Studiuj dzięki licznym zasobom udostępnionym na Docsity
Zdobywaj punkty, pomagając innym studentom lub wykup je w ramach planu Premium
Przygotuj się do egzaminów
Studiuj dzięki licznym zasobom udostępnionym na Docsity
Otrzymaj punkty, aby pobrać
Zdobywaj punkty, pomagając innym studentom lub wykup je w ramach planu Premium
Społeczność
Odkryj najlepsze uniwersytety w twoim kraju, według użytkowników Docsity
Bezpłatne poradniki
Pobierz bezpłatnie nasze przewodniki na temat technik studiowania, metod panowania nad stresem, wskazówki do przygotowania do prac magisterskich opracowane przez wykładowców Docsity
Praca licencjacka
Typologia: Prace dyplomowe
1 / 70
Ta strona nie jest widoczna w podglądzie
Nie przegap ważnych części!
Numer albumu: 7422
Funkcjonowanie dziecka z achondroplazją w rodzinie, w środowisku przedszkolnym oraz szkolnym jest istotnym problemem społecznym. Dzieci z niepełnosprawnością są bowiem częścią społeczeństwa, do którego wszyscy przynależymy. Aby środowiska osób pełnosprawnych i niesprawnych mogły nawiązać pozytywne kontakty, niezbędne jest poznanie specyfiki potrzeb dzieci posiadających tę wadę. Dzięki poszerzaniu świadomości społecznej dotyczącej choroby jaką jest achondroplazja, zwiększa się szansa na eliminację krzywdzących stereotypów, które w większości przypadków wynikają nie ze złej woli, ale właśnie z niewiedzy.
Wybrałam temat dotyczący funkcjonowania dziecka z achondroplazją w rodzinie, w środowisku przedszkolnym oraz szkolnym, ponieważ jestem mamą dwuletniej córki, która choruje na to schorzenie. Codzienność z dzieckiem posiadającym tę chorobę jest mi dobrze znana. Temat został wybrany przeze mnie świadomie i w sposób intencjonalny.
Zawsze ciekawiło mnie w jaki sposób rodzice dzieci z achondroplazją funkcjonują w życiu codziennym? Co jest dla nich najtrudniejsze w byciu rodzicem dziecka z niepełnosprawnością tego typu? Co sprawia im największą radość podczas wychowywania i wspierania swojej pociechy w jej rozwoju? Chciałam dowiedzieć się jak wygląda codzienność dzieci z owym zaburzeniem, jakie są ich obowiązki domowe, co wychodzi im najlepiej, a co może sprawiać im trudności? Interesowało mnie w jaki sposób dzieci niepełnosprawne odbierane są w grupie rówieśniczej? Czy są akceptowane, czy mają przyjaciół, łatwo nawiązują nowe znajomości? Jak do ich niepełnosprawności podchodzą inne dzieci, nauczyciele, rodzina? Czy dzieci z achondroplazją odnajdują się w środowisku szkolnym, czy mają indywidualny tok zajęć czy może uczęszczają na zajęcia w takim samym trybie jaki ich pełnosprawni rówieśnicy? Poprzez swoje badania chciałam uzyskać odpowiedzi na nurtujące mnie pytania dotyczące przyszłości przedszkolnej i szkolnej tych dzieci.
Kolejnym powodem, dla którego zdecydowałam się poruszyć ten temat są moje osobiste kontakty z osobami dotkniętymi wadą. Chciałam skonfrontować stan posiadanej przeze mnie wiedzy teoretycznej oraz praktycznej wynikającej z mojego macierzyństwa z rzeczywistą wizją innych rodziców dotyczącej codziennego
funkcjonowania w rodzinie i środowiskach przedszkolnym i szkolnym dzieci z achondroplazją.
Niniejsza praca składa się z części teoretycznej, metodologicznej i analizy badań własnych.
W pierwszym rozdziale przybliżone zostały pojęcia związane z tematem pracy. Zostały przedstawione i scharakteryzowane pojęcia tj. „achondroplazja”, „rodzina”, „przedszkole” i „szkoła” jako miejsca, w których dzieci z tą chorobą się wychowują i rozwijają. Wyjaśnione zostało również pojęcie środowiska wychowującego oraz przytoczone formy pomocy rodzinom z dzieckiem z niepełnosprawnością oraz podkreślona istota powstawania fundacji, które są ogromnym wsparciem dla rodziców dzieci z achondroplazją i innymi chorobami.
W drugim rozdziale, który jest rozdziałem metodologicznym, scharakteryzowane zostały pojęcia związane z badaniami.
Trzeci rozdział pracy zawiera w sobie opis i analizę badań własnych oraz wnioski z nich wynikające.
zagranicznych. Według schematu diagnostycznego w pierwszym etapie wykonuje się badanie metodą PCR w kierunku dwóch najczęściej występujących mutacji punktowych. Drugi etap to sekwencjonowanie genu FGFR3 w celu potwierdzenia klinicznego rozpoznania ACH gdy mutacja nie została wykryta we wcześniejszym badaniu. ACH dziedziczy się w sposób autosomalny dominujący, co oznacza, że mutacja jednej z dwóch istniejących kopii genu FGFR3 powoduje wystąpienie choroby. Dwie zmutowane kopie są najczęściej zmianą letalną (śmiertelną).
W około 80%-ach przypadków achondroplazja jest zaburzeniem występującym sporadycznie, gdy chory jest jedynym przypadkiem ACH w rodzinie. Pozostałe 20% przypadków jest związane z odziedziczeniem mutacji od rodzica/rodziców^2.
Przyczyną tej choroby są mutacje genu FGFR3. W tym genie zakodowane są wytyczne do tworzenia białka, które zaangażowane jest w rozwój i utrzymanie tkanki kostnej i nerwowej. Odpowiedzialne są konkretne dwie mutacje genu FGFR3 za prawie wszystkie przypadki achondroplazji. Badacze twierdzą, że te mutacje powodują przesadną aktywność białek kodowanych przez FGFR3, które zakłócają rozwój szkieletu i doprowadza do nieprawidłowości we wzroście kości obserwowanych w tej chorobie. „Profil sprawcy – Gen FGFR3 (filobrablast growth factor receptor 3 – receptor czynnika wzrostu fibroblastów 3 )”. Gen FGFR3 dostarcza wytyczne do tworzenia białka zwanego receptorem czynnika wzrostu fibroblastów 3. Takie białko zalicza się do rodziny receptorów czynnika wzrostu fibroblastów, które cechują się podobnymi funkcjami i strukturami. Białka odgrywają rolę w wielu bardzo ważnych procesach komórkowych miedzy innymi: regulacje wzrostu komórki i podziału, rozwoju zarodka, gojeniu ran formowaniu naczyń krwionośnych.
Problemy zdrowotne związane z achondroplazją, to spowalnianie lub zatrzymanie oddechu (bezdech), ciągłe infekcje ucha i otyłość. W dzieciństwie u takich osób zazwyczaj powstaje wyraźne i stałe wygięcie dolnej części pleców (lordoza) oraz skrzywienie nóg. U niektórych pojawia się także ból pleców i stawów. Poważnym powikłaniem jest stenoza (zwężenie) kanału kręgowego, które uciska górną część rdzenia kręgowego. Wiąże się to z bólem , mrowieniem, osłabieniem nóg, co może powodować trudności z chodzeniem. Kolejnym rzadkim, jakże bardzo poważnym
(^2) W.A. Horton, J.G. Hall, J.T. Hecht, Achondroplasia, Lancet, 2007, s. 162.
powikłaniem achondroplazji jest wodogłowie, tzn. gromadzenie się w mózgu płynu, mający prowadzić do powiększenia głowy i nieprawidłowości w mózgu.
Achondroplazja jest dziedziczoną wadą w sposób autosomalny dominujący. Około 80% chorych dzieci ma zdrowych rodziców przeciętnej budowy. W pozostałych przypadkach odziedziczyły zmutowany gen FGFR3 od jednego lub dwoje rodziców, których dotknęła ta choroba^3.
Wynik badania USG płodu (jako nieinwazyjnego badania prenatalnego) może zasugerować rozpoznanie ACH.
Badaniem w 100% potwierdzającym podejrzenie ACH jest badanie molekularne materiału genetycznego płodu pobranego poprzez punkcję trofoblastu lub amniopunkcję. Warunkiem wykonania badania molekularnego celowanego na konkretną mutację genu FGFR3 u płodu jest wcześniejsze badanie chorego na ACH rodzica/rodziców dziecka.
W przypadku gdy potwierdzona jest przyczynowa mutacja FGFR3 u partnerów możliwa jest także diagnostyka przedimplantacyjna wykonywana podczas zapłodnienia metodą in vitro. Badanie molekularne w kierunku konkretnej mutacji przeprowadzane jest na materiale genetycznym pochodzącym z jednej komórki zarodka przed implantacją do jamy macicy lub z ciałka kierunkowego.
Ważną rzeczą jest, aby unikać sportów, które mogą spotęgować niestabilność połączenia czaszkowo-szyjnego, ze szczególnym uwzględnieniem sportów wyczynowych, skoków na trampolinie, skoków do wody, skoków przez skrzynię/kozła w trakcie ćwiczeń gimnastycznych, wiszenia do góry nogami.
Z tego samego powodu podczas codziennej pielęgnacji i zabawy z dzieckiem bezwzględnie należy unikać podrzucania dziecka, wymachiwania oraz innych czynności powodujących niekontrolowane ruchy głową i gwałtowne zgięcia szyi. Zawsze należy dbać o stabilność szyi, szczególnie podczas jazdy samochodem, w wózku, itp.
(^3) tamże, s. 163.
Obturacyjny bezdech senny, powszechnie występujący u dorosłych, jak i u starszych dzieci pojawia się przez cofniętą środkową część twarzy, hipertrofię pierścienia gardłowego oraz nieco inne ukrwienie mięśni dróg oddechowych.
Problemem jest dysfunkcja ucha środkowego, która może skutkować utratą słuchu kiedy jest nieodpowiednio leczone, co również ma wpływ na rozwój mowy^4.
Wyjątkowo powszechne są skrzywienia dolnej części nóg. Wynika z wygięcia bocznego, wewnętrznego skręcenia kości piszczelowej oraz niestabilności dynamicznej kolana.
Inne cechy fenotypowe anormalne powiązane z mutacjami w genie FGFR3 to:
Pomimo, że istnieje ponad 100 różnych szkieletowych dysplazji, które powodują niski wzrost, wiele z nich jest zdecydowanie rzadkich, ale za to wszystkie praktycznie wykazują radiograficzne i kliniczne cechy, które odróżniają je od achondroplazji^5.
Choroby, które można pomylić z achondroplazją to:
Ze względu na to, że jest wyraźna różnica wzrostu między achondroplastykami a rówieśnikami, to chorzy oraz ich rodziny mogą napotkać na problemy z socjalizacją, jak i- przystosowaniem do życia szkolnego^6.
Należy podkreślić, że rodzina ma szczególne znaczenie w życiu każdego człowieka. Od setek lat, chociaż w każdym społeczeństwie panowały różne zwyczaje, a bliskich sobie ludzi jednoczyły łączące ich więzi krwi. Już Arystoteles zwrócił uwagę jakie jest znaczenie rodziny, uważając, że w niej jak w soczewce odzwierciedla się wygląd całego społeczeństwa^7.
(^6) https://www.rodzicniepeka.pl - 12.03. (^7) S. Kawula, J. Brągiel, A.W. Janke, Pedagogika rodziny, Obszary i panorama problematyki, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 1997, s. 13.
określona struktura, a więzi, jakie istnieją pomiędzy jej członkami można określić jako nadzwyczaj wyjątkowe, intymne oraz bliskie^11.
Te więzi, które zacieśniają rodzinne relacje powodują, iż to właśnie to oddziaływanie rodziców czy też rodzeństwa sprawia wrażenie silniejsze niż oddziaływanie znajomych albo przyjaciół. Życiu rodzinnemu asystują raczej pozytywne przeżycia emocjonalne, które rzutują na utrwalanie różnych wartości i wzorów, jakie wyniesiono z rodzinnego domu. Współczesne badania ukazują, że ludzie tkwiący w sytuacjach kryzysowych najbardziej właśnie oczekują na pomoc rodziny, a nie instytucji państwowych^12.
Rodzina to ostoja, do której jednostka, która jest pełna lęku i strachu, kieruje się z prośbą o radę, wsparcie, wysłuchanie, ukojenie. Rodzina jest egzystencją, za którą tęsknią te jednostki, które z jakichś powodów zostały one w swoim życiu pozbawione jej ciepła i wsparcia.
Grzegorz Kaszak sądzi, że rodzina opiera się przede wszystkim na małżeństwie, które ukazuje się jako związek, który ma charakter trwały, skonstruowany przez jednego mężczyznę oraz jedną kobietę, i który odpowiada za stworzenie nowego życia^13.
Sheriff definiuje rodzinę jako grupę o charakterze formacji społecznej, która złożona jest jakiejś liczby jednostek, pozostających w stosunku do siebie w konkretnych pozycjach i rolach. Grupa ta również posiada jakiś swój system wartości z normami, które regulują zachowanie jednostek w obrębie dla tej społeczności ważnych spraw. Rodzice wraz z dziećmi- a więc członkowie tejże formacji zajmują tam określone pozycje, a także pełnią role rodzinne, których konkretne zadania wywiązują się z wewnętrznej struktury rodziny^14.
(^11) J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1972, s.149. (^12) M. Ziemska, Rodzina a osobowość, Wiedza Powszechna, Warszawa 1979, s. 20. (^13) G. Kaszak, Współczesna rodzina w kontekście nauczania Jana Pawła II zawartego w adhortacji Familiaris Consortio, [w:] (red.) M. Duda, A. Świerczek, Dokąd zmierzasz, współczesna rodzino?, Wyd. św. Stanisła 14 wa BM Archidiecezji Krakowskiej, s. 13. M. Ochmański, Nadużywanie alkoholu przez ojców a sytuacja domowa i szkolna dzieci, UMCS, Lublin 1993, s.83.
Waldemar Świętochowski przedstawia, że rodzina nie tylko jest jedynie niewielką grupą, gdzie w jej skład wchodzi kilka osób i którą też łączą określone więzi, a jej miejsce jest ściśle określone w społeczeństwie^15.
Zdaniem Leona Dyczewskiego w życiu człowieka rodzina spełnia wiele ważnych funkcji. Przynależność do niej buduje u jednostki poczucie wsparcia we wszystkich niezbędnych człowiekowi zakresach funkcjonowania^16.
W homilii o rodzinie Jan Paweł II wskazał na rodzinę jako „czynnik sprawczy siły człowieka. Rodzina szczęśliwa i uszczęśliwiająca to ta, w której ludzie obdarzają się miłością i zaufaniem”^17.
Jan Turowski odpowiednio twierdzi, iż struktura społeczna „jest kategorią analizy socjologicznej, która dotyczy zarówno jednostek, jaki i wszelkiego rodzaju ponadindywidualnych całości społecznych, a wśród tych ostatnich jest narzędziem umożliwiającym rozpatrywanie ich wewnętrznej budowy, jak i związków zewnętrznych, czyli powiązań między różnego rodzaju ponadindywidualnymi całościami, a więc zbiorowościami, grupami społecznymi, społecznościami”^18.
Zbigniew Tyszka bardzo szeroko zajmuje się problematyką funkcji rodziny. Uznaje on, że sformułowanie „funkcja” łączy: przypisane jej zadanie, realizowane w jej ramach działania oraz efekty tej działalności. Funkcje rodziny ściśle są powiązane ze strukturą rodziny i tworzą „system rodziny”^19.
Według Wincentego Okonia szkoła jest definiowana jako „instytucja oświatowo- wychowawcza, zajmująca się kształceniem i wychowaniem dzieci,
(^15) W. Świętochowski, Psychologiczna sytuacja dzieci w rodzinach schizofrenicznych [w:] J. Kordacki (red.), 16 Sprawy dzieci w polskich reformach społecznych, Łódź 2000, s.80. 17 Por. L. Dyczewski, Rodzina twórcą^ i przekazicielem kultury, TN KUL Lublin 2003, s. 15. J.P.II., Homilia w czasie Mszy Św. odprawianej dla rodzin, Pielgrzymka do Ojczyzny, Szczecin 11.06.1987r. 18 19 J. Turowski, Socjologia. Wielkie struktury społeczne, TN^ KUL Lublin 1994, s. 34. Z. Tyszka (red.), Analiza wybranych funkcji rodzin wielkomiejskich, CPBP Poznań 1990, s. 12.
Funkcję kształcącą przypisuje szkole H. Smarzewski. Pod ideą funkcji dydaktycznej rozumie się to jako wprowadzenie ucznia w prawidłowy zarazem samodzielny proces poznawczy - trójstopniowy, który zawiera poznanie: zmysłowe, myślowe i empiryczne^24.
Chyba nie ma potrzeby nikogo przekonywać jak intensywnie rozwija się dziecko w pierwszych latach swego życia. To okres, podczas którego m.in. kształtują się różne szeregi możliwości fizycznych, intelektualnych oraz społecznych. Dlatego tak bardzo ważne jest, żeby dziecko jak najwcześniej miało umożliwiony dostęp do wychowania przedszkolnego. Wychowaniem przedszkolnym w Polsce objęte są dzieci od trzeciego roku życia do momentu, kiedy podejmą swoją naukę w szkole. Bardzo pomocna dla rozwoju jest sytuacja, kiedy już trzyletnie dziecko pozostaje w przedszkolu przynajmniej kilka godzin dziennie^25.
Obecność dziecka w przedszkolu kształtuje jego dojrzałość emocjonalną oraz rozwija samodzielność. Dziecko uczy się tam jak poprawnie funkcjonować w grupie rówieśniczej: przestrzegać ogólnych norm, wykazywać się cierpliwością podczas oczekiwania na swoją kolej, dostosowywać się do poleceń dorosłych. W przedszkolu dziecko uczestniczy w dowodzonej przez nauczycielkę grupie rówieśników na prawach jednego z wielu. Status dziecka jest zupełnie inny, niż posiada w rodzinie, w której rówieśników raczej nie ma. Pozycja malucha w rodzinie bywa zazwyczaj wyjątkowa, podczas kiedy w przedszkolu takie same prawa i obowiązki mają wszystkie dzieci w tej samej grupie^26.
Kontakt dziecka z mnóstwem nowych osób sprawia, iż dziecko poszerza zasób swojego słownictwa, uczy się jak sformułować własne myśli, a w trakcie zabaw zyskuje wielu nowych doświadczeń.
(^24) H. Smarzewski, Szkoła jako środowisko wychowawcze, PWN, Kraków 1987, s. 55. (^25) M. Przetacznik – Gierowska, Z. Włodarski, Psychologia wychowawcza, część 1, PWN, Warszawa 1998, s. 235. 26 tamże, s. 236.
Obecność dziecka w przedszkolu często jest okazją do wychwytywania u niego niepokojących zachowań, ewentualnie zaburzeń w rozwoju czy też bardziej lub mniej rozwiniętych umiejętności.
Korzyści, które czerpie dziecko kiedy przebywa w przedszkolu zaowocują w przyszłości, dlatego, iż wiek przedszkolny jest najlepszym okresem, aby zapobiegać ewentualnym późniejszym trudnościom w nauce – na wyrównanie dysharmonii oraz zaburzeń rozwojowych, niwelowanie zaniedbań środowiskowych^27.
Głównym celem wychowania przedszkolnego jest rozległy rozwój dziecka, który jest dostosowany do jego indywidualnych możliwości. Oznacza to, iż zadania placówek przedszkolnych to stworzenie takich warunków materialnych, wychowawczych, emocjonalnych, aby malec mógł w pełni zwiększyć swoje prawdopodobne możliwości intelektualne, poznawcze, społeczno-moralne, emocjonalno-motywacyjne w warunkach poszanowania jego zdrowia oraz potrzeb rozwojowych^28.
Pobyt dziecka w przedszkolu niesie za sobą korzyści i można przełożyć je na funkcje pełnione przez przedszkole. Funkcji jest tak samo dużo jak również zadań, które pełnią placówki przedszkolne oraz korzyści dla dziecka korzystającego z edukacji przedszkolnej.
Kluczową formą działań przedszkola mających za zadanie wszechstronny rozwój dziecka jest zabawa, która jednocześnie tworzy podstawową formę aktywności każdego dziecka.
Poprzez zabawę zaspokaja się szereg potrzeb przedszkolaka: ruch, działanie, kontakty społeczne, badania, poznawanie i doświadczanie świata w jego różnych wymiarach jak i na miarę indywidualnych możliwości^29.
Instytucja edukacyjna jaką jest przedszkole ma do spełnienia określone funkcje, które zawierają szeroko pojętą opiekę nad zdrowiem, bezpieczeństwem i prawidłowym
(^27) Minister Edukacji Narodowej „Jak organizować edukację przedszkolną w nowych formach. Inf 28 ormator”, Warszawa 2008, s. 6. J. Lubowiecka: Funkcje i zadania współczesnego przedszkola, Wychowanie w Przedszkolu nr 1, 2006, s.
Według Stanisława Kowalskiego jest to społecznie nadzorowany i nastawiony na realizację wyznaczonych celów wychowawczych, system bodźców społecznych, kulturowych, przyrodniczych^32.
Zdaniem Józefa Pietera środowisko wychowawcze jest złożonym układem powtarzającym się lub względnie stałym sytuacji, do których człowiek kształcący się, zostaje przystosowany czynnie w wychowawczym zarysie swojego życia^33.
Wincenty Okoń uważa, że rodzina jako środowisko wychowawcze, to miejsce rozwoju dziecka i wszystkich jej członków. Dziecko, które uczestniczy w sytuacjach naturalnych życia rodzinnego poznaje ono wzory zachowań związane z pełnieniem roli ojca, matki, zapoznaje elementarną wiedzę o otaczającym świecie^34.
Szkoła jako środowisko wychowawcze, gdyż tam następuje rozwój ucznia, wspomaganie, proces uczenia się. Szkolne środowisko ma zakres bardzo szeroki, dlatego, że to środki będą kreować warunki materialne, czyli bazę (budynki, pomoce dydaktyczne), to również nauczyciele, uczniowie, administracja.
Wychowawcza funkcja szkoły w takim właśnie rozumieniu, to po prostu wspieranie prawidłowości rozwojowych jednostki, które są wskazywane naturalnym procesem rozwojowym. Szkoła, w jakiej funkcja wychowawcza byłaby realizowana w sposób wyżej przedstawiony wyznaczałaby ludzi zdolnych do samorealizacji^35.
B. Suchodolski rozpatruje podobnie funkcję wychowawczą. To sposób, w jaki przedstawia swój pogląd: "Wychowanie, a tym samym i szkołę należy (...) zmienić. Zmiany wymaga przede wszystkim dotychczasowa funkcja szkoły, która sprowadza się do ułatwiania uczniom awansu i ich selekcji, podczas gdy w nowych warunkach powinna służyć wszechstronnemu rozwojowi dzieci i młodzieży. (...) Dopiero wtedy (...) szkoła stanie się żywa i otwarta, kiedy będzie rozwijać zdolności, kształtować
(^32) S. Kowalski, Socjologia wychowania w zarysie, PWN, Warszawa 1986, s. 153. (^33) J. Pieter, Ogólna metodologia pracy naukowej, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław – Warszawa 1967, s. 42. 34 35 W. Okoń, Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa 1992, s.^ 52. A. Brzezińska, Psychopedagogiczne problemy edukacji przedszkolnej: wybrane zagadnienia z teorii i metodyki wychowania przedszkolnego, Wyd. Nauk .Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań 1985, s. 12.
umiejętności twórczego działania, wyzwalać inicjatywę oraz pobudzać uczniów do aktywności wielostronne”^36.
Przedmiotem jak i również narzędziem kontroli społecznej jest sam proces wychowania. Zachowanie się wychowanka jest objęte kontrolą jak i oddziaływanie rodziny oraz szkoły. Głównym celem jest także przygotowanie do internalizacji wartości, norm panujących w danej społeczności. Niekiedy kontrolne funkcje wychowania prowadzą do konfliktów między dorosłymi, którzy przedstawiają wartości tradycyjne, a generacją młodą, proponującą nowe wartości^37.
Według Wojciecha Pomykało wychowanie (w bardzo wąskim ujęciu) to „(...) świadome, celowe i specyficzne pedagogiczne działanie osób z reguły występujących w ich zbiorach (rodzinnych, szkolnych i innych) dokonywane głównie przez słowo (i inne postacie interakcji, zwłaszcza przez przykład osobisty) zmierzające do osiągnięcia względnie trwałych skutków (zmian) w rozwoju fizycznym, umysłowym, społecznym, kulturowym i duchowym jednostki ludzkiej”^38. Następnie autor pisze „przez wychowanie w szerszym tego słowa znaczeniu rozumiem: oddziaływanie całokształtu specyficznych, pedagogicznych bodźców doświadczeń ogólnospołecznych, grupowych, indywidualnych, profesjonalnych i nieprofesjonalnych przynoszących względnie trwałe skutki w rozwoju jednostki ludzkiej w jej sferze fizycznej, umysłowej, społecznej, kulturowej i duchowej”^39.
Następną definicję przedstawia Anita Zirz, która powstała na gruncie krytycznego racjonalizmu. Autorką jest niemiecka pedagog, która głosi, że „wychowanie jest celowym sterowaniem procesu uczenia się człowieka”^40.
(^36) Cz. Kupisiewicz, Podstawy dydaktyki ogólnej, Polska Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa 1995, s.
