Frazeologizmy pochodzenia biblijnego z nazwami zwierząt w ..., Prezentacje z Język polski

Pobierz Frazeologizmy pochodzenia biblijnego z nazwami zwierząt w ... i więcej Prezentacje w PDF z Język polski tylko na Docsity!

Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis

Folia 6 Studia Linguistica I (2002)

Stanistaw Koziara

Frazeologizmy pochodzenia biblijnego

z nazwami zwierząt w języku polskim

Pośród licznych frazeologizmów pochodzenia biblijnego, jakie na trwałe weszły do zasobu tak ogólnej, ja k też potocznej polszczyzny osobną część stanowią kon strukcje, w których składzie pojawiają się nazwy zwierząt. Proweniencję biblijną mają w języku polskim chociażby tak pospolite frazeologizmy, jak: k o z io ł ofiarn y, ch od zić ja k b łęd n a ow ca, w ilk w ow czej skórze, n ieb iesk i p ta k czy też potu ln y ja k baran ek. Są to zarazem konstrukcje nierzadko posiadające w polszczyźnie status stereotypów, o silnie utrwalonych znaczeniach symbolicznych. Znaczna część z nich stanowi powszechne dziedzictwo poświadczone w różnych kulturach i językach na rodowych. Tradycja literacka wiele z owych znaczeń narosłych wokół biblijnego zwierzyńca uczyniła kanwą metaforycznych przeniesień, tak wyraźnie zaznaczają cych swą obecność chociażby w dziedzinie bajki czy też satyry zwierzęcej1. Pomimo coraz liczniej podejmowanych w ostatnim czasie prób opisu zasobu polskiej frazeologii biblijnej2 problematyka tej warstwy biblizmów nie zyskała dotąd osobnego opracowania3. Próba uchwycenia jednakże w miarę całościowego zbioru

1 Omówieniu literackich aspektów symboliki zwierzęcej poświęcone są m. in. takie pract, jak: Literacka symbolika zwierząt, praca zbiorowa pod red. A. Martuszewskiej, Gdańsk 1993 oraz K. Górski, Zwierzę jako symbol literacki, [w:] tegoż, Z historii i teorii literatury, seria trzecia, Warszawa 1971, s. 148-156; S. Koziara, Symbolika zwierzęca we frazeologii i przysłowiach języka polskiego, „Ojczyzna - Polszczy zna” 1996, nr 3, s. 57-61. Ujęcie konfrontatywne oparte na ogólnym zasobie frazeologizmów języka polskiego i francuskiego przynosi z kolei artykuł A. Nowakowskiej, Obraz świata zwierząt we frazeologii polskiej ifrancuskiej, „Poradnik Językowy” 1991, z. 9 -1 0 , s. 361-368. 2 Bogaty zbiór opracowań z zakresu szeroko pojętej frazeologii religijnej zarówno rodzimej, jak też ogól noeuropejskiej przynosi tom: Problemy frazeologii Europejskiej II, Frazeologia a rehgia, pod red. A.M. Lewickiego i W. Chlebdy, Warszawa 1997. 3 Spośród nielicznych prac aspekt translacyjny i związany z tym problem tłumaczeń realiów biblijnych w odniesieniu do świata zwierząt podejmuje obszerny artykuł I. Kwileckiej, Ze studiów nad staropolskimi przekładami Biblii. Problem tłumaczenia realiów biblijnych. I. Świat zwierzęcy w Starym Testamencie, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” X (1972), s. 59-89.

tych konstrukcji nie je st sprawą prostą. Wynika to z jednej strony z faktu braku w języku polskim zarówno jednoznacznego określenia zakresu pojęcia „frazeolo- gizm biblijny”, ja k też całościowego opracowania leksykograficznego utrwalonych w polszczyźnie biblizmów. Jak trafnie zauważa W ojciech Chlebda, w tym zakresie możemy dysponować w polszczyźnie jedynie zbiorem o wyraźnie określonej grani cy dolnej, którą wyznaczają cytaty z Pisma Świętego i parafrazy wycinków tekstu biblijnego, granica góma zaś zarysowana je st mgliście i stanowi raczej zbiór otwar ty4. Dobór omawianych w niniejszym opracowaniu konstrukcji oparty został w za sadzie na dwojakim kryterium. Z jednej strony stanowi je forma opisywanych bibli zmów, którymi są głównie cytaty i parafrazy tekstu biblijnego, poświadczone w tra dycji polskich przekładów Pisma Świętego5. Z drugiej zaś strony szło o wydobycie i opis tych frazeologizmów, które stanowią żywy zasób polszczyzny współczesnej, zarówno ogólnej, ja k też potocznej. W tym drugim przypadku pomocnym źródłem zestawienia korpusu analizowanych form stały się zbiory rodzimej frazeologii i pa- remiologii ogólnej, ja k również opracowania stanowiące próbę uchwycenia zasobu stereotypów językowych pochodzenia biblijnego w języku polskim6. Celem poniż szego omówienia będzie próba zestawienia tej warstwy frazeologizmów, bliższe przyjrzenie się ich aktualnemu statusowi znaczeniowemu, właściwościom konota- cyjnym, możliwościom derywacyjnym we współczesnej polszczyźnie, a także rela cjom, jakie reprezentują w stosunku do odpowiednich znaczeń tekstu biblijnego. Ostatecznie tematyczny zakres omawianego materiału wyznacza 12 nazw hasło wych zwierząt, stanowiących bazę leksykalną na której opiera się warstwa omawia nych konstrukcji. S ą nimi tacy reprezentanci fauny biblijnej, jak : cie lec , je le ń , kozioł, lew , ow ca, baran , p ies, Świnia, w ieprz, wąż, w ielb łą d oraz w ilk. Porządek opisu oparty został na alfabetycznej kolejności poszczególnych nazw zwierząt.

' Por. W Chlebda, Biblizmy języka polskiego i rosyjskiego. Koncepcje opisu leksykograficznego, [w:] Współczesny język polski i rosyjski. Konfrontacja przekładowa, praca zbiorowa pod red. A. Bogusław skiego i J. Mędelskiej, Warszawa 1997, s. 27. 5 Przekładem, który, w dość zgodnej opinii, odegrał w tym przypadku rolę zasadniczą, była Biblia w tłumaczeniu ks. Jakuba Wujka w wydaniu z roku 1599, pełniąca przez ponad trzy i pół wieku funkcję tekstu kanonicznego wśród katolików w Polsce, por. S. Koziara, O frazeologizm ach w polskich przekła dach biblijnych. Od Biblii Wujka do Biblii Tysiąclecia. „Język Polski” LXXV II (1997), z. 2 -3 , s. 89-96. 6 Są to głównie: S. Skorupka, Słownik frazeologiczny języka polskiego, t. 1-2, Warszawa 1974; Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, t. 1-4, pod red. J. Krzyżanowskiego, Warszawa 1969-78; J. Godyń, Od Adama i Ewy zaczynać. Maty słownik biblizmów języka polskiego, Kraków-War- szawa 1995; A M. Komornicka, Słownik zwrotów i aluzji biblijnych, Łódź 1994, a także opracowania z zakresu frazeologii biblijnej: Z. Leszczyński. Perspektywa uchwycenia zasobu form alnych stereotypów językowych pochodzenia biblijnego w polszczyźnie, [w:] Język a chrześcijaństwo, pod red. I. Bajerowej, M. Karpiuk, Z. Leszczyńskiego, Lublin 1993, s. 95 -1 1 9 ; B. Walczak, Biblia a język. O warstwie biblijnej ir polskiej frazeologii, „Życie i Myśl” 34 (1985), nr 11-12, s. 28-39. Pojęcie frazeologizmu w niniejszym opracowaniu użyte zostało w znaczeniu szerokim i obejmuje zarówno typowe związki frazeologiczne (wyrażenia, zwroty, frazy), ja k też rozbudowane frazy (przysłowia, sentencje).

źródła początek bierze zwrot p ra g n ą ć czeg oś j a k je le ń / łan ia żywej wody, o zasięgu ograniczonym dziś głównie do stylu literackiego. Jego popularność zdecydowanie ustępuje zgoła niebiblijnemu zwrotowi w yjść n a je le n ia ‘być zdradzonym’, dość silnie utrwalonemu w polszczyźnie potocznej.

Kozioł

Kozioł oraz młode jagnię (baranek) uchodziły wśród ludów Bliskiego Wschodu za typowe zwierzęta ofiarne, składane zwłaszcza jako ofiara przebłagalna. Na to religijne wyróżnienie tak kozła, ja k i jagnięcia wpływ miała tradycja starotestamen- towa, która zwierzęta te, jako parzystokopytne i przeżuwające, umieszczała wśród czystych (Kpł 11, 1 -8 ; Pwt 14, 4 -2 1 ). Rodowód biblijny posiada silnie osadzone w języku polskim wyrażenie k o z io ł ofiarny, pojawiające się zarówno jako konstruk cja samodzielna, ja k też w zwrocie o postaci wariantywnej b y ć / sta ć się / zo stać kozłem ofiarnym. Sfera konotacyjna tych ffazeologizmów jest w polszczyźnie od dawna ustabilizowana i odnosi się przenośnie do kogoś (człowieka, instytucji) nie słusznie czynionego winnym czyjegoś, negatywnego postępowania. Tym samym rodzimy status semantyczny przywołanych konstrukcji znacznie oddala się od prze słania biblijnego, jakie wiązało się z wyrażeniem ko zioł ofiarny.

Lew

Uprzywilejowane miejsce lwa w świecie zwierząt znajduje również odbicie w niezwykłej bogatej symbolice tego zwierzęcia, utrwalonej w wielu starożytnych przekazach mitologicznych, religijnych oraz topice literackiej, odwołującej się do tematyki zwierzęcej. Siła i wdzięk —przyrodzone atrybuty lwa - budziły od zawsze u człowieka zarówno podziw, ja k też lęk wobec króla zwierząt. Księgi biblijne łącz nie ponad sto razy przywołują jeg o imię zarówno w znaczeniu realnym, jak też przenośnym. Ambiwalencja, z ja k ą człowiek od zarania postrzegał to zwierzę, zna lazła również potwierdzenie na kartach Pisma Świętego, gdzie lew utożsamiany bywa z jednej strony z siłami zła (np. Ps 21, 22), z drugiej zaś - dobra (Ap 5, 5). Mimo tak licznych poświadczeń obecności lwa w Biblii ostatecznie niewiele mamy w polszczyźnie utrwalonych konstrukcji stereotypowych o proweniencji biblijnej opartych na nazwie króla zwierząt. Zbiory frazeologizmów, jak też przysłów pol skich, źródło biblijne umieszczają najczęściej przy przysłowiu lepszy żywy p ie s niż zdechły lew (Koh 9 ,4 ). Skojarzenia biblijne rodzą także związki ja sk in ia lw a (Ps 10,9) oraz w ybaw ić k o g o ś z p aszcz ęki lw iej (Ps 2 2 ,2 2 ). Przy okazji innych, wcale licznych konstrukcji z nazwą lwa w języku polskim, ja k np.: lw ia część, lwi pazur, lew s a lo nowy, trudno jednak dostrzec bezpośredni związek z konkretnymi miejscami tekstu biblijnego. Należą one bowiem do ogólnokulturowego zasobu frazeologizmów w znacznej części o proweniencji literackiej.

Owca/baran

Ze względu na swą wartość użytkową owca oraz baran należały do podstawo wych zwierząt hodowlanych w krajach basenu Morza Śródziemnego. W przeciwień stwie jednak do kozła oraz młodego baranka (jagnięcia) owca nie była zwierzęciem ofiarnym. Stadność, cierpliwość oraz względna łatwość, z ja k ą owca poddaje się woli swego pasterza legły u podstaw wielu znaczeń przenośnych, współtworząc obok metafory Boga-Pasterza sferę centralnych metafor w obrębie symboliki języka biblijnego, obecnych głównie na kartach Nowego Testamentu. Wśród frazeologi- zmów o rodowodzie biblijnym konstrukcje nawiązujące do owcy i barana stanowić będą jedną z najliczniejszych grup w polszczyźnie, niemal bezwyjątkowo wnosząc znaczenia porównawcze lub przenośne. Są to przede wszystkim wyrażenia i zwroty, nierzadko także w postaci wariantywnej, zachowujące jednakże przy zmiennych komponentach leksykalnych, czy też formach fleksyjnych, swe znaczenia podsta wowe. W pierwszej kolejności są to takie formy, jak : b łęd n a ow ca, za b łąk an a / zbłąkan a ow ieczka, chodzić j a k błędn a ow ca. Ich główną kanwą są ewangeliczne przypowieści o zagubionej owcy i radości z je j odnalezienia (Mt 18, 12-13; Lk 15, 4 -7 ), co w symbolice języka biblijnego odnosić się będzie ostatecznie do człowieka, jego grzesznego postępowania i nawrócenia się. Współcześnie konstrukcje te znacz nie osłabiły swój pierwotny sens religijny na rzecz znaczeń odnoszących się do sze roko rozumianego postępowania, błądzenia, odchodzenia od obranej drogi. Z kolei w związkach posłuszny / potulny / cichy / p okorn y / łagodny j a k b aran ek, iść j a k ow ce / bara n ek n a rzeź biblijne przesłanie akcentuje, tak w odniesieniu do owcy, jak i baranka, bezgraniczną wolę poddania się, posłuszeństwa (Iz 5 3 ,7 ; Jr 11,19; Dz 8 ,3 2 ). W tym przypadku niezależnie od znaczeń, jakie tym przytoczeniom nadaje egzegeza biblijna, w polszczyźnie znalazły one szerokie odniesienie do sfery działań i cech charakteru człowieka. Inaczej rzecz ma się z wyrażeniem B aran ek Boży, którego sfera denotacji nie wykracza poza kręgi użyć religijnych i dotyczy wyłącznie postaci Chrystusa, którego Jan Chrzciciel zapowiedział w słowach: „Oto Baranek Boży, który gładzi grzechy świata” (J 1, 29, 36)9. W bliskim kontekście znaczeniowym, jakkolwiek nie motywowane bezpośrednio przez tekst biblijny, sytuuje się także wyrażenie bara n ek w ielkanocny. Warto w tym miejscu zwrócić również uwagę na pewien szczegół morfologiczny związany z formą b ara n i pokrewnym, deminutyw- nym derywatem baran ek. Otóż dystrybucja owych form w obrębie polskiej frazeo logii wyraźnie wskazuje na zbiory o opozycyjnych wartościach konotacyjnych, a także odmiennych obszarach zastosowania. Pierwsza z nich pojawia się z reguły w konstrukcjach potocznych z wyraźnym odcieniem negatywnym, jak np. głu pi / uparty j a k baran, b ec z e ć j a k b aran ‘śpiewać głośno, nieprzyjemnie’, w tym także sam leksem baran ‘głupiec’. Druga zaś współtworzy głównie związki o nacechowa-

9 Wszystkie cytaty tekstu biblijnego w niniejszym opracowaniu pochodzą z Biblii Tysiąclecia, wyd. 2. Poznań 1971.

ściach. Syntezę tych negatywnych konotacji symbolicznych przynosi Kazanie na Górze, w którym Chrystus ludzi obojętnych na to co święte przyrówna do psów i świń: „Nie dawajcie psom tego co święte i nie rzucajcie swych pereł przed świnie” (Mt 7, 6). Zwrot rzu cać p erły p r z e d / m iędzy św inie / w ieprze (także w postaci zaprzeczonej) na trwałe wpisał się w poczet frazeologizmów o proweniencji biblij nej, najczęściej w znaczeniu przenośnym ‘(nie) dawać komuś tego, czego nie umie ocenić, docenić, na co nie zasłużył’. Warto przy tej okazji zwrócić uwagę, iż w pol skiej tradycji przekładowej tego wersetu ewangelicznego rywalizują dwa warianty z wymiennymi leksemami św inią i w ieprzXi. Owa wariantywność znajduje także częściowe potwierdzenie w opracowaniach leksykograficznych polskiej frazeologii.

W ą ż

Wąż należy do centralnych motywów symbolicznych wielu kultur i religii. Biblia, obok licznych przywołań realnych, przynosi dość ambiwalentny wizerunek symboliczny tego zwierzęcia. Księga Rodzaju ukształtuje nader trwały obraz węża jako bezpośredniego sprawcy upadku pierwszych ludzi i rajskiego dramatu człowie ka, za co Bóg uczyni go zwierzęciem potępionym po wsze czasy (Rdz 3, 14). Z kart ewangelicznych dają się jednak odczytać zgoła odmienne konotacje wartościujące tegoż zwierzęcia, tym razem podkreślające jeg o roztropność i mądrość (Mt 10, 16). Echo owej ambiwalencji daje o sobie znać także w utartych połączeniach w języku polskim, z których najczęstszymi są wyrażenia porównawcze: chytry j a k wąż, m ądiy j a k (stary) wąż oraz zwroty kusić k o g o j a k wąż, w ić się j a k wąż, p ełz a ć j a k wąż. Obok związków bezpośrednio motywowanych tekstem biblijnym w polszczyźnie pojawia się także znaczna grupa konstrukcji stereotypowych wyrosłych na kanwie obserwacji zachowania, usposobienia, wyglądu oraz sposobu poruszania się tegoż przedstawiciela gadów, niekoniecznie motywowanych tekstem biblijnym12.

W i e l b ł ą d

Nazwa tego szczególnie pospolitego na Bliskim Wschodzie zwierzęcia pojawia się na kartach Biblii wielokrotnie. W zdecydowanej większości wielbłąd przywoły wany je st w kontekście realnym, jakkolwiek starożytność przypisuje mu także pew ne znaczenia symboliczne, wyrosłe na kanwie bądź to jeg o cech zewnętrznych, bądź też usposobienia. Źródłem dość powszechnej sentencji o rodowodzie biblijnym,

" Z danych, jakie zebrałem z ponad 20 tłumaczeń Ewangelii św. Mateusza w języku polskim wynika, iż repartycja tych leksemów w omawianej konstrukcji biblijnej wskazuje na ich wymienność, z pewną przewagą formy w ieprz w nowszych translacjach. ,J Obszerną prezentację stereotypów ukształtowanych w polszczyźnie na podstawie realnego oraz sym bolicznego wizerunku węża przynosi artykuł M. Peisert, Językow y i kulturow y obraz w ęża w polszczyźnie, „Rozprawy Komisji Językowej Wróci. Tow. Nauk.”, t. XVII, (1991), s. 259-270.

w której pojawia się nazwa tego zwierzęcia, są słowa Chrystusa skierowane do uczniów na temat niebezpieczeństw nadmiernego bogacenia się. Ich treść powtarzają wszystkie Ewangelie synoptyczne: Ł atw iej j e s t w ielb łą d ow i p r z ejść p rz ez u cho igiel ne, niż bogatem u w ejść d o królestw a n iebieskiego (Mt 19, 24; Mk 10, 25; Łk 18, 25). Owa porównawcza fraza, oparta na typowej dla języka Biblii, a Ewangelii w szcze gólności, poetyce hiperboli, pojawia się w utartych konstrukcjach wskazujących na niemożność pokonania jak iejś przeszkody, wykonania trudnego zadania, z wyraź nym także odcieniem żartobliwym. Obok pełnej w tym przypadku frazy, odpowia dającej cytatowi biblijnemu, spotkać można w języku polskim także je j wersję skró coną do postaci wariantywnego zwrotu p r z ejść / p rz ecisn ą ć s ię p rz ez u ch o ig ieln e (także w postaci zaprzeczonej), którego współczesne znaczenia zdają się jednak od dalać od ewangelicznego źródła13. Warto także przy tej okazji zwrócić uwagę, iż w składzie omawianej frazy zawierają się dwa inne, samodzielne frazeologizmy biblijne: u cho igielne oraz królestw o n iebieskie, z których pierwszy znajduje poświad czenia w polszczyźnie ogólnej, drugi zawęża zaś krąg użyć do stylu religijnego. Nazwa wielbłąda znajduje także biblijne poświadczenia w pokrewnym typie hiperboli, ja k ą spotykamy na kartach Ewangelii św. Mateusza w postaci ostrzeżenia, które Chrystus kieruje pod adresem obłudnie postępujących uczonych w Piśmie: „Przewodnicy ślepi, którzy przecedzacie komara, a połykacie wielbłąda” (Mt 23, 24). Z logionu tego początek bierze zwrot p r z e c e d z a ć kom ara, a p o ły k a ć w ielb łą d a z przenośnym znaczeniem ‘być małostkowym, przywiązywać wagę do rzeczy bła hych’, którego obecność w języku polskim potwierdzają jedynie nieliczne zbiory tego rodzaju konstrukcji14.

W i l k

Symboliczne konotacje wilka niemal bezwyjątkowo sytuują go w kontekście tego, co złe i nieczyste. Na ten tak jednoznacznie negatywny wizerunek wilka zło żyły się zapewne jeg o cechy gatunkowe: drapieżność, polowanie na inne zwierzęta, nierzadko domowe, niezdolność do udomowienia, życie na pustkowiu. Takim też przedstawia go Pismo Święte, gdzie zwierzę to często pojawia się w konstrukcjach porównujących do wilka ludzi fałszywych i podstępnych. Źródłem najbardziej roz powszechnionego frazeologizmu trwale obecnego w zasobach tak biblijnej, ja k też ogólnej polszczyzny są słowa Chrystusa przestrzegające przed fałszywi prorokami, którzy „przychodzą w owczej skórze, a wewnątrz są drapieżnymi wilkami” (M t 7, 15). Ów frazeologizm najczęściej przybierze postać wyrażenia w ilk w ow cz ej sk órz e 13 Zdaniem S. Bąby nowsze użycia zwrotu wskazują na nieco inne znaczenia od tych, jakie podają źródła słownikowe i obejmują dziś takie elementy treści, jak : ‘spełnić niezwykle trudne warunki’, ‘sprostać niezwykle trudnym wymogom’, ‘poddać się niezwykle trudnej próbie’, por tegoż. P rzejść (p rzecisn ąć się) p rzez u ch o ig ieln e, ..Język Polski” L X X III (1993), z. 4—5. s. 3 3 8 -. 14 Jako cytat biblijny odnotowane jedynie w zbiorze H. Markiewicza, A. Romanowskiego, Skrzydlate słow a. Warszawa 1990, s. 86.

konstrukcji16. Na zmianę statusu formalno-znaczeniowego części zasobu tradycyj nych frazeologizmów biblijnych wpływ mogą wywierać także procesy moderniza cyjne wnoszone głównie przez nowsze translacje biblijne w języku polskim, w któ rych nierzadko dochodzi do poniechania tej jakże istotnej warstwy stylowej polsz czyzny17. Jej osobliwą część tematyczną stanowi zbiór konstrukcji zawierających w swym składzie nazwy zwierząt.

Phraseology of biblical origin with animal names in Polish

Abstract

The article attempts to gather and describe selected thematic vocabulary in Polish phraseology. It is constructed by biblical expressions whose main lexical component is the name o f an animal. The scope o f the presented material is delimi ted by ten key names o f animals, which represent the biblical fauna: cielec, je le ń , kozioł, lew, ow ca, p ies, Świnia, wąż, w ielb łą d and wilk. Apart from collecting the data, the objective was to describe their contemporary semantic status, connotative properties and derivational capabilities in the present-day Polish.

16 Pojęcia „siatka derywacyjna” w opisie frazeologicznym używa A.M. Lewicki w artykule: R elacyjn a sia tk a deryw acyjn a ja k o czynnik on om azjolog iczn eg o op isu frazeolog izm ów , [w:] P roblem y fra z eo lo g ii eu rop ejskiej 1, pod red. A.M. Lewickiego, Warszawa 1996, s. 9-14. 17 Por. M. Kucała, M odyfikacje fr a z e o lo g ii b ib lijn ej, „Roczniki Humanistyczne K U L", t. XL V , (1997), z. 1, s. 4 9 -5 9 oraz tegoż, D efrazeolog izacja w now szych p rz ekład ach B ib lii, [w:] Z p o lsk ich studiów s la w istycznych, seria IX, Językozn aw stw o, Warszawa 1998, s. 163-168.