Pobierz Generał Antoni Jankowski (1783–1831). Tragiczna postać ... i więcej Streszczenia w PDF z Historia tylko na Docsity!
Uniwersytet Pedagogiczny
im. Komisji Edukacji Narodowej
w Krakowie. Wydział Humanistyczny.
Paweł Suchanek
GENERAŁ ANTONI JANKOWSKI (1783 – 1831)
TRAGICZNA POSTAĆ POWSTANIA LISTOPADOWEGO
Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Henryka Żalińskiego
Kraków 2016
Dedykuję Rodzicom, Basi i Najukochańszej Agusi
Ciekawostką pozostaje fakt, że pomimo braku znaczących sukcesów na polach bitew gen. Antoni Jankowski przez pewien czas był typowany na dowódcę wyprawy na Litwę, a w kwietniu 1831 roku był wysuwany przez gen. Ignacego Prądzyńskiego nawet na stanowisko Wodza Naczelnego^2. Do tej pory nie powstała żadna odrębna monografia dotycząca Antoniego Jankowskiego. Żaden polski historyk nie podjął próby przedstawienia jego sylwetki, upodobań – słowem ukazania prawdziwego wizerunku generała. Bez wątpienia miał na to wpływ niedostatek materiałów źródłowych oraz niedostępność wielu dokumentów, szczególnie tych o charakterze osobistym i prywatnym, które pozwoliłby stworzyć wyczerpującą biografię dowódcy wyprawy łysobyckiej. Dotychczas ukazały się jedynie niepełne biogramy generała. Najobszerniejszy z nich, chociaż niepozbawiony błędów, zamieścił Tadeusz Łepkowski w Polskim Słowniku Biograficznym^3. Autorami krótkich not biograficznych poświęconych dowódcy wyprawy łysobyckiej byli również Robert Bielecki^4 oraz Marek Tarczyński^5. Ten ostatni przedstawił postać Jankowskiego na tle innych generałów powstania listopadowego. Życiorys Antoniego Jankowskiego zawarty jest również w III tomie, wydanej przez II wojną światową, Encyklopedii Wojskowej pod redakcją Ottona Laskowskiego^6.
Najważniejszymi źródłami dotyczącymi działalności gen. Antoniego Jankowskiego w powstaniu listopadowym są rękopisy przechowywane w polskich bibliotekach i placówkach archiwalnych. Najwięcej materiałów źródłowych znajduje się w Bibliotece Książąt Czartoryskich w Krakowie. W pisaniu niniejszej rozprawy najważniejsze i zarazem bezcenne okazały się papiery gen. Jankowskiego, zawierające dużą ilość rozkazów organizacyjnych i kadrowych z maja 1831 roku 7. Niezwykłą wartość posiada zbiór dokumentów kpt. Józefa Kowalskiego, zawierający kopie rozkazów oraz raportów dotyczących działań wojennych 1831 roku 8. Zawarty jest w nich m. in. opis wyprawy łysobyckiej, której dowódcą był gen. Antoni Jankowski. Bardzo przydatne okazały się również dokumenty ówczesnego szefa
(^2) S. Barzykowski, Historia powstania listopadowego , t. IV, Poznań 1884, s. 93–94. (^3) T. Łepkowski, Jankowski Antoni , Polski Słownik Biograficzny (dalej: PSB), t. X, Kraków 1962–1964, s. 531–
- 4 5 R. Bielecki,^ Słownik biograficzny oficerów powstania listopadowego , t. II, Warszawa 1996, s. 192. 6 M. Tarczyński,^ Generalicja^ powstania listopadowego , s. 389. 7 Encyklopedia Wojskowa , redakcja O. Laskowski, t. III, Warszawa 1933, s. 620–621. Biblioteka Czartoryskich (dalej: BCz), rkps 3513 IV, Papiery gen. Antoniego Jankowskiego. Korespondencja z maja 1831 r. 8 BCz, rkps 6438, Józef Kowalski, Materiały do historii wojny 1830–1831.
wywiadu polskiego gen. Józefa Załuskiego^9. Pomocna okazała się także korespondencja Wodza Naczelnego gen. Jana Skrzyneckiego z prezesem Rządu Narodowego ks. Adamem Jerzym Czartoryskim^10. Bardzo ważne materiały źródłowe, o istotnym znaczeniu, znajdują się w Archiwum Akt Dawnych w Warszawie, w zespole archiwalnym pod nazwą Komisja Rządowa Wojny. Dokumenty zawierają informacje na temat przebiegu służby Antoniego Jankowskiego, udziału w kampaniach wojennych oraz otrzymanych odznaczeń wojskowych 11. Pomocne okazały się również rękopisy znajdujące się w innym zbiorze archiwalnym AGAD o nazwie Władze Centralne Powstania Listopadowego. Zbiór ten zawiera rozkazy, które Sztab Główny Wojska Polskiego wydawał Jankowskiemu w trakcie wojny polsko – rosyjskiej 1831 roku, a także nominacje na stopnie generalskie. Ponadto zawarte są w nim również dokumenty dotyczące procesu generała przed Sądem Wojennym Nadzwyczajnym^12. Niezwykle cenne rękopisy znajdują się w Bibliotece Polskiej Akademii Nauk w Kórniku. Zawierają one m. in. pisemne rozkazy, jakie gen. Jankowski wydawał gen. Kazimierzowi Dziekońskiemu w czerwcu 1831 roku, po przejęciu przez niego z rąk gen. Jana Umińskiego komendy nad 1. Korpusem Kawalerii, a także raporty gen. Hieronima (Girolamo) Ramorino, które ten przesyłał Jankowskiemu w czasie wyprawy łysobyckiej^13. Cenny zespół archiwalny, dotyczący działalności wojskowej Antoniego Jankowskiego w latach 1815–1830, znajduje się w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego. Są to Rozkazy Dzienne do Wojska Polskiego wydane przez naczelnego dowódcę armii Królestwa Polskiego wielkiego księcia Konstantego Pawłowicza^14. Znajdują się tam również dokumenty gen. Jana Krukowieckiego, będącego w lutym 1831 roku bezpośrednim przełożonym Antoniego Jankowskiego. Zawierają one rozkazy wydawane przez Krukowieckiego oraz raporty od dowódców podległych mu oddziałów^15.
(^9) BCz, rkps 3235 IV, Papiery gen. Józefa Załuskiego 1830–1831 (t. I – II). (^10) BCz, rkps 5656 IV, Korespondencja 1830–1861. Listy do ks. Adama Jerzego Czartoryskiego. (^11) Archiwum Główne Akt Dawnych, Komisja Rządowa Wojny (dalej: AGAD, KRW), rkps 64, Patena na znak honorowy za lat 20 służby oficerów, lekarzy i urzędników byłych wojsk polskich wydane w r. 1830; AGAD, KRW, rkps 338, Stan służby oficerów pułku 1. strzelców konnych; AGAD KRW, rkps 573, Rozkazy dzienne z lat 1818–1819. 12 AGAD, Władze Centralne Powstania Listopadowego (dalej: WCPL), rkps 259, Nominacje generałów i dymisje; AGAD, WCPL, rkps 262, O Utarczkach i bitwach, AGAD, WCPL, rkps 282, O spisku przeciw Krajowi; AGAD, WCPL, rkps 735, Ekspedycje Sztabu G 13 łównego, cz. II (8 lutego – 21 września 1831). Biblioteka Kórnicka Polskiej Akademii Nauk (dalej: BK), rkps 1543, Expedycje od generałów Dywizji: Paca, Umińskiego, Jankowskiego, Chrzanowskiego, Bukowskiego do gen. Dziekońskiego 1831; rozkazy i raporty korpusu gen. Ramorino od 14 czerwca do 30 wrze 14 śnia 1831. Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego (dalej: BUW), Teka Roberta Bieleckiego, Rozkazy Dzienne do Wojska Polskiego 1815–1830, teczki 1–6. 15 BUW, rkps 570, Raporty oddziałów i rozkazy wydawane przez gen. Jana Krukowieckiego od 5 marca1831 do 28 maja 1831.
Z przykrością muszę stwierdzić, że instytucje kościelne, do których zwracałem się z prośbą o pomoc w poszukiwaniach metryki odmówiły mi jej, zasłaniając się brakiem wiedzy na ten temat.
Ze źródeł drukowanych na szczególną uwagę zasługuje pięciotomowe dzieło Stanisława Barzykowskiego „ Historia powstania listopadowego ”, w którym autor zamieścił szereg istotnych wzmianek dotyczących Jankowskiego, w tym wspomniany wcześniej projekt powołania go na stanowisko Naczelnego Wodza^19. Jednakże do pracy Barzykowskiego należy podchodzić ostrożnie, gdyż zawiera ona wiele wątków osobistych, nie zawsze zgodnych ze źródłami archiwalnymi. Autor bardzo wysoko oceniał działalność rządu powstańczego, którego był członkiem. Cenne informacje zamieścił inny XIX – wieczny publicysta Walenty Zwierkowski, opisując postać Jankowskiego w kontekście całego powstania 20. Bardzo ważne źródło stanowią również prace Ludwika Mierosławskiego, który krytycznie ocenił działalność wojskową Jankowskiego w trakcie wojny polsko – rosyjskiej 21. Szczególnie cennym i zarazem najważniejszym wydawnictwem źródłowym, wykorzystanym w biografii Jankowskiego, jest monumentalne dzieło znakomitego przedwojennego historyka Bronisława Pawłowskiego^22. Ten wybitny znawca dziejów powstania listopadowego opublikował w swej pracy, liczącej cztery tomy, rozkazy wydawane przez Sztab Główny oraz polskich wyższych dowódców w czasie wojny polsko – rosyjskiej 1831 roku. Jest tam również zawarta korespondencja gen. Jankowskiego z naczelnym dowództwem Wojska Polskiego. Równie cennym źródłem są także protokoły obrad Sejmu z 1831 roku, na których poruszana była również sprawa gen. Jankowskiego, opracowane przez Michała Rostworowskiego^23. Osobną grupę źródeł stanowią pamiętniki opisujące okres wojen napoleońskich, czasy Królestwa Kongresowego oraz powstania listopadowego, w których przewija się postać
(^19) S. Barzykowski, op. cit ., t. II – V. Obszerną pracę Barzykowskiego historycy zaliczają do źródeł, ale też można ją potraktować jako jedno z pierwszych opracowań, gdyż w zamyśle autora było napisanie całej historii powstania. 20 W. Zwierkowski, Rys powstania, walki i działań Polaków 1830 i 1831 roku skreślony w dziesięć lat po wypadkach na tu 21 łactwie we Francji , opracował W. Lewandowski, Warszawa 1973. L. Mierosławski, Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831 od epoki na której opowiadanie swoje zamknął Maurycy Mochnacki , t. I – II, Paryż 1845; tenże, Rozbiór krytyczny kampanii 1831 roku i wywnioskowane z niej prawid 22 ła wojny narodowej , Paryż 1845. Źródła do dziejów wojny polsko – rosyjskiej 1830–1831 , wydał B. Pawłowski, t. I – IV, Warszawa 1931–
- 23 Diariusz Sejmu z roku 1830–1831 , opracował M. Rostworowski, t. I – VI, Kraków 1907.
Antoniego Jankowskiego. Na szczególną uwagę zasługują wspomnienia oraz relacje pamiętnikarskie tych autorów, którzy mieli bezpośredni kontakt z generałem. Do tych osób zaliczali się przede wszystkim: Ignacy Prądzyński, eksponujący głównie własną rolę w powstaniu kosztem innych generałów^24 , Józef Załuski^25 , Dezydery Chłapowski 26 , Jakub Lewiński^27 , Henryk Dembiński 28 , Klemens Kołaczkowski^29 , Franciszek Gawroński^30 , Leon Sapieha^31 , Franciszek Wężyk^32 , Jan Nepomucen Janowski 33 oraz Kamil Mochnacki^34. Wszystkie te pamiętniki należy traktować z wielką ostrożnością, gdyż często ich autorzy nie byli obiektywni w ocenie działalności gen. Jankowskiego. Relacje dotyczące sprawy rzekomego spisku antyrządowego, w który zamieszany był gen. Jankowski zamieszczone są w ówczesnej prasie, zarówno krajowej jak i emigracyjnej. Do najważniejszych tytułów należą: „Gazeta Warszawska”, „Gazeta Krakowska”, „Kurier Polski”, „Polak Sumienny”, „Nowa Polska”, „Pamiętnik Emigracji”.
Informacje na temat gen. Antoniego Jankowskiego w okresie wojen napoleońskich zawarte są w opracowaniach Mariana Kukiela^35 oraz Roberta Bieleckiego^36. Na temat służby wojskowej Jankowskiego w armii Królestwa Polskiego możemy dowiedzieć się z prac Bronisława Gembarzewskiego^37 oraz Wacława Tokarza^38. Działalność wojskowa Antoniego Jankowskiego w trakcie wojny polsko – rosyjskiej 1831 roku przedstawiona jest w licznych opracowaniach oraz publikacjach dotyczących powstania listopadowego. Bitwy i potyczki stoczone przez armię powstańczą w trakcie
(^24) I. Prądzyński, Pamiętniki generała… , wydał B. Gembarzewski, t. I – IV, Kraków 1909; tenże, Pamiętnik historyczny i wojskowy o wojnie polsko – rosyjskiej w roku 1831 25 , Kraków 1894. J. Załuski, Wspomnienia o pułku lekkokonnym polskim Gwardii Napoleona I , Kraków 1865; tenże, Wspomnienia skrócone z roku 1831 26 , Kraków 1861; tenże, Wspomnienia , Kraków 1976. 27 D. Chłapowski,^ Pamiętniki^ cz. I (Wojny napoleońskie), cz. II , ( Wojna roku 1830–1831 ), Poznań^ 1899. 28 J. Lewiński,^ Jenerała…^ pamiętnik z 1831 roku , wyd. K. Kozłowski, Poznań^ 1895. 29 H. Dembiński,^ Jenerała… pamiętniki o powstaniu w Polsce w roku 1830–1831 , t. II, Kraków 1887. 30 K. Kołaczkowski,^ Wspomnienia jenerała… , ks. I – V, Kraków 1897–1901. 31 F. Gawroński,^ Pamiętnik z roku 1830–1831 i kronika pamiętnikowa , Kraków 1916. 32 L. Sapieha,^ Wspomnienia (z lat od 1803 do 1863),^ Lwów 1914. 33 F. Wężyk,^ Powstanie Królestwa Polskiego w roku 1830 i 1831 , Kraków 1895. 34 J. N. Janowski,^ Notatki autobiograficzne , Wrocław 1950. 35 K. Mochnacki,^ Sprawa Jenerała Jankowskiego , „Pamiętnik Emigracji”, cz. III, z. 3, Paryż^ 1833. M. Kukiel, Dzieje oręża polskiego w epoce napoleońskiej 1795–1815 , Poznań 1912; tenże, Wojny napoleo 36 ńskie , Poznań 1912. R. Bielecki, Słownik biograficzny oficerów powstania listopadowego , t. II, Warszawa 1996; tenże, Szwole 37 żerowie gwardii , Warszawa 1996; tenże, Wielka Armia Napoleona , Warszawa 1995. B. Gembarzewski, Wojsko Polskie. Królestwo Polskie 1815–1830 , Warszawa 1903; tenże, Rodowody pułków polskich i oddzia 38 łów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831 , Warszawa 1925. W. Tokarz, Armia Królestwa Polskiego 1815–1830 , Piotrków 1917.
historyków. Warto tutaj wymienić prace wspomnianego wcześniej Czesława Blocha^49 , Władysława Bortnowskiego^50 oraz Władysława Rostockiego^51. Reasumując, dorobek polskiej historiografii dotyczący generała Antoniego Jankowskiego przedstawia się niezbyt okazale. Składa się na to wiele przyczyn, z których najważniejszą jest brak lub też niedostępność wielu źródeł, dotyczących w szczególności najwcześniejszego okresu jego życia. Historycy na jego działalność patrzyli głównie pod kątem nieudanej wyprawy łysobyckiej, wystawiając mu negatywną ocenę. Istotnie w pewnym sensie mieli rację, gdyż większość relacji pamiętnikarskich, na których opierali swe badania, ukazywała postać Jankowskiego, jako człowieka słabego i nieudolnego. W swojej rozprawie zamierzam przedstawić zarówno pozytywne jak i negatywne cechy charakteru i osobowości generała, ocenić jego umiejętności wojskowe i kompetencje dowódcze na tle innych generałów powstańczych oraz ukazać w miarę obiektywny wizerunek dowódcy wyprawy łysobyckiej.
Rozprawa składa się z sześciu rozdziałów. W pierwszym rozdziale przedstawiono ród Jankowskich, osiadły w Chronówku na ziemi radomskiej oraz zrekonstruowano dzieciństwo i młodość Jankowskiego. Rozdział drugi poświęcony jest udziałowi Antoniego Jankowskiego w wojnach napoleońskich. W roku 1806 Jankowski rozpoczął służbę wojskową w 2. pułku ułanów Księstwa Warszawskiego. Wkrótce został przeniesiony do 1. pułku szwoleżerów gwardii cesarskiej, w którym odbył wszystkie decydujące kampanie toczone w latach 1808–1814, na terenie Hiszpanii, Austrii, Rosji, Niemiec oraz Francji, uczestnicząc w wielu bitwach i potyczkach. W rozdziale trzecim została ukazana służba wojskowa Jankowskiego w armii Królestwa Polskiego. Początkowo brał udział w sprowadzaniu jeńców polskich z państw koalicji. Następnie w latach 1816–1830 pełnił obowiązki dowódcy 1. pułku strzelców konnych. W trakcie służby, w roku 1820 awansował do stopnia pułkownika, a w dziewięć lat później został fligel – adiutantem cara Mikołaja I. Udział Antoniego Jankowskiego w powstaniu listopadowym przedstawiono w rozdziale czwartym. Scharakteryzowano w nim działania wojenne toczone na terenie Królestwa Polskiego od momentu wkroczenia wojsk rosyjskich aż do bitwy pod Ostrołęką. W
(^49) Cz. Bloch, Generał Ignacy Prądzyński 1792–1850 , Warszawa 1974. (^50) W. Bortnowski, Walka o cele powstania listopadowego od 29 listopada 1830 do lutego 1831 r. , Łódź 1960. (^51) W. Rostocki, Władza wodzów naczelnych w powstaniu listopadowym , Wrocław 1955.
dalszej części rozdziału opisano udział generała w walkach z wojskami carskimi oraz w wyprawie na Gwardię. W piątym rozdziale został przedstawiony przebieg wyprawy łysobyckiej. Po niepowodzeniu wyprawy na Gwardię cesarską, polskie dowództwo postanowiło wysłać Jankowskiego na czele korpusu przeciwko operującym w województwie lubelskim rosyjskim siłom gen. Teodora Rüdigera. W rozdziale opisano bitwę pod Budziskami, która w poważnym stopniu zadecydowała o niepowodzeniu wyprawy, a także scharakteryzowano Jankowskiego jako dowódcę zarówno w konfrontacji z talentami dowódczymi i praktyką bojową Rüdigera jak również na tle innych polskich generałów powstańczych. Ostatnie dwa miesiące życia Antoniego Jankowskiego przedstawione są w rozdziale szóstym. Po klęsce wyprawy łysobyckiej generał został aresztowany, a następnie postawiony przed sądem. Uznając go winnym popełnionych błędów w trakcie działań przeciw Rüdigerowi, nie zdołano mu udowodnić udziału w spisku antyrządowym i tym samym zdrady stanu. Jednakże pomimo braku dowodów, wskazujących na jego winę, pozostawiono go w więzieniu, dokąd 15 sierpnia wdarł się rozwścieczony lud warszawski mordując generała oraz współosadzone z nim osoby. W przypisach zostały umieszczone biogramy bezpośrednich zwierzchników Antoniego Jankowskiego z okresu służby w pułku szwoleżerów gwardii i armii Królestwa Polskiego oraz tych generałów powstańczych, którzy mieli bezpośredni kontakt z Jankowskim, bądź też odegrali kluczową rolę w czasie powstania listopadowego. Są również zawarte biogramy najwyższych dowódców rosyjskich uczestniczących w wojnie polsko – rosyjskiej 1831 roku. W rozkazach dziennych do Wojska Polskiego z lat 1815–1830, zamieszczonych w przypisach, występuje podwójna datacja. W nawiasach podane są daty według kalendarza juliańskiego, różniącego się od gregoriańskiego o 13 dni, obowiązującego wówczas w Cesarstwie Rosyjskim. Cyframi rzymskimi oznaczono korpusy piechoty, natomiast cyframi arabskimi – korpusy kawalerii, dywizje, brygady, pułki obu rodzajów broni oraz baterie artylerii.
Niniejsza monografia skoncentrowana jest w głównej mierze na analizie działalności wojskowej Antoniego Jankowskiego, ze szczególnym uwzględnieniem wyprawy łysobyckiej. Z wojskowego punktu widzenia wyprawa przeciwko Rüdigerowi miała bardzo realne szanse na sukces. Analizując jej przebieg nie ulega wątpliwości, że korpus powstańczy wysłany w Lubelskie mógł pokonać wroga, zadając mu przy okazji znaczne straty, i tym samym
ROZDZIAŁ I
Rodowód, koligacje rodzinne, lata dzieciństwa i młodości Antoniego
Jankowskiego.
1. Ród Jankowskich.
Ród Jankowskich herbu Nowina wywodził się z ziemi radomskiej, wchodzącej w skład dawnego województwa sandomierskiego. Jankowscy należeli do średnio zamożnej szlachty. Byli właścicielami wsi Mniszek, Strzałkowo, Chronówek oraz Wola Świętej Doroty, które stanowiły ich dobra rodowe. Przedstawiciele rodu w okresie Rzeczypospolitej szlacheckiej piastowali wysokie urzędy wojewódzkie, a nawet państwowe. Służyli również w wojsku. W herbarzach Kaspra Niesieckiego, Seweryna Uruskiego oraz Adama Bonieckiego znajdują się wzmianki o Jankowskich, zamieszkujących w Polsce i na Litwie w XVI i XVII wieku. Jednak trudno przypuszczać, aby te wszystkie rodziny miały jakiegoś wspólnego protoplastę. Jankowscy herbu Nowina wzięli nazwisko od wsi Janków pod Opocznem. Założycielem rodu był Jan, współwłaściciel wsi, który w 1508 roku został pierwszym dziedzicem Jankowa. W 1546 roku został mianowany przez króla Zygmunta I Starego komisarzem królewskim w Ostrogu 53. Dziedzictwo po nim objął w 1577 roku jego syn Mikołaj^54. Wraz ze swoim krewnym Janem z Jankowa był obecny przy rozgraniczeniu wsi Radzic i Brzozy w 1585 roku^55. Kolejny przedstawiciel rodu – Przecław pełnił na dworze króla polskiego Jana II Kazimierza honorowy urząd podstolego królewskiego. W swoim testamencie spisanym w Krajewie w 1653 roku zapisał 6000 florenów na kościół w Skrzyńsku^56. Taka wielka suma pieniędzy świadczyła o jego zamożności i wielkiej hojności na rzecz Kościoła, którego był
(^53) A. Boniecki, Herbarz Polski , t. VIII, Warszawa 1905, s. 207–208. (^54) Tamże, s. 208. (^55) Tamże. (^56) Tamże.
dobroczyńcą. Przecław najprawdopodobniej miał siostrę Annę, która poślubiła cześnika łęczyckiego Ottona Dunina. Po jego śmierci w 1699 roku została wdową^57. W 1670 roku krewny Przecława Jan Jankowski ożenił się z Zofią Odrzywolską, która w 1686 roku, po śmierci męża, odstąpiła swój posag i prawa do dóbr Odrzywolskich niejakiemu Lipskiemu^58. Kolejnymi przedstawicielami rodu byli Andrzej, Hieronim i jego synowie: Stanisław, Jan i Piotr, o których wiemy z zapisków zanotowanych w Aktach Radomskich z 1674 roku 59. Z kolei Kasper Niesiecki w swoim „ Herbarzu ” zamieścił wzmiankę, że Kazimierz Franciszek Jankowski służył w 1676 roku, jako towarzysz husarski pod rozkazami króla Jana III Sobieskiego^60. Najprawdopodobniej brał udział w zwycięskiej bitwie z Turkami pod Żurawnem. Ważnym okresem w historii rodu Jankowskich był rok 1697. Wówczas to bracia: Antoni, Grzegorz i Sebastian, jako przedstawiciele województwa sandomierskiego, uczestniczyli w elekcji króla Augusta II Mocnego^61. Wszyscy trzej byli prawdopodobnie zwolennikami Sasa, lub też zostali przekupieni przez jego stronników. W roku 1705, w czasie wojny północnej, Grzegorz Jankowski zmienił front i z ramienia województwa sandomierskiego wziął udział w elekcji narzuconego przez Szwecję króla Stanisława Leszczyńskiego^62. W 1698 roku Wojciech Jankowski, który również był spokrewniony z wyżej wymienioną trójką, zawarł związek małżeński z Agnieszką Kwaśniewską. Z tego małżeństwa pozostawił syna Franciszka Antoniego urodzonego w 1692 roku 63 , a więc jeszcze przed ślubem. W tamtych czasach nieślubne dziecko musiało wzbudzać nieprzyjemne reakcje ze strony najbliższych sąsiadów, a zwłaszcza katolickich duchownych, którzy traktowali wszelkie związki przedmałżeńskie i powstałe z nich dzieci, jako urodzone w grzechu śmiertelnym. Ważną rolę w historii rodu odegrał Franciszek Antoni Jankowski. Był wysokim urzędnikiem wojewódzkim. W roku 1720 został wojskim oraz regentem grodzkim opoczyńskim, a w roku 1748 otrzymał urząd pisarza grodzkiego opoczyńskiego. W tym
(^57) Tamże. (^58) Tamże. (^59) Tamże. (^60) K. Niesiecki, Herbarz Polski , t. IV, Lipsk 1839, s. 440. (^61) S. Uruski, Rodzina. Herbarz szlachty polskiej , t. V, Warszawa 1908, s. 359. (^62) K. Niesiecki, op. cit. , t. IV, s. 440. (^63) S. Uruski, op. cit. , t. V, s. 359.
grodzieński, na którym z ramienia opozycji patriotycznej, protestował przeciwko traktatom rozbiorowym. Śmiało wystąpił przeciw poczynaniom posła rosyjskiego w Rzeczypospolitej i ministra pełnomocnego carycy Katarzyny II, Jakoba Sieversa. Wraz z dwudziestoma jeden posłami podpisał akt konfederacji grodzieńskiej wymierzonej przeciwko brutalnym rządom, narzuconej przez Rosję, konfederacji targowickiej^69. Jednocześnie domagał się utrzymania całości granic Rzeczypospolitej. Jednakże 22 lipca 1793 roku, zmuszony do tego siłą, podpisał wraz z innymi posłami traktat zrzeczenia się przez Polskę ziem zagarniętych przez Rosję, a 25 września złożył podpis pod traktatem potwierdzającym zabór ziem polskich zagarniętych przez Prusy i tym samym sankcjonującym II rozbiór Polski 70. W tym samym roku wszedł w skład komisji wojskowej. W 1794 roku przystąpił do powstania kościuszkowskiego. Miał dwie żony – pierwszą, Francuzkę Mariannę de la Magdelaine, córkę Józefa, pułkownika wojsk koronnych oraz drugą, Annę Duninowską, córkę Antoniego Duninowskiego. Z pierwszego związku miał córkę Mariannę, która wyszła za mąż za Józefa Tomkowicza, szambelana królewskiego, a z drugiego syna Józefa^71. Syn Konstantego Józef Kalasanty urodził się w 1794 roku w Strzałkowie. On także zgodnie z tradycją wybrał żołnierski los. W 1813 roku rozpoczął służbę wojskową w 5. pułku piechoty liniowej. W tym samym roku brał udział w kampanii w Niemczech i najprawdopodobniej uczestniczył w bitwie pod Lipskiem, za którą otrzymał krzyż Legii Honorowej. W 1814 roku walczył we Francji. W roku 1816, za dotychczasowe zasługi, awansował na podporucznika. W 1822 roku otrzymał dymisję z wojska w stopniu porucznika. Ożenił się z Katarzyną Dunin Wąsowicz. Ślub odbył się najprawdopodobniej w Radomiu. Zmarł w Warszawie w 1857 roku 72. Najstarszy syn Józefa Jankowskiego i Aleksandry Kwaśniewskiej, Ignacy, ojciec Antoniego, wraz z bratem Kajetanem uczestniczył w 1764 roku, jako reprezentant województwa sandomierskiego, w elekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego. W 1770 roku bracia podzielili się dobrami rodowymi. Kajetan otrzymał Janków i Owadów w powiecie opoczyńskim, Ignacy – Chronówek i Wolę Kowalewską, natomiast Konstanty – Strzałków i Zabłocie w powiecie radomskim^73. Ignacy Jankowski, idąc w ślady swojego ojca, rozpoczął karierę wojskową, jako chorąży regimentu pieszego gwardii. W 1765 roku awansował na kapitana regimentu
(^69) Ł. Kądziela, Między zdradą a służbą Rzeczypospolitej. Fryderyk Moszyński w latach 1792–1793 , Warszawa 1993, s. 204–216. 70 71 Volumina Legum , t. X, Poznań^ 1952, s. 23, 26. 72 S. Uruski,^ op. cit ., s. 360; A. Boniecki,^ op. cit ., t. VIII, s. 209. 73 A. Boniecki,^ op. cit. , t. VIII, s. 208–209; S. Uruski,^ op. cit. , s. 360; K. Niesiecki,^ op. cit. , t. IV, s. 440. A. Boniecki, op. cit ., t. VIII, s. 208.
łanowego, a w 1778 roku uzyskał stopień pułkownika wojsk koronnych. W 1780 roku został posłem na sejm z województwa sandomierskiego. W 1792 roku najprawdopodobniej wziął udział w wojnie polsko- rosyjskiej i uczestniczył w zwycięskiej bitwie pod Zieleńcami 74. W 1773 roku na prośbę Ignacego, król Stanisław August Poniatowski nadał, powstałej na gruntach wsi Wola Kowalska, osadzie Wolanów prawa miejskie, która odtąd stanowiła dobro rodzinne Jankowskich. Ignacy Jankowski, będący dziedzicem dóbr Wolanów ożenił się około 1780 roku z Ludwiką Chronowską z Chronówka, herbu Gryf. Z tego związku pozostawił synów Józefa i Antoniego, oraz córki Teresę i Annę (Aleksandrę)^75. Starszy syn Ignacego Jankowskiego, Józef urodził się w 1781 roku. Po śmierci ojca został dziedzicem Chronówka. Podobnie jak brat wybrał karierę wojskową. W 1808 roku wstąpił do 1. pułku szwoleżerów gwardii, brał udział w wojnach napoleońskich. W 1831 roku walczył w powstaniu listopadowym, gdzie awansował do stopnia pułkownika. Miał więcej szczęścia niż Antoni, gdyż udało mu się przeżyć wojnę. W 1837 roku musiał udowodnić swoje pochodzenie szlacheckie. Zmarł w Radomiu w 1847 roku 76. O jego życiu prywatnym nie ma wzmianek.
2. Dzieciństwo i młodość Jankowskiego.
Antoni Jankowski urodził się 13 października 1783 roku we wsi Chronówek w powiecie radomskim^77. Antoni – jak wcześniej zaznaczono – był drugim synem pułkownika Ignacego, i Ludwiki Chronowskiej. Miał starszego o dwa lata brata Józefa oraz siostry Teresę i Annę. Podobnie jak większość jego przodków został przeznaczony do służby wojskowej. O latach jego dzieciństwa i młodości wiemy niewiele, ponieważ nie zachowały się żadne źródła archiwalne dotyczące tego okresu, nie posiadamy również zbyt wielu informacji dotyczących jego edukacji. Wiadomości dotyczących początkowego okresu życia naszego bohatera nie zawierają również krótkie biogramy Jankowskiego autorstwa Tadeusza
(^74) Adam Wolański podaje, że Ignacy Jankowski służył jako podoficer w 3. pułku straży przedniej armii koronnej. 23 kwietnia 1789 roku został mianowany chorążym, a 9 sierpnia 1790 awansował do stopnia porucznika. 29 czerwca 1792 roku otrzymał dymisję z wojska. Prawdopodobnie chodziło tutaj o innego Jankowskiego o tym samym imieniu. Zob. A. Wola 75 ński, Wojna polsko – rosyjska 1792 r. , Warszawa 1996, s. 146. Według Niesieckiego młodsza córka Ignacego miała na imię Aleksandra, być może było to jej drugie imię. Zob. K. Niesiecki, 76 op. cit. , t. IV, s. 440–441. 77 A. Boniecki,^ op. cit. , t. VIII, s. 209. T. Łepkowski, Jankowski Antoni , [w:] Polski Słownik Biograficzny (dalej: PSB), red. K. Lepszy, t. X, Kraków 1962–1964, s. 531; R. Bielecki, Słownik biograficzny oficerów powstania listopadowego , t. II, Warszawa 1996, s. 192; M. Tarczyński, Generalicja powstania listopadowego , Warszawa 1980, s. 389.
Antoni Jankowski od najmłodszych lat wychowywał się w atmosferze patriotyzmu i przywiązania do ojczyzny. Jego osobowość kształtowała się pod wpływem wielkich wydarzeń dziejowych, takich jak wojna polsko – rosyjska 1792 roku w obronie Konstytucji 3 maja, powstanie kościuszkowskie 1794 roku i wreszcie upadek państwa polskiego w 1795 roku, które były stale żywe w uczuciach i świadomości całego narodu. Słyszał o nich zapewne z relacji ojca, najbliższych krewnych, wychowawców a także znał je z autopsji. Te tragiczne wydarzenia z pewnością wywarły wielki wpływ na psychikę późniejszego generała i ukształtowały jego drogę życiową.
ROZDZIAŁ II
U boku Napoleona.
1. Początek kariery wojskowej.
Rok 1806 był przełomowy i obfitujący w wydarzenia międzynarodowe, które w decydujący sposób wpłynęły na losy zarówno Europy jak i rozdartej przez zaborców Polski. Miały one pośrednio wpływ także na losy bohatera niniejszej pracy. W wyniku zwycięskiej wojny stoczonej w 1805 roku przez Cesarstwo Francuskie z koalicją austriacko – rosyjską na arenę międzynarodową zaczęła wypływać kwestia polska. Wywołało to zrozumiały niepokój ze strony państw zaborczych, które przerażone gwałtownym wzrostem potęgi Napoleona, poczuły się poważnie zagrożone. W roku 1806 Prusy, zaniepokojone sukcesami francuskimi na terenie państw niemieckich oraz realną możliwością odbudowy państwa polskiego, wypowiedziały wojnę Francji. W odpowiedzi, zgromadzone w podbitych krajach niemieckich korpusy francuskie przeszły w październiku Las Frankoński i 14 października 1806 roku rozgromiły w dwóch, równocześnie rozgrywanych, bitwach pod Jeną i Auerstӓdt armię prusko – saską. W pościgu za rozbitym nieprzyjacielem wojska francuskie wkroczyły do Berlina. Równocześnie armia napoleońska zajęła Śląsk oraz Meklemburgię, niemal bez oporu opanowując główne twierdze pruskie na tych terenach. W listopadzie Francuzi weszli do Wielkopolski. Napoleon wezwał Polaków do chwycenia za broń, co zostało entuzjastycznie przyjęte przez społeczeństwo. W wyniku zwycięskiego powstania Wielkopolska została uwolniona spod pruskiego panowania. 28 listopada 1806 roku wojska francuskie, wsparte przez oddziały powstańcze, zajęły Warszawę^79. W zmaganiach między czołowymi mocarstwami ówczesnego świata brał także udział Antoni Jankowski. Zwycięstwa armii napoleońskiej, samo imię wielkiego, genialnego wodza i chęć walki z zaborcą wywarły na nim szczególnie wielkie wrażenie. Z pewnością pociągała go również perspektywa kariery wojskowej. Jankowski wstępując w szeregi armii polskiej miał 23 lata i nie posiadał żadnego doświadczenia wojskowego. Wyrabiał je dopiero w trakcie
(^79) J. Tupalski, Generał Dezydery Chłapowski (1788–1879) , Warszawa 1983, s. 16–21.
