nimi portali umieszcza także na swoich stronach internetowych zasady opracowywania tekstów i dobre rady dla potencjalnych autorów, w których można przeczytać między innymi: „Pisz jedno słowo po drugim. Gdy znajdziesz pasujące słowo, zapisz je” 13. In- ternet jako medium natychmiastowej komunikacji stymuluje szczególnie silną i powszechną potrzebę uzewnętrzniania indywidualnych możliwości pisarskich, toteż nic nie wskazuje na rychły zmierzch współczesnych ars poetyk.

(^13) Camenne, 8 zasad dobrego pisania Neila Gaimana , Portal Literacki Artefakty, 20.08.2014, <http://www.artefakty. pl/8-zasad-dobrego-pisania-autorstwa-neila-gaimana> [dostęp: 2.02.2015].

Słowa kluczowe | Abstrakt | Nota o autorze ...

słownik poetologiczny | Ars poetyka

85

ars poetyka

N o t a o a u t o r k a c h :

Joanna Grądziel-Wójcik – dr hab., prof. UAM w Zakładzie Literatury XX wieku, Teorii Literatury i Sztuki Przekładu na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Zajmuje się XX-wieczną i najnowszą poezją polską, ze szczególnym uwzględnieniem linii awangardowej oraz twórczości kobiet. Autorka książek Poezja jako teoria poezji. Na przykładzie twórczości Witolda Wirpszy (Poznań 2001), Przestrzeń porównań. Szkice o polskiej poezji współczesnej (Poznań 2010) i „Drugie oko” Tadeusza Peipera. Projekt poezji nowoczesnej (Poznań 2010), współautorka Ćwiczeń z poetyki (red. A. Gajewska, T. Mizerkiewicz, Warszawa 2006) oraz Kompozycji i genologii (red. A. Gajewska, Poznań 2009).

Ewa Kraskowska – literaturoznawczyni, prof. zw. w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, badaczka pisarstwa kobiet oraz problemów przekładu literackiego. Kierowniczka Zakładu Literatury XX Wieku, Teorii Literatury. Ostatnio kierowała grantem Narodowego Centrum Nauki Polskie pisarstwo kobiet w wieku XX: kontynuacje i zwroty (monografia w druku).

Agnieszka Kwiatkowska, dr hab., pracuje w Zakładzie Literatury XX Wieku, Teorii Literatury i Sztuki Przekładu na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza, zajmowała się literaturą i kulturą dawną, opublikowała książkę poświęconą polemiką polskiego oświecenia (Piórowe wojny, Poznań 2001), obecnie bada trwanie i zmienność różnych zjawisk w literaturze oraz twórczość pozostającą na marginesach głównego dyskursu naukowego, m. in. literaturę dziecięcą i poezję kobiet. Jest autorką książki Oświecenie w epokach następnych (Jastrzębie Zdrój 2010) oraz monografii Tradycja, rzecz osobista. Julian Przyboś wobec dziedzictwa poezji (Poznań 2012). |

słownik poetologiczny | Ars poetyka