Pobierz Gatunki mowy czy gatunki tekstu z połowy XVIII wieku w ... i więcej Prezentacje w PDF z Sztuka tylko na Docsity!
Folia 131
Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis
Studia Linguistica VIII (2013)
Teodozja Rittel
Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie
Gatunki mowy czy gatunki tekstu z połowy XVIII wieku...
w tekstach literackich Elżbiety Drużbackiej^1.
Propozycja metodologiczna
1. Status quaestionis
Problem historycznej i współczesnej refleksji lingwistycznej ogranicza się tu do próby analizy spornego charakteru wybranych argumentów jako nazw wytworów (np. bajka ) i predykatów oraz nazw czynności (np. bajać ) występujących w tekstach Elżbiety Drużbackiej^2. Kryterium weryfikacyjnym są tu słowniki historyczne i słow- niki współczesnego języka polskiego oraz słowniki specjalistyczne^3. Punktem wyjścia jest ustalenie istoty charakteru tego zjawiska, z wykorzy- staniem koncepcji Anny Wierzbickiej^4. Według jej ujęcia eksplikacja s p o r u jest następująca:
wiem, że ty myślisz o Z co innego niż ja sądzę, że ty myślisz źle mówię: mówię to, bo chcę, żebyś myślał tak samo jak ja
Koncepcja ta sprowadza istotę sporu do g a t u n k ó w m o w y, w których:
- spór wymaga odmienności aksjologicznych stanowisk,
- celem zaś sporu jest uzyskanie zgodności stanowisk B z A (ale nie odwrotnie).
(^1) Fragment tekstu T. Rittel, Elżbieta Drużbacka. Gatunki mowy z połowy XVIII wieku (w przygotowaniu). Problem współczesnej refleksji tekstologicznej rozważa B. Witosz, Ga- tunek – sporny (?) problem współczesnej refleksji tekstologicznej , „Teksty Drugie” 2001, nr 5, s. 67–85. (^2) Bobr I i II: Poezje Elżbiety Drużbackiej , t. I–II, wyd. Jana Nepomucena Bobrowicza, Lipsk 1937; Arkadia Oss 13 II: Arkadia szczęśliwa, rkps K91, s. 43–91, Biblioteka Ossoliń- skich, Wrocław. (^3) M.A. Troc, Nowy dykcyonarz, to iest Mownik polsko-niemiecko-francuski , Leipzig 1779 (dalej: T); Słownik języka polskiego S.B. Lindego, Warszawa 1807–1814, t. I–VI (dalej: L); Współczesny słownik języka polskiego , red. B. Dunaj, Warszawa 2007, t. 1–2, red. B. Dunaj (da- lej: BD); Wielki słownik języka polskiego , red. E. Polański, Kraków 2009 (dalej: WSJP); Słownik etymologiczny języka polskiego , red. W. Boryś, Kraków 2010 (dalej: SEJP). (^4) A. Wierzbicka, Genry. Tekst i zdanie , red. T. Dobrzyńska, E. Janus, Wrocław 1983, s. 129–135, cyt. ze s. 131 (dalej: AW).
Gatunki mowy czy gatunki tekstu z połowy XVIII wieku... [253]
Spór, w odróżnieniu od kłótni , zakłada polemikę, dyskusję, dysputę. W XV wie- ku oznaczał także rozprawę sądową, proces (SEJP 570). W definicjach leksykalnych, historycznych „Spór puszczamy do prawa do sądów, gdzie się strony miedzy sobą rozpierają” (L V 396). U Michała A. Troca: spór , spieranie , sporka , w sporki z kim wstą- pić. W rzeczy jasnej spor wieść , trzymać (T 2206). Definicje współczesne informują:
spór, sporze ‘dyskusja wynikła z niezgodności poglądów, zdań na jakiś temat’, konflikt, nieporozumienie polemika. Naukowy spór (BD II 1704). Kryterium A. Wierzbickiej, w zastosowaniu do ustalenia spornego charakteru gatunków literackich, wymaga pewnych uzupełnień, wynikających między innymi z semantyki leksykalnej wypowiedzi tekstowej, porównywania znaczeń słowniko- wych i tekstowych, które z uwagi na tekst historyczny z połowy XVIII wieku mogą mieć znaczenie odmienne niż współczesne^5. Za podstawę rozważań przyjmujemy te formy działania językowego, które wy- stąpiły w tekstach Drużbackiej (Bobr I i II, Arkadia Oss 13 II). Są to: bajka , baśń , po- wieść , przysłowie i zapożyczone z języka włoskiego fraszka , z języka greckiego tren i także z języka greckiego panegiryk. Wymienione literackie gatunki mowy (i tekstu) reprezentują dwojakiego ro- dzaju znaczenie: c z y n n o ś c i o w e, takie, w którym to znaczenie jest zachowane jako najsilniejsze (np. opowiadanie ), i takie, w którym ta cecha czynnościowa jest osłabiona lub marginalizowana (np. współczesne rozumienie leksemów baśń czy przypowieść ). Otrzymujemy w ten sposób wyznacznik (czynnościowość lub jej brak), który umożliwia kwalifikację tego, co jest sporne. Jest to równocześnie oce- na stanu leksykalizacji wykładników leksykalnych gatunków mowy typu przysłowie czy też kazanie. Idzie o to, czy w nazwie gatunku literackiego występuje odczuwalne (historyczne lub współczesne) połączenie nazwy wytworu z czasownikami mówie- nia^6 , na przykład baśń , bajka i bajać , oraz także tren i trenić , czy też takie połączenie nie występuje. Brak tego związku oznacza, że odbiorca otrzymuje niejednoznacz- ny semantycznie komunikat (znaczenie polisemiczne), który polega na tym, że: „Element języka, w y r a z (np. bajka, fraszka), posiada dwa znaczenia aktualne, mię- dzy którymi istnieje mniej lub bardziej oczywisty związek” 7. Spór może dotyczyć tego, czy to drugie, literackie znaczenie wyodrębniło się już w tekstach E. Drużbackiej z połowy XVIII wieku, czy też nie. Jest ono bowiem sekundarne. Te same leksemy – opowiadanie czy bajka – są kwalifikowane z punktu wi- dzenia przynależności do języka ludowego (folkloru) i języka literackiego. Decyzja o przynależności do folkloru czy do języka literackiego jest podejmowana na pod- stawie kryteriów o r a l n o ś c i i p i ś m i e n n o ś c i, co pozwala uznać w pewnym sensie dyskusyjną następującą klasyfikację 8.
(^5) T. Rittel, Tematyzacja wyrazu tekstowego , [w:] Elżbieta Drużbacka. Konteksty wyrazo- we , Kraków 2009, s. 197. (^6) K. Kleszczowa, Verba dicendi w historii języka polskiego. Zmiana znaczeń , Katowice
1989, s. 198–202. (^7) Encyklopedia wiedzy o języku polskim , red. S. Urbańczyk, Warszawa 1978, s. 197. (^8) J. Bartmiński, S. Niebrzegowska-Bartmińska, Tekstologia , Warszawa 2009, s. 144–145.
Gatunki mowy czy gatunki tekstu z połowy XVIII wieku... [255]
Ilustracją tego „spornego” charakteru jest podwójność znaczeń – słownikowa i tekstowa, na przykład w bajce i baśni w znaczeniu plotki i utworu literackiego, a z zapożyczonych gatunków literackich taką podwójność zawiera fraszka , jako drobnostka i gatunek literacki, czy też treny – jako żałobne narzekanie i utwór li- teracki. Przykładowo w tym ostatnim przypadku różnią się znacznie wyrazy jako elementy słownika i tekstu. U S.B. Lindego rzeczownik tren jest motywowany jeszcze czasownikiem tre- nić (L V 702), natomiast Słownik współczesnego języka polskiego pod redakcją Bogusława Dunaja ma tren definiowany wyłącznie jako utwór literacki (BD II 1861). W związku z tym „sporne” są te gatunki literackie, w których aktualne zna- czenie słowa jest dyskusyjne i wymaga opisu wszystkich podstawowych składni- ków semantycznych, tj. czasownika (predykatu) i rzeczownika (jako argumentu), np. pleść bajki (znaczenie potoczne) i opowiadać bajki (znaczenie folklorystyczne). Wynika to stąd, że pleść przynależy do czasowników r e f e r u j ą c y c h, nietworzą- cych określonego gatunku mowy – z pogardliwą oceną wypowiedzi, opowiadać zaś jest rzeczownikiem g a t u n k u j ą c y m – z neutralną oceną wypowiedzi^12. Ten wymiar przekrojów, w których obrębie można rozważać pojęcie sporu t e k s t o w o - s ł o w n i k o w e g o i h i s t o r y c z n o - w s p ó ł c z e s n e g o, odsyła nas bezpośrednio do analiz językowo-kulturowych, które są zawsze prowadzo- ne z zastosowaniem jednolitego schematu analitycznego (interpretacyjnego), tak jak na przykład leksyka staropolska i leksyka doby nowopolskiej w rozważaniach Aleksandry Janowskiej na temat pola pojęciowego rozumu^13. Łączymy w ten sposób trzy metody postępowania: ( 1 ) k o n c e p t u a l n ą, w której oznaczane są stopnie dookreślania pojęcia istoty s p o r u, a więc: a) poziom eksplikacyjny, w którym przyjmuje się istniejący zapis podstaw do- tyczący pojęcia s p ó r, w obrębie gatunków mowy (tekstu); b) poziom rozdzielności, w którym o istnieniu s p o r u rozstrzyga słownik i tekst; c) poziom semantyczny, w którym o istocie s p o r u rozstrzyga nadanie zna- czeń jako jednostki języka oraz jako jednostki tekstu 14 ; d) poziom odniesień językowo-kulturowych, w którym o istocie s p o r u de- cyduje indywidualna kompetencja kontekstualna, to jest konteksty użyć w danym kręgu nadawczo-odbiorczym^15 ;
(^12) A. Wierzbicka, Walencja czasowników o znaczeniu mówić , „Prace Filologiczne”, t. 29:
1979, s. 41–49. (^13) Zob. A. Janowska, „Daj mi, miły Panie, mądrość i rozum”. Pojęcia epistemiczne w polsz-
czyźnie , [w:] Humanizm w języku polskim. Wartości humanistyczne w polskiej leksyce i refleksji o języku , red. A. Janowska, M. Pastuchowa, R. Pawelec, Warszawa 2011, s. 266–288 (Huma- nizm Polski. Syntezy, t. 10). (^14) R. Jakobson, W poszukiwaniu istoty języka, Wybór pism , t. 1–2, red., tłum. i wstęp
M.R. Mayenowa, Warszawa 1989. (^15) K. Moszyński, Kultura ludowa Słowian , cz. 1, t. 2, Warszawa 1967; T. Rittel, Elżbieta
Drużbacka w kręgu mecenatu Czartoryskich , [w:] Kultura i język Wielkiego Księstwa Litewskie- go , red. M.T. Lizisowa, Kraków 2005, s. 293–313.
[256] Teodozja Rittel
( 2 ) i n t e r p r e t a c y j n ą, w której o istocie s p o r u decydują nie tyle wykładniki gramatyczne, ile ich realizacja jako: a) poziomu czasowo-semantyzującego, w którym obecność lub nieobecność leksemu spornego stanowi kryterium identyfikacyjne sporu w danym okresie historycznym; b) poziomu empirycznego, w którym w ostatecznym rachunku użycie teks- towe oznacza rozróżnienie: język mówiony w tekście pisanym (oralność) i język pisany w tekście pisanym (piśmienność), co oznacza przybliżenie do instrumentalnego interpretowania cech s p o r u w tekście (o tekście)^16 ; ( 3 ) w e r y f i k a c y j n ą, w której o istocie s p o r u decyduje paradygmat analitycz- ny, a w nim: a) definicje słownikowe, historyczne M.A. Troca i S.B. Lindego b) definicje słownikowe współczesne B. Dunaja c) znaczenie etymologiczne W. Borysia d) użycie tekstowe E. Drużbackiej.
2. Definicje leksykalne i znaczenia aktualne leksemów rodzimych
2.1. Bajka, baśń
Definicje leksykalne historyczne Michała A. Troca
T 19: baja, bajka, bajanie ‘narration fabulense’ bajarz; baję bajeczny, bajeczne minęły wieki T 29: bajka, bajki Ezopowe, Fabel, Märchen ‘bajka, baśń’, Märchendichter, Fabel- dichter; bajki, plotki, brednie, staroświeckie to bajki, wszystko to bajki, bajki siać T 27: baśń, Fabel, Märchen ‘bajka, baśń’, babskie to baśnie, conte de vieille, conte à dormir ‘opowiadania starszych do snu’ Bajka i baśń to u M.A. Troca synonimy k o g n i t y w n e^17 , które mają zbliżoną wartość poznawczą. Są to z reguły synonimy różnoprzedmiotowe, wyraźnie roz- dzielone na Fabel ‘bajka’ i Märchen ‘baśń’ w języku niemieckim. Ponadto bajka (nie baśń) jest u Troca zróżnicowana polisemicznie (bajki Ezopa – literatura) i bajki, plotki (język potoczny).
Definicje leksykalne historyczne Samuela B. Lindego
L I 45: bajka ‘powiastka zmyślona w celu moralnym’ L I 44: baja, ‘baśń’, potężna bajka. Wyr. bajarz, bajkarz, plotkarz, bajać, bajał, baje ‘ba- śnie opowiada’, zmyślać, po poetycku, ogólnie: łgać, kłamać, z prawdą się mijać, pleść, prawić, gadać nie wiedzieć co, Bajkę bajać, Baśnie baję
(^16) Również niektóre regionalizmy można uznać za cechy „sporne”, por. E. Stachurski, Regionalizmy kresowe w powieści poetyckiej Antoniego Malczewskiego , „Rocznik Naukowo- -Dydaktyczny Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie”, „Prace Językoznawcze”, t. 38: 1979, s. 117–131. (^17) A. Nagórko, Wstęp. Definicje synonimów , [w:] Dystynktywny słownik synonimów , red. A. Nagórko, M. Łaziński, H. Burkhardt, Kraków 2004, s. XX–XXV.
[258] Teodozja Rittel
Znaczenie aktualne w tekstach Elżbiety Drużbackiej
ED 1 Nie przyszedłem do ciebie z b a j k a m i, ni z żarty ; Bobr II 85, 28 ‘treściami nieprawdziwymi, fikcyjnymi’ ED 2 Fortunna pani, mówiąc: jak cię myli Czas mój Adolfie, czyć kto poplotł b a ś n i e ; Bobr II 240, 15– ‘treści nieprawdziwe, fikcyjne’ ED 3 Pojęły zmysły, uważała dusza Co im czart b a j a ł , lecz… ; Bobr II 118, 1– ‘plótł, kłamał’, znaczenie czynnościowe ED 4 B a j k a ć to wprawdzie, wymyślna fabuła Ale możemy nabrać z niej pożytku ; Bobr II 257, 25– ‘powiastka’, tak jak u S.B. Lindego, znaczenie literackie od XVI wieku ED 5 B a j k a to szczera, fabuła rzetelna ; Bobr II 185, 1 ‘opowiadanie o treści literackiej’, od XVI wieku ED 6 Nadstawił ucha Adolf co prawiło Roztropne dziecko, mądrze i rzetelnie Myśli, czy mu się to tylko śniło, Czy komponuje b a j k i tak subtelne ; Bobr II 200, 16– ‘opowiadanie o treści fantastycznej’, znaczenie literackie od XVI wieku ED 7 Żeby Serpina zupełniej Uświadomiona była, O czymś kiedyś piastunki b a ś n i e prawiły, póki Dziecko nie zaśnie ; Oss II 13, 75, 541
‘opowiadanie ludowe’ z morałem, od XV wieku, tak jak u M.A. Troca, w wersji francuskiej T 27 conte de vieille , conte à dormir ‘opowiadania starych, opowiadanie do snu’
W badanym tekście E. Drużbackiej wystąpiło siedem znaczeń aktualnych, w tym: zdania 4, 5 i 6 oceniamy jako znaczenie literackie, a zdanie 7, jako znaczenie folklorystyczne. Zdanie 1 i 2 różnią się od siebie tylko w płaszczyźnie wyrażania, a nie w płaszczyźnie treści, gdyż oba oznaczają bajkę, rozumianą jako treść fikcyj- na. Zdanie 3 zawiera nazwę czynności bajać , pochodzącą od pie. pierwiastka * bhā ‘mówić’, na którym oparte jest bajać (SEJP 22). Znaczenie literackie, oprócz lekse- mów bajka i baśń , wykorzystuje także atrybucję: Pegaz b a j e c z n y dobył źródło Hipokrenę Bobr II 189, 3. W strukturalnym paradygmacie tego gatunku mowy mamy zatem u Drużbackiej:
zn. czynności zn. wytworu zn. literackie zn. folklorystyczne zn. potoczne bajał hist. (1×) bajka (5×) bajka (3×) baśń (1×) bajka (2×) baśń (2×) bajeczny (1×) baśń (1×)
Rozróżnienie znaczenia potocznego i literackiego, czy też folklorystycznego, jest możliwe tylko w kontekście lingwistycznym, np. kto poplótł b a ś n i e Bobr II 240, 15–16 znaczenie potoczne ‘bajki’, na co wskazuje czasownik p l e ś ć SEJP 440; p l o t ę od XV wieku ‘mówić bez sensu, bez zastanowienia, gadać, paplać’, i drugi
Gatunki mowy czy gatunki tekstu z połowy XVIII wieku... [259]
przykład: zaczął dyskurs p r a w i ą c różne b a ś n i e Bobr II 79, 18, ma także zna- czenie potoczne, na co wskazuje semantyka czasownika prawić , który od XVIII wieku miał znaczenie pogardliwej oceny wypowiedzi, por. L IV 460: Piękne baje nam p r a w i s z , Teat 51, Gaduły p r a w i ą ni to ni owo Teat 25, 93.
2.2. Powieść
Definicje leksykalne historyczne Michała A. Troca
T 1637: p o w i e ś ć 1) Sage, Rede, 2) Sprechwort, ‘przysłowie’ 1) powieść wczoraj była, że… 2) powieść (przypowieść) pospolita niesie, powieść znamienita mersli- cher Spruch, un opophregme, proverbe, z powieści vom Hören Sagen: znam go z powieści par un ouy-dire ‘ze słyszenia’ Nie ma u M.A. Troca znaczenia powieści jako utworu literackiego. Powieść , i w języku polskim, i w niemieckim ( Sage , Rede ‘podanie, mowa’), jest mówiona i bli- ska przypowieści , proverbium ‘przysłowiu’. Leksemy powieść i przypowieść tworzą synonimy t e m a t y c z n i e b l i s k i e, nazywające to samo zjawisko lub cechę, ale o różnym natężeniu tego zjawiska lub cechy.
Definicje leksykalne historyczne Samuela B. Lindego
L IV 423: p o w i e ś ć , powiastka, wieść, gadanie, pogłoska. Powieść ‘fama, sława, imię dobre lub niedobre’. Powieść ‘to, co mówiono, powiadano, nowina, doniesienie, wyrok, słowo’ np. Bajki i powieści Krasickiego. Powieść do obyczajów należąca, por. p r z y p o w i e ś ć
Definicje leksykalne współczesne Bogusława Dunaja
BD II 1351: p o w i e ś ć ‘dłuższy, wielowątkowy utwór epicki pisany prozą. Czytać, pi- sać powieść’; powieściopisarz ‘literat piszący powieści’, powieściopisarstwo ‘pisa- nie powieści’, powieściopisarka ‘autorka powieści’
Definicja etymologiczna Wiesława Borysia
SEJP 473: p o w i e ś ć od XIX w. ‘dłuższy utwór epicki, pisany prozą’; zastosowanie w nowszym znaczeniu dawniejszego wyrazu stp. od XIX w; powieść ‘powiedze- nie, mowa, wieść, rozgłos, zła lub dobra sława, opowieść, opowiadanie’; p r z y- p o w i e ś ć ‘krótka opowieść z ukrytym morałem’. W XVI w. wypowiedź, opowieść, informacja, przekaz słowny, sentencja, przysłowie, przypowieść ‘przepowiednia, proroctwo’, także w XVI w. ‘krótkie opowiadanie, nowelka daw. wypowiedź, po- głoska, plotka ’, ps. *povĕstь < *povĕd-tь ‘opowieść, opowiadanie’ od czasownika *po-vĕdĕti ‘powiedzieć’ Powieść u S.B. Lindego (hist.) ma znaczenie synonimiczne kognitywne: po- wiastka , pogłoska , i polisemiczne (sekundarne): powieści Krasickiego. Współcześnie u B. Dunaja jest tu wyłącznie znaczenie powieści jako utworu literackiego. Etymologia W. Borysia ukazuje synonimy d y s t y n k t y w n e ( powieść , opowiastka ) o treści pozajęzykowej utworu literackiego i synonimy t e m a t y c z n i e b l i s k i e: przypowieść , przysłowie , nazywające to samo zjawisko lub cechę w sposób podobny, jak np. przepowiednia , proroctwo.
Gatunki mowy czy gatunki tekstu z połowy XVIII wieku... [261]
ED 1 Wszak o tym kronik echo niesie Dalszych obrotów swoich h i s t o r y a prawi Oss 13 II 85, 117 ‘opis dziejów’ ED 2 Autorka tej h i s t o r y i Elżbieta Drużbacka Oss 15 II 81 (koniec Arkadii ) ‘opis przygody kochanków Sylwany i Astyona’ ED 3 O Klimio któżby się spodział że w tym stanie, Rzecze Serpina, tylu h i s t o r y i zebranie Znaleźć człek niewiadomy może Oss 13 II 75, 572 ‘opowieści, opowiadań’ Spór semantyczny jest zatem problemem wyboru kwalifikacji gatunkowej wypowiedzi.
3. Definicje leksykalne i znaczenia aktualne leksemów zapożyczonych
3.1. Fraszka
Definicje leksykalne Michała A. Troca
T 363: F r a s z k a 1) Bajka, bagatela, 2) pewien epigramat , un èpigramme 3) Fable ‘bajka’. 1. Za fraszkę to stoi, o lada fraszkę człowiek się często wadzi; 2. Fraszki Kochanowskiego i Kochowskiego; 3. Fraszka ‘bajka’ to Troc ma trzy znaczenia polisemiczne fraszki: bagatelę , epigramat ‘dzieło lite- rackie’, bajkę.
Definicja leksykalna historyczna Samuela B. Lindego
L I 672: 1. F r a s z k a ‘mała rzecz, półrzecz, maleństwo, bagatela’ Głupiego zwać to fraszka, mądrego to sztuka Zab 6, 11; A choćby ćwierć dla igraszki, Dwieście lat, i to nie fraszki Kras W 125; 2. Fraszki Jana Kochanowskiego. Zawiera się w nich wiele pieśni z Anakreonta, powieści krotofilne Kras List 89; Fraszkopis ‘poeta’ fraszki piszący (Jan Kochanowski)
Definicja leksykalna współczesna Bogusława Dunaja
BD I 425: F r a s z k a: 1. Rzecz, sprawa łatwa do wykonania, coś mało ważnego, drob- nostka błahostka; 2. Lit. krótki, dowcipny utwór poetycki, o charakterze żartobli- wym (wł.).
Definicja etymologiczna Wiesława Borysia
SEJP 150: F r a s z k a od XVI w. ‘bagatela, drobnostka, błahostka’, rodzaj krótkiego wiersza, w XVI w. fraszki ‘wymysły, plotki, bajki’ z wł. frasche ‘głupstwa, bzdury’ od frasca ‘gałązka’
Znaczenie aktualne Elżbiety Drużbackiej
ED 1 Potem rozne dziecinne mieliśmy igraszki, Sylbrytta, sługa nasza, p r a w i ł a nam f r a s z k i Oss 13 II 59, 89 znaczenie potoczne ‘drobnostka’ lub ‘powieść krotochwilna’ ED 2 Od trzeciej skarga zachodzi osoby Mówiąc: fraszka to, godna śmiechu sprawa Bobr I 74, 17– znaczenie potoczne ‘drobnostka, błahostka’
[262] Teodozja Rittel
Jak widać, u E. Drużbackiej mamy tu znaczenie słownikowe, historyczne (u M.A. Troca i S.B. Lindego) i współczesne (u B. Dunaja). Badane teksty nie dostar- czały materiału z użyciem literackim w czystej postaci. Chociaż „sporny” jest przy- kład (Zd ED 1 ) jako jednostki tekstu, w którym może być drobnostka lub „powieść krotochwilna”. Oba znaczenia aktualne w tekście.
3.2. Treny
Definicje leksykalne historyczne Michała A. Troca
T 2426: t r e n: Trauer, Lied, lamentation, poëme, Treny Jeremiaszowe; nucić smutne, płaczliwe treny; wesołe wota w grobowe przemienić treny; to żałosne treny, to wesołe odzywają się odgłosy Troc ma na pierwszym miejscu lamentacje jako poematy, na dalszym – polise- miczne żałosne treny. Można by tu widzieć synonimy pragmatyczne (stylistyczne)^22.
Definicja leksykalna Samuela B. Lindego
L V 702: t r e n: z grec. Żałobna pieśń. Treny Jeremiasza przeł. Przybylski. Treny Jana Kochanowskiego na śmierć córki Urszuli. Treny S. Grochowskiego na śmierć Maciejowskiego; t r e n i ć : treny śpiewać, żałośnie narzekać (por. d u m a ć )
Definicja leksykalna współczesna Bogusława Dunaja
BD II 1861: t r e n: ‘utwór literacki; wokalny, muzyczny o nastroju poważnym, elegij- nym, którego tematem jest opisanie osoby zmarłej, opłakanie jej śmierci (Treny Jana z Czarnolasu), śpiewać treny (łac. z grec). Treny u M.A. Troca, S.B. Lindego i u B. Dunaja mają na pierwszym miejscu zna- czenie sekundarne, czyli treny jako poematy, na drugim także znaczenie prymarne: żałobne narzekanie, które u S.B. Lindego jest wyrażone czasownikiem trenić.
Znaczenie aktualne Elżbiety Drużbackiej
ED 1 Przestań Auroro T r e n ó w, otrzyj z łez twarz, oczy Oss 13 II 62, 336 znaczenie prymarne ‘żałośnie narzekać’ ED 2 Tu śmiech, tu żarty, jużci smutne t r e n y, Ten się uskarża, że został w afroncie Bobr I 77, 23 ‘żałośnie narzeka’^23
Dzięki Janowi Kochanowskiemu tren jako gatunek literacki był niezwykle po- pularny w literaturze polskiej aż do XVIII wieku, gr. thrnos (KSWO 517). Biblia ma t r e n i lamentacje BT 2 Kr 35, 25–26; Wulgata ma wyłącznie l a m e n t a t i o n e s , II Par 35, 25–26. U Elżbiety Drużbackiej jako synonim stylistyczny trenów występują lamentacje , które wpisują się z jednej strony w leksem żale, a z drugiej – w treny. Ocena trenów
(^22) Pojęcie synonimów pragmatycznych (stylistycznych) wprowadzam w pracy Elżbieta Drużbacka. Konteksty wyrazowe , op. cit., s. 199. (^23) E. Drużbacka napisała Tren na śmierć córki Marianny , zamieszczony w Historii
chrześcijańskiej ks. Elefantyny Eufraty , rkps Oss 13 II 1–43; por. T. Rittel, Wiersze żałosne E. Drużbackiej i Treny J. Kochanowskiego , [w:] Elżbieta Drużbacka. Konteksty wyrazowe , op. cit., s. 31–35.
[264] Teodozja Rittel
jej poezji^26. Synonimiczność i polisemiczność zatem (nie w słownikach, lecz w teks- tach) Elżbiety Drużbackiej ukazuje konteksty dyskusyjne (np. bajka zwykła i jako utwór literacki, baśń jako bajka) albo niepełne, na przykład fraszka i tren tylko jako gatunki mowy. Gatunki sporne zatem:
- mają konteksty sporne, w których realizują się dwa (lub więcej) znaczenia aktual- ne słowa – i w tekście E. Drużbackiej, i w słownikach, albo też występują znacze- nia synonimiczne;
- mają akty mowy (tekstu) z połowy XVIII wieku, gdyż mogą być historycznie (dia- chronicznie) zachowawcze lub innowacyjne. Spór semantyczny jest więc problemem oceny wyboru znaczeń prymarnych (gatunki mowy) i sekundarnych (gatunki tekstu).
Speech Genres and Text Genres from the Middle of the Eighteenth Century
in the Texts of Elżbieta Drużbacka: A Methodological Proposition
Abstract
The author of the article aims to discuss linguistic and genre features that distinguish literary texts of the prominent poet of the King Augustus III times – Elżbieta Drużbacka. The linguistic analysis of fairy-tales, fables, epigrams, and laments is carried out on the basis of lexicons of the Polish language.
(^26) K. Stasiewicz omawia twórczość poetki, wymieniając m.in. jako gatunki tekstu przez
nią uprawiane: bajkę i fraszki, zob. eadem, Elżbieta Drużbacka. Najwybitniejsza poetka czasów saskich , Olsztyn 1992.
