Pobierz Geneza i ogólne założenia prawa rzymskiego - Notatki - Prawo i więcej Notatki w PDF z Prawoznawstwo tylko na Docsity! I. ŹRÓDŁA PRAWA RZYMSKIEGO Geneza i ogólne założenia prawa rzymskiego. Nasilenie zainteresowania prawem rzymskim obserwujemy od początku XI w. Do wieku XX z różnym nasileniem. XX wiek przyniósł pewne zmiany. Zarówno systemy komunistyczne i inne totalitarne zmiany często pomijały ze względów dydaktycznych naukę prawa rzymskiego. Zapatrzenie w nowe zdobycze techniki i polityki powodowało, że na starożytność patrzono z przymrużeniem oka. W Polsce po wojnie zanikało jako przedmiot wykładowy na uniwersytetach. Było to różnie oceniane przez studentów, ale zawsze negatywnie przez prawników. Wiedza prawnicza w Europie oparta jest jednak na tym, co przekazali nam prawnicy rzymscy. Owo prawo jest modelem, wzorcem nauczania prawa. Jest podstawą nauczania kadr prawniczych. Prawo rzymskie tworzyło się w następujący sposób. Na początku powstawała jakaś norma moralna, coś, co ludzie uważali za słuszne. Gdy owa norma uzyskała powszechną akceptację była transponowana do systemu prawnego poprzez prawotwórczą działalność prawników, którzy w swoich kancelariach przystosowywali i interpretowali normy. Ta interpretacja była traktowana jako źródło prawa. System prawa rzymskiego oparty był więc na innych podstawach, niż systemy dziś obowiązujące. System tego prawa był kodeksem wartości. Twórcy określali pewne założenia ogólne (np. godnie żyć, być przyjacielskim w stosunkach osobistych i gospodarczych). Najpierw powstała norma moralna (np. by szanować drugiego człowieka), a na jej bazie powstały nakazy prawne, które przetrwały tysiąclecia. Moralność jest jedna i nie ulega zniszczeniu. Zmienić się może przepis prawa. Przepis więc oparty na normie moralnej jest przepisem stabilnym. Nasza cywilizacja europejska oparta jest na: a) religii judaistycznej, b) filozofii greckiej (głównie stoicyzmie), c) prawie rzymskim. Prawo Rzymskie rozwijało się jako wypadkowa wielu kultur, zwyczajów, procesów polityczno-społecznych na terenie starożytnej Italii. Dlatego więc ukształtowało się ono jako ponadczasowy system prawa. Prawo rzymskie w czasach antycznych istniało ponad 1000 lat. Rozwijało się i podlegało różnym procesom, ale w zasadzie nie ulegało wielkim zmianom. Zmieniała się pewna nadbudowa, natomiast zręby prawa pozostały stałe (przynajmniej do schyłku republiki i początku pryncypatu). Przyjmuje się, że tak jak rozwijało się państwo rzymskie tak rozwijało się i jego prawo. Nie do końca wyjaśniona jest kwestia początku państwowości rzymskiej. Próby poznania najdawniejszych dziejów Rzymu napotykają na przeszkodę. Fakty mieszają się z legendą. Historycy rzymscy przyjmują datę 754/753 r. p.n.e. jako początek państwa rzymskiego (Wawro). Wówczas Rzym rozwijał się jako królestwo. Ostatni królowie rzymscy wywodzili się z dynastii etruskiej. Ok. 509 r. p.n.e. Rzymianie wypędzili znanego z okrucieństw króla Tarkwiniusza Pysznego, co zapoczątkowało w Rzymie istnienie republiki. W początkach republiki najwyższą władzę sprawował praetor maximus (w imieniu arystokracji). Przysługiwała mu władza wykonawcza, sądownicza, wojskowa. Wybierany był spośród patrycjuszy rzymskich. A gdy zabrakło pretora maximusa władzę przez kilka dni mógł sprawować interrex. Pretor maximus został z czasem zastąpiony przez dwóch konsulów, do których należała władza wykonawcza, a ci na okres zagrożenia Rzymu mogli powoływać dyktatorów. Obok konsulów pojawiły się inne magistratury świeckie takie jak: edyl, cenzor. Obok magistratur najwyższa władza prawodawcza należała do senatu, ale w istocie ustawodawstwo rzymskie koncentrowało się w rękach komicjów (zgromadzeń ludowych skupiających ogół wolnych obywateli rzymskich). Początkowo komisja zorganizowane były w systemie kurialnym, potem centurialnym, następnie trybutarnym. Do głosu dochodzą także plebejusze – wbrew początkowym rozwiązaniom. reformy państwowe Dioklecjana, nadanie princepsowi tytułu boskiego– władza absolutna, pełne jednowładztwo, upadek senatu. przejęcie władzy przez Oktawiana Augusta królestwo republika pryncypat dominat wczesna późna -753 -509 IV w. p.n.e. -27 0 283/4 476 tradycyjna data założenia Rzymu Dominat : upadek wszelkich instytucji republikańskich. Senat stał się wówczas organem doradczym cesarza. Władza senatu ograniczyła się tylko do miasta Rzym. W Podział prawa prywatnego (objaśnienia) : powszechne syngularne (ius singulare)- normy wyjątkowe w stosunku do norm powszechnych. Jedno do drugiego ma się tak jak wyjątek do reguły. ius cogens - przepis o charakterze bezwzględnie obowiązującym. Takie przepisy, które muszą być zawsze przez strony stosowane. ius dispositivum – prawo o charakterze względnym. Ma ono zastosowanie subsydiarne. Strony mogą daną kwestię rozwiązać inaczej (wtedy przepis dyspozytywny nie obowiązuje. On obowiązuje tylko wtedy gdy strony wyraźnie inaczej tego nie postanowią). ius strictum (ścisłe) – normy wynikające z tego prawa musiały być przestrzegane w sposób ścisły, bez możliwości modyfikowania („Dura lex sed lex” – Ulpian miał na myśli przepisy prawa ścisłego. Surowa ustawa, konieczność zastosowania się do jej przepisów). ius aequum – prawo oparte na zasadach filozoficznych, słusznych. Reakcja na nadmierny rygoryzm prawa ścisłego (łagodzenie rygoryzmu). Bardziej swobodna interpretacja nosząca jednak ze sobą pewne niebezpieczeństwa, ponieważ używa czynników pozaprawnych. Ius aequum był stosowany gdy dana kwestia była nieuregulowana przepisami lub nie odpowiadała zmieniającym się stosunkom społecznym. prawo materialne – prawa i obowiązki wynikające dla stron z przepisów prawa. prawo formalne – sposób dochodzenia w drodze sądowej praw i obowiązków stron czyli sposób dochodzenia roszczeń stron. Dziś są to normy: materialno-prawne , czyli prawo karne i prawo cywilne. procesowe , czyli proces karny i proces cywilny. Prawo podmiotowe (objaśnienia): Wynikało ono z prawa przedmiotowego (całokształt norm prawnych regulujących życie społeczne w drodze przymusu). Z niego tworzą się dla konkretnej jednostki prawa podmiotowe. Prawo podmiotowe – pewna sfera możliwości postępowania człowieka w określony sposób , zakres mocy czynienia lub zaniechania przez człowieka regulowanej przepisami prawa przedmiotowego (możliwość akceptowanego przez prawo przedmiotowe zachowania się podmiotu). a) bezwzględne - uprawnieniu jednej osoby odpowiada obowiązek po stronie po wszystkich innych do określonego zachowania się. Bezpośrednie władztwo osoby nad rzeczą jest rodzajem prawa podmiotowego bezwzględnego. Czyli prawa rzeczowe są prawami bezwzględnymi - uprawnieniu właściciela do posiadania i używania rzeczy odpowiada obowiązek wszystkich do przestrzegania jego prawa własności. Podmiot uprawniony może domagać się określonego zachowania od każdego innego podmiotu. Naruszenie sfery uprawnień podmiotu władnącego stwarza roszczenia kierowane wobec każdego naruszyciela. b) względne – prawo skuteczne wobec ściśle określonej osoby. Podmiot uprawniony może domagać się określonego zachowania tylko od konkretnej osoby. Tą drogą powstawały w prawie rzymskim zobowiązania . Np: umowa jest wiążąca dla dwóch stron. Po jednej stronie jest osoba uprawniona, po drugiej osoba zobowiązana. Prawo względne jest skuteczne tylko między tymi dwoma podmiotami . Zasada osobowości prawa : Każdy rządzi się swym własnym prawem pochodzącym z tej grupy etnicznej, narodowości w której on przyszedł na świat. Człowiek też podlega orzekaniu w oparciu o własny system prawa. W praktyce podział na prawo rzymskie i prawo własne-narodowe był rozpatrywany z punktu widzenia obywatela rzymskiego. Prawo rzymskie było własne a innych ludów obce (zasada personalizmu). ius peregrinorum - prawo narodów podbitych przez rzymian lub tych z którymi Rzym utrzymywał kontakty handlowe. Podział prawa rzymskiego w okresie przełomu republiki i pryncypatu: 1. ius cvile – prawo obywateli wynikające z archaicznych reguł prawa i dostępne wyłącznie dla obywateli rzymskich (zamieszkujących pierwotny obszar Rzymu i pięciomilowego okręgu wokół miasta) i ich potomków. Reguły ius civile miały zastosowanie tylko o stosunkach między obywatelami rzymskimi. Były niedostępne dla stosunków między Peregrynami a Rzymianami. Ius civile zwane też było ius quiritum (Kwirytami zwano pierwotnych obywateli gminy rzymskiej). Wraz z rozwojem wymiany handlowej i obrotu gospodarczego. Stawało się prawem niewystarczającym dla regulowania stosunków w imperium. Stąd powstanie ius gentium i honorarium. 2. ius gentium – nowy system, prawo wspólne, prawo narodów. System dostosowany do obrotu z cudzoziemcami. Prawo w zasadniczych sprawach zgodne było zarówno z prawem rzymskim jak i ius peregrinorum. Były to te normy które ujęte były zarówno w ius civile jak i były zwane innym systemem prawa ius peregrinorum. Handel niewolnikami między Rzymianami a Peregrynami możliwy był dzięki temu, że stosunki te były chronione w drodze ius gentium. Rozwój ius gentium możliwy był po powołaniu w Rzymie instytucji pretora dla Peregrynów (242 r. p.n.e.). Był to urzędnik rzymski, który chronił stosunki między cudzoziemcami, gdy szło o sprawę rzymską. 3. ius honorarium – prawo urzędnicze tworzone przez magistratury rzymskie. Stosunki chronione przez pretora urbanusa (pretora miasta). Chronił on lub odmawiał ochrony w swym edykcie w sposób odmienny niż miało to miejsce w ius civile . Prawo powstało, ponieważ okazało się, że stosunki gospodarcze i handlowe między samymi obywatelami rzymskimi wykraczają daleko poza ramy ius civile. Jest to system prawa oparty na normach tworzonych nie na drodze ustawy lecz przez magistratury rzymskie, przez urzędników. Do ochrony tych stosunków upoważniony był urzędnik zwany pretorem urbanusem (ustanowiony już wcześniej – w 367 r. p.n.e.). Początkowo jego zadania były nieco inne, później chronił te sprawy które wykraczały poza ius civile. Pryncypat: 4. prawo cesarskie – prawotwórcza działalność cesarzy rzymskich. Normy te nie nawiązywały do poprzednich trzech systemów. Około ІІ w. n.e. podział na ius civile, gentium i honoraium przestał być obowiązujący. Wówczas prawo cesarskie zastąpiło go i stało się obowiązujące. 5. ius prowinciale – specyficzny, odmienny od rzymskiego system praw prowincjonalnych. W oddalanych narodach podbitych prawo rzymskie doznawało wulgaryzacji i często miejscowe, silnie zadomowione ,cieszące się poważaniem prawo adoptowano. Było to więc prawo rzymskie ale ulegające wpływom lokalnych praw szczepowych (dawne kolonie greckie. Prawo greckie było lepiej wykształcone). Po 212 r. n.e. podział na ius civile , gentium i honorarium całkowicie stracił znaczenie. Wówczas edykt Karakalli nadał obywatelstwo rzymskie wszystkim mieszkańcom imperium. Podział miał w późnym cesarstwie jedynie „żywot doktrynalny” a nie praktyczny, choć formalnie nadal istniał. Te trzy systemy weszły przecież do kodyfikacji justyniańskiej ale w praktyce prawo było jednolite. Domiat: Rozpoczęto rozróżniać dwa systemy prawa: ius vetus : dawny system ius civile, ius gentium, ius honorarium przekazywany głównie przez literaturę prawniczą. ius novum : nowe prawo, prawo cesarskie. Źródła prawa : Źródła prawa rzymskiego w znaczeniu przedmiotowym rozpatrujemy jako: Fontes iuris oriundi źródła powstania prawa – przejaw woli czynników prawotwórczych czyli decyzję czynników prawotwórczych ustawy, uchwały Plebsu, uchwały senatu, konstytucji cesarskich, edyktów magistratur. Czyli są to czynniki, które tworzą prawo. Fontes iuris cognoscendi źródła poznania prawa - efekty działania czynników prawotwórczych czyli pomniki prawa, na podstawie których dziś czerpiemy wiedzę o prawie rzymskim. Czyli są to dokumenty. Często źródło poznania prawa jest jednocześnie źródłem powstania prawa np.” ustawa dwunastu tablic”, czy określona konstytucja cesarska. Pierwotnym źródłem prawa rzymskiego był jednak zwyczaj. Zwyczaj to powszechnie stosowana i dobrowolnie ustalona reguła postępowania na danym obszarze. Nie ma on jednak charakteru prawnego, nie jest źródłem prawa ale na jego podstawie tworzy się prawo zwyczajowe, które już jest źródłem prawa obowiązującego. Prawo zwyczajowe - zwyczaj długotrwale stosowany przez ludzi w przekonaniu, że stosują oni prawo (mos maiorum). Mos maiorum traci zdolność moralnego oddziaływania na Rzymian u schyłku republiki (zmiany sposobu życia elit rzymskich - zbytek i korupcja. „Rozwiązłość i buta pojawiła się po tym gdy Rzym przestał obawiać się Kartaginy”). Mos maiorum – zwyczaj przodków ( jeszcze nie prawo zwyczajowe) Prawo stanowione Obok zwyczaju prawo może powstawać drogą jego stanowienia czyli drogą ustawodawczą. W czasach królewskich powstawało drogą ustaw królewskich i kapłańskich. Prawodawcą miał być ponoć już Romulus. Dopiero w okresie republiki wykształcił się proces ustawodawczy. Ustawy ( leges ) przez długi okres był zasadniczym źródłem tworzenia prawa. Leges to ustawy uchwalane na zgromadzeniach ludowych. Zgromadzenia ludowe przeszły pewną ewolucję początkowo były one : wyrównywania różnic między Patrycjatem a Plebsem. 10 tablic okazało się spisem niewystarczającym. W 450 roku p.n.e. powołano kolejnych 10 (5 Patrycjuszy i 5 Plebejuszy) Decemviri patrycjuszowscy dokonywali jednak pewnych nadużyć. Przyśpieszono więc prace ustawodawcze i do 10 tablic dodano jeszcze 2 następne. Ustawa 12 tablic wprowadziła : obowiązkową procedurę sądową (zerwała z dotychczasową samopomocą). świadczyła o przewadze prawa świeckiego. kto powoływał się na świadka musiał owego świadka samemu dostarczyć do sądu (gdy świadek był oporny mógł przez trzy kolejne dni i noce wyć pod jego domem, by zmusić go do stawienia się na sprawie). zwiększenie uprawnień stron w procesie. pojawiły się przepisy handlowe i regulujące obrót z zagranicą. uznawała nieograniczoną własność, chroniąc głównie własność rolną. Była wyrazem interesów społeczeństwa agrarnego, jakim w tym czasie był Rzym (kto kradł nocą zboże był skazywany na śmierć jak podpalacz). przyznawała swobodę sporządzania testamentów. wprowadziła bardzo rygorystyczne przepisy o długach. Niewypłacalny dłużnik mógł być więziony w prywatnym więzieniu. Mógł zostać zabity przez wierzyciela. Jednak procenty od wierzytelności ograniczono do 8⅓ % w skali rocznej. potwierdzała istnienie rodziny patriarchalnej z silną, nieograniczoną władzą ojca. w systemie kar uznawała zasadę odwetu (talio) oraz kar pieniężnych. uznawała istniejący podział na bogatych i biednych. zawierała przepisy z zakresu prawa sakralnego. gwarantowała suwerenność narodu rzymskiego. podkreślała wolność i równość obywateli wobec prawa. zawierała przepisy higieniczne. Ustawa 12 tablic jest skodyfikowanym prawem zwyczajowym. Była daleka od nowatorstwa ale stworzyła parasol ochronny nad Plebejuszami, zapobiegała arbitralnym decyzjom urzędników i sądów patrycjuszowskich. Po jej wydaniu prawo rzymskie rozwijało się już jako wykładnia Ustawy 12 tablic. Uchwały senatu czyli senatus consulta były kolejnym źródłem prawa. Senat istniał już w okresie królewskim ale wtedy był tylko organem doradczym i opiniodawczym. Nie tworzył wówczas prawa. W czasach republiki był również organem doradczym ale pośrednio miał wpływ na tworzenie się ustaw. Miał prawo kasacji ustawy – post factum, z przyczyn formalnych. Charakter organu ustawodawczego senat uzyskał w okresie pryncypatu. Edykty magistratur to kolejne źródło prawa. Wynikały one z potrzeb rozwijającego się obrotu gospodarczego. Ius civile nie było w stanie objąć wszystkich przypadków życia społecznego. Edykty magistratur były to rozporządzenia (dostojnika) magistratury wydawane w zakresie wykonywanej przez siebie władzy. Pretor informował w nich jakie stosunki będzie chronił, a jakim nie będzie udzielał ochrony w czasie swej kadencji. Prawo to wynikało z ius edicendi . ius edicendi – prawo wydawania rozkazów w imieniu państwa rzymskiego. Wydając edykt magistrat sam określał zakres wykonywanej przez siebie władzy. Sam wydawał instrukcję swojego postępowania i podawał je do powszechnej wiadomości. Do lex Cornelia wydanej w 67 r. p.n.e. pretor stał nad edyktem. Wtedy wydając powszechnie opublikowany edykt mógł go w każdej chwili zmienić w okresie swej kadencji. Po lex cornelia pretor wydając raz edykt był nim związany do końca kadencji (nie mógł go zmieniać). Pretor wydawał edykt w zakresie swej jurysdykcji. pretor stoi nad edyktem pretor stoi pod edyktem 67r. p.n.e. Lex Cornelia W prawie prywatnym najważniejszą rolę odgrywały edykty tych magistratur, które posiadały jurysdykcje w sprawach cywilnych (prawie prywatnym). Edyktami dotyczącymi owego prawa posługiwać się mogły następujące magistratury : konsul, dyktator (którego władza odpowiadała konsularnej), pretorzy (urbanus, peregrinus), namiestnicy prowincji, edylowie kurulni (posiadający kompetencje w zakresie spraw targowych, np. handlu niewolnikami i zwierzętami), kwestorowie (sprawy targowe na prowincji) i cenzorzy. Edykt nie był ustawą. Magistrat nie posiadał bowiem władzy ustawodawczej lecz tylko wykonawczą. Edykt był rozporządzeniem urzędnika aktualnym w czasie jego kadencji. Kolejny pretor mógł od swego poprzednika przejąć (lub nie) część jego rozporządzeń. Edykt składał się z dwóch części : 1. Część normatywna – zapowiedź urzędnika udzielenia ochrony lub odmowy udzielenia ochrony w konkretnych przypadkach. 2. Część formalna – formuły procesowe, jakimi miały posługiwać się strony w postępowaniu przed sądem oraz zarzuty procesowe. Edykty dzieliły się na : 1. Edicta perpetua (perpetuum) – obowiązywały przez całą kadencję urzędnika, czyli przez jeden rok. 2. Edicta extraordinaria (nadzwyczajne) – wydawane w ciągu roku, gdy istniała pilna konieczność. W edykcie wyodrębniona była część przechodnia – edictum tralaticum (translaticum). Była to część przejęta od poprzednika zawierająca postanowienia, które przyjęły się w praktyce. Z biegiem czasu stawała się ona coraz obszerniejsza. Doprowadziło to do skodyfikowania edyktu w II w. n.e. Około 130 r. z polecenia cesarza prawnik Salvius Julian skodyfikował edykt opierając się na jego części przechodniej (edictum Salvianum). Od tej chwili mimo, iż edykt był ogłaszany przez pretora na początku kadencji był już w istocie prawem stanowionym. Zmiana w jego treści mogła następować tylko na drodze ustawodawczej (senatus consulta lub konstytucje cesarskie). Kodyfikacja edyktu ostatecznie ustaliła oblicze ius honorarium uniemożliwiając dalsze formowanie się tego prawa przez nakazy magistratur. Prawo to służyło do wspomagania martwych przepisów z ius civile. Przydawało się też do ich wyjaśniania (interpretowania przez urzędników), uzupełniania (udzielania ochrony przez pretora tym stosunkom prawnym, które nie wynikały z ius civile), poprawiania (zawieszania danej ustawy z ius civile – pretor informował, że określonym stosunkom z niej wynikającym nie udzieli ochrony. W pryncypacie i dominacie edykty tracą swą moc i zostają wyparte przez ustawodawstwo cesarskie. Imperator, jako najwyższy magistrat mógł na mocy ius edicendi wydawać rozporządzenia na okres swego panowania. Od czasów Hadriana każde jego rozporządzenie było obowiązujące. Od II w. n.e. cała władza ustawodawcza spoczęła w rękach cesarza. Rodzaje konstytucji cesarskich : edykty – akty imperatywne, zarządzenia cesarza dla wszystkich magistratów zawierające interpretacje ustaw i uchwał senatu. Wynikały z ius edicendi i posiadały moc obowiązującą na całym terytorium imperium. W przeciwieństwie do edyktów magistratur nie stanowiły one przyrzeczenia sprawowania władzy. mandaty – instrukcje dla namiestników prowincji wiążące ogół ludności na danym terenie. dekrety – wyroki sądu cesarskiego, zwykle odwołania (apelacje) oraz w pierwszej instancji w sprawach wielkiej wagi. Zawierały orzeczenie i interpretację ustawy. reskrypty – odpowiedzi cesarza na zapytania urzędników lub stron postępowania Sądowego wydawane w odrębnym piśmie lub na marginesie tekstu do cesarza (rodzaj adnotacji). Pytania te dotyczyły kwestii prawnych, zaś cesarz wydawał w reskrypcie swoją opinię. Jednak reskrypty miały charakter warunkowy. Wiązały sędziego pod warunkiem, że sprawa rzeczywiście wygląda tak, jak to strona przedstawiła cesarzowi w skierowanym do niego piśmie. edykty , mandaty – akty prawa publicznego ustanawiane na czas kadencji, panowania. dekrety , reskrypty – akty prawa prywatnego obowiązujące cały czas. W okresie dominatu konstytucje cesarskie zanikają. Moc prawotwórczą posiadają tylko edykty cesarskie – leges edictales. Jurysprudencja rzymska – nauka prawa W okresie republikańskim wiedza prawnicza skupiona była w rękach kolegów kapłańskich. Zajmowały się one odkrywaniem związków człowieka z bóstwem, skutkowaniem fas w zakresie ius . Prawo świeckie nie naśladowało sakralnego, jednak czynności prawne wykonywane były w formie sakralnej. W okresie archaicznym i republikańskim znajomość prawa była elitarna. Członkowie kolegiów kapłańskich rekrutowali się wyłącznie spośród patrycjuszy. Choć monopol w zakresie prawa prywatnego posiadało kolegium pontyficów wyróżniano następujące kolegia kapłańskie: - Augurowie - Decemwiri - Pontifico - Fetiales Umiejętność posługiwania się formularzami prawa się powszechnie dostępną dla ludności świeckiej dopiero po ogłoszeniu tych formuł opinii publicznej przez Flawiusza (300 r. p.n.e.), a później Aeliusa (198 r. p.n.e.). Te daty wyznaczają początek świeckiej jurysprudencji. Dużą de constitucionibus,codex Gregorianus,codex Hermogenianus,codex Theodosianus,novellae Posttheodosiane. De constitucionibus (o konstytucjach) – dzieło w 20 księgach z końca II w. Kodeks gregoriański – zbiór konstytucji cesarskich wydany w III w. Kodeks hermogeniański (rozszerzenie gregoriańskiego) – uzupełniony zbiór konstytucji cesarskich wydany na przełomie III i IV w. Kodeks teodozjański – 3000 leges od Konstantyna Wielkiego. Najważniejszy i najlepiej opracowany kodeks prawa w czasach przedjustyńjańskich wydany 438 r. Nowele postteodozjańskie – zbiór aktów prawnych i konstytucji cesarskich wydanych po kodeksie teodozjańskim (jego uzupełnienie). Próby wspólnego opracowania ius i leges – kodyfikacje w okresie przedjusyniańskim. Próbowano połączyć akty prawne wydawane przez cesarza (konstytucje) z treściami uwag prawników rzymskich dotyczących tych samych spraw. Fragmenta Vaticana (koniec IV w.) – wybór z dzieł Paulusa, Papiniana i Ulpiana oraz konstytucje cesarskie do IV w. Consultatio veteris consulti de pactis – opracowanie prawa stanowionego, konstytucji, opinii prawniczych (iurisconsulti) dotyczącej prawa umownego. Inna nazwa: Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti. Księga syryjsko-rzymska (V w.) Collatio legum Mosaicarum et Romanarum (IV/V w.) – porównawczy zbiór prawa mojżeszowego i rzymskiego zebranego z kodeksów gregoriańskiego, hermogeniańskiego i dzieł Gajusa, Papiniana, Paulusa i Ulpiana. W większości zbiór dotyczy prawa karnego i tylko pośrednio rodzinnego, prywatnego. Nacisk położony jest na restrykcyjną politykę wobec sprawców przestępstw, co miało miejsce w prawie żydowskim. Kodyfikacja Justyniana Wielkiego Prawo rzymskie znamy głównie dzięki niej. Justynian panował w latach 527-565. Justynian podjął się: kodyfikacji prawa reformy administracyjnej. Było to konieczne gdyż upadek zachodniego cesarstwa zagroził wschodnim prowincjom dezorganizacją wewnętrzną. ujednolicenia religii. Teodora – żona Justyniana wywarła wpływ na kodyfikację Trybonian – minister sprawiedliwości, kierował pracą kodyfikacyjną. Trzy etapy kodyfikacji justyniańskiej: 528-534 r. – dochodzi do opracowania 3 podstawowych części 535-541 r. – Justynian wydaje pojedyncze ustawy uzupełniające kodyfikację 542-565 r. – stagnacja. W tym okresie umierają Teodora i Trybonian, na których oparta była kodyfikacja. Justynian poświęca się działalności religijnej. Dzieła: Codex 534 r. Zawiera konstytucje cesarskie od Hadriana do Justyniana .Zawierał dwanaście ksiąg. Digesta vel Pandectae 533 r. Kodyfikacja dzieł prawników rzymskich – wybór dawnej literatury prawniczej. Fragmenty zmodyfikowano i wystosowano zakaz komentowania Digestów i porównywania ich do dzieł oryginalnych. Zebrany materiał podzielono na masy: - masa sabiniańska - masa edyktalna - masa papiniańska - masa appendix (dodatek czyli pozostałe księgi) Institutiones (instytucje) 533 r. Podręcznik do nauki prawa.(z mocą ustawy) Novellae leges (nowele) po 534 r. Uzupełnienie ustawodawstwa Justyniana przez wydawanie nowych ustaw po zakończeniu kodyfikacji. Wyróżniamy: - Epitome Iuliani - Authenticum - grecki zbiór nowel - Edicta Iustiniani Te cztery części kodyfikacji nazwano później Corpus Iuris Civilis (od XVI w).Kodyfikacja była jednak niezrozumiała dla większości mieszkańców wschodniego imperium, którzy mówili po grecku. Jej tekst spisany był bowiem po łacinie. Prawo rzymskie po upadku imperium Zachodnie imperium upadło w 476 r. Jednak prawo rzymskie obowiązywało nadal u wielu ludów zamieszkujących tereny po rozpadzie cesarstwa zachodniego. Na ziemiach zajętych przez ludy germańskie mieszkało sporo ludności pochodzenia rzymskiego. W myśl zasady osobowości prawa (personalizmu) nadal stosowała ona normy prawa rzymskiego. Organizatorzy państw germańskich nie znali go jednak. Zaistniała więc potrzeba spisania go. Tą drogą powstały w krótkim czasie Leges Romanae Barbarorum (zbiory praw dla ludności rzymskiej na terenach państw barbarzyńców germańskich). Zaliczamy do nich: Edykt Teodoryka - zbiór praw w państwie Ostrogotów Brewiarz Alaryka - zbiór praw w państwie Wizygotów Lex Romanae Burgundiorum - zbiór praw w państwie burgundzkim Wokół Rzymu i Rawenny stosowano wówczas prawo justyniańskie. Był to bowiem egzarchat bizantyjski (wpływy polityczne). Na terenie państwa Longobardów (po podboju Italii) powstała pod dużym wpływem prawa rzymskiego tzw. Pawieńska szkoła prawa. Później, na terenie Włoch i Francji rozwijała się szkoła statutowa czyli mos docendi Italicus (włoski sposób poznawania wiedzy).szkołę statutową stanowiły: szkoła glosatorów (XI-XIII w) badająca prawo rzymskie na drodze egzegezy. Jej wyznawcy używali glos, czyli uwag do tekstu załączanych między wierszami lub na marginesie. Kodyfikację przełożyli na inne języki. szkoła postglosatorów (XIV w) czyli komentatorów dostosowująca prawo rzymskie do potrzeb praktycznych. Systematyka prawa rzymskiego Prawnicy rzymscy na ogół unikali systematyzowania prawa, tym niemniej pewne próby porządkowania, a później nawet systematyzowania prawa, pojawiły się u schyłku republiki, na przełomie II i I wieku p.n.e., na skutek recepcji filozofii greckiej. Nie było jednak na ten temat opracowań teoretycznych, które odegrałyby większą rolę w zakresie systematyki. W praktyce dokonywano podziału początkowo w oparciu o Ustawę XII Tablic, a następnie wzorując się na porządku zawartym w edykcie pretora. Najbardziej rozpowszechniony podział materii prawa rzymskiego stworzył Gaius, dzieląc je w instytucjach wg. trójpodziału: - personae. - res, - actiones Trójpodział wg. Gaiusa przyjmowano także w Europie w średniowieczu i na początku czasów nowożytnych. Zmiany nastąpiły dopiero w wieku XIX, gdy w nauce niemieckiej rozpowszechnił się system pandektowy podziału prawa rzymskiego. System pandektowy dzieli on prawo rzymskie (i później europejskie) na dwie części: 1. Część ogólna: normy wspólne wszystkim gałęziom prawa. 2. Część szczególna: - Prawo rodzinne - Prawo rzeczowe - Prawo spadkowe - Prawo zobowiązań Ten podział stał się modelem, na którym zbudowano współczesne systemy prawne. II. Prawo osobowe. Osoba po łacinie to personae. Osoby jako podmioty prawa występowały w Rzymie w dwóch postaciach: osoby fizyczne i osoby prawne. Były to podmioty będące przedmiotem zainteresowania prawa osobowego. Osoba prawna była sztuczną konstrukcja, która nie występowała często (choć była znaną). Podmioty te posiadały zdolność prawną, oraz zdolność do czynności prawnej. zdolność prawna – możliwość bycia podmiotem praw i obowiązków. zdolność do czynności prawnej – zdolność do nabywania praw i obowiązków. Mogła ona występować jako: - kontraktowa – zdolność do samodzielnego nabywania praw i obowiązków mocą mając dziecko z senatorem uzyskiwała wolność na czas porodu. Potem odwoływano tą decyzję i ponownie popadała w niewolę. Niewolni z mocy prawa – ich niewola mogła nastąpić na podstawie przepisów ius gentium, lub ius civile. - Na podstawie ius gentium – z jego mocy powstawała przede wszystkim niewola wojenna. We wczesnej republice była ona bardzo rozpowszechniona i dała początek konstrukcji niewoli i samej nazwie „niewolni”(servi). Początkowo niewolnymi byli jeńcy wojenni zachowani przy życiu. Niewola z mocy ius gentium uznana była nie tylko w prawie rzymskim ale także we wszystkich systemach prawnych innych narodów. - Na podstawie ius civile – z jego mocy niewola powstawała gdy wolny Rzymianin zostawał sprzedany trans Tiberim (poza Tyber). Najczęściej chodziło tu o przypadki niewypłacalnych dłużników, dezerterów i osób uchylających się od spisu ludności. Niewola z mocy prawa przewidziana była także w Ustawie XII tablic. Popadali w nią upadli dłużnicy egzekwowani poprzez legis actio per manus iniectionem , złodzieje schwytani na gorącym uczynku, obywatele rzymscy, którzy decydowali się sprzedać się w niewolę fikcyjnie dla osiągnięcia korzyści majątkowych i cudzoziemcy (peregrini dediticii) – niepożądani, którzy osiedlili się w pobliżu Rzymu (jednomilowy jego okręg). Istnieli też skazańcy w procesach karnych i skazani na ciężkie roboty publiczne (servi poenae i servi publici). Istniał jednak zakaz popadnięcia w niewolę na obszarze własnego państwa. (Rzymianin nie mógł być więc niewolnikiem drugiego Rzymianina – wyjąwszy legis actio per manus iniectionem , która później straciła znaczenie). Dlatego owi skazańcy w procesach karnych przyjmowali tytuł „niewolnych państwa”. W 52 r.ne. weszła w życie senatus consultum Claudianum , która przewidywała, że kobieta, wolna Rzymianka, która współżyła z niewolnikiem traciła wolność i stawała się niewolnicą właściciela tego niewolnika. Przepis ten był pewną reakcją na rozluźnienie obyczajów w Rzymie za czasów Klaudiusza (hedonizm przejawiał się w częstych stosunkach pozamałżeńskich, w tym także z niewolnymi). Sytuacja prawna niewolnika ulegała zmianom, zależnie od okresu historycznego i indywidualnych decyzji ich właścicieli. Na przełomie republiki i pryncypatu na 7,5 milionów mieszkańców imperium przypadało 3,5 milionów niewolników (⅓ społeczności to niewolnicy). Był to poważny problem społeczny i prawny. W republikańskim Rzymie liczba niewolników rosła poczynając od IV w.pne (zwiększały się możliwości ich pozyskiwania). Za Oktawiana Augusta jeden Rzymianin mógł posiadać 500 niewolników. Cena jednego wahała się od 8 000 do 25 000 sesterców (roczny zarobek Rzymianina). W okresie dominatu spadła cena niewolnika i kategorie wolności zmieniły nieco swoje znaczenie. Pozycję społeczną jednostki determinowały urodzenie, posiadane umiejętności i majątek (już nie sam fakt niewoli). Wiązało się to z wpływami humanizmu rzymskiego i rosnącymi wpływami chrześcijaństwa. Niższe warstwy upodobniały się do siebie i trudno było rozróżnić między niewolnikiem, a ubogim Rzymianinem. Mimo to należy pamiętać, że jeszcze wczasach Justyniana niewola była znana. W początkowym okresie istnienia państwowości rzymskiej (na przełomie okresu królewskiego i republikańskiego) najczęstszymi sposobami popadnięcia w niewolę była sprzedaż dzieci w niewolę. Jednak około III w.pne. Plebs rzymski otrzymał w nadaniu ziemię i zanikła „konieczność ekonomiczna” by pozbywać się dzieci. W tym okresie straciła znaczenie niewola za długi (wynikająca z legis actio per manus iniectionem), bowiem w 326 r.pne. zakazano niewoli za długi i zabijania niewypłacalnych dłużników. W okresie republikańskim rosła liczba niewolników pozyskiwanych w następstwie wojny. Wówczas niewolnicy stali się podstawowym sposobem produkcji rzymskiej. Do niewoli trafiały setki tysięcy osób i nie bardzo można było się z niej wykupić pieniędzmi (jak w początkowym okresie istnienia państwowości rzymskiej). Ilość niewolników wzbogacał także przyrost naturalny w rodzinach niewolniczych, porwania przez piratów (rozboje pirackie ograniczono za Juliusza Cezara) i wymiana handlowa z innymi państwami (targ niewolników na wyspie Delos). W czasach pryncypatu, po przekształceniach ustrojowych Oktawiana Augusta (schyłek I w.pne) zasadniczym źródłem niewolników był przyrost naturalny. W tym okresie Rzym nie prowadził aż tylu wojen zaborczych i źródła ich pozyskiwania kurczyły się. Z powodu popadania w nędzę coraz większych grup społecznych odrodziła się dobrowolna sprzedaż osób w niewolę (sprzedaż dzieci i samosprzedaż). Często sytuacja ekonomiczna niewolnika była o niebo lepsza, niż ubogiego Plebejusza. Plagą w tym czasie stało się porzucanie dzieci. W dominacie niewola częściowo traci swe znaczenie. Źródłem niewolników było ich kupno od barbarzyńców i czasem niewola wojenna. Niewolnik był tylko przedmiotem prawa, sam nie posiadał żadnych praw. Nie posiadał uprawnień osobowych i majątkowych. Nie miał możliwości zawierania związku małżeńskiego, a jedynie „związek faktyczny”, z którego rodzili się również niewolnicy. Właściciel mógł oddać swemu niewolnikowi pewien wyodrębniony majątek (peculium) w zarząd. Jednak wszystko po niewolniku dziedziczył jego właściciel. Niewolnik mógł w imieniu swego pana zawierać prawne czynności przysparzające panu (nie mógł się zobowiązać w imieniu właściciela). Gdy jednak niewolnik dokonał przestępstwa prywatnego (delictum), wyrządził szkodę w majątku innej osoby jego właściciel mógł albo wynagrodzić tą szkodę, albo wydać tego niewolnika poszkodowanemu (odpowiedzialność noksalna – wybór). Pozycja niewolnika była uzależniona od czysto faktycznych przesłanek – inna była jego pozycja na wsi, inna w mieście. Wyższą pozycje posiadał niewolnik o szczególnie cenionych umiejętnościach, np. lekarz, nauczyciel dzieci... Cycero określał swych niewolników mianem familia, traktował ich jak własna rodzinę. Inni traktowali ich bardzo źle, kazali ich chłostać, zmuszali do bardzo ciężkich prac, zaś chorych wyrzucano lub sprzedawano. Jednak Oktawian August wyraził dezaprobatę dla okrucieństw pana. Nie wolno było skazać niewolnika na śmierć w walce z dzikimi zwierzętami bez zgody magistratu rzymskiego. W czasach Klaudiusza przestępstwem stało się wypędzanie niewolników starych i chorych. Gdy jednak do tego doszło odzyskiwali oni wolność z mocy samego prawa. Domicjan zakazał kastrowania niewolników, zaś Hadrian zabijania popełniających wykroczenie. W okresie chrześcijańskim pojawiły się przepisy chroniące niewolników – chrześcijan przed ich żydowskimi panami. Zakazano też rozdzielania rodzin niewolniczych. Nie można było sprzedać jednego członka innemu właścicielowi – musiał on nabyć całą rodzinę, lub zrezygnować z zakupu. Mimo tak znaczącej liczby niewolników w Rzymie nie dochodziło tam do większych powstań niewolniczych. Przyczyną tego był fakt, iż pochodzili oni z różnych narodowości i mieli różne cele. Lepszą sytuację mieli pasterze. Znajdowali się oni poza obszarami zabudowanymi, nie byli kontrolowani (powstania na Sycylii, powstanie Tytusa Betiusza). Największym powstaniem było powstanie wzniecone przez gladiatorów rzymskich – powstanie Spartakusa ( 74 – 71 r.pne ). Wówczas z armią rzymską walczyło ok. 120 000 powstańców. Wolni mogli być : Z urodzenia – urodzeni z wolnej matki, posiadający pełen zakres praw. Wyzwoleńcy – wyzwolenie mogło dokonać się wskutek: - czynności faktycznej – przypadek, gdy właściciel porzucił niewolnika, jak rzecz niczyją. - w oparciu o przepisy prawa cywilnego – nadanie przymiotu wolności osobie w wyniku pozornego procesu windykacyjnego – manumissio vindicta . Wolność można było nabyć także poprzez wpis na listę obywateli przez cenzora – manumissio censu , a także przez nadanie wolności w testamencie – manumissio testamento . W czasach chrześcijańskich pojawiło się wyzwolenie przed biskupem i gminą chrześcijańską – manumissio in ecclesia . Niewolnik nabywał wolność z mocy prawa również w sytuacji, gdy przyczynił się do wykrycia sprawców zabójstwa pana. - w oparciu o przepisy prawa pretorskiego – wyzwolenie następowało przez: 1. Ustne oświadczenie woli właściciela w obecności 5 świadków 2. Oświadczenie pisemne 3. Przyjęcie niewolnika do stołu Nieformalne wyzwolenie w oparciu o edykt pretora nie rodziło skutków prawnych w postaci trwałego nabycia wolności. Była to tylko tymczasowa ochrona pretorska i w każdej chwili odwoływalna. W 19 r.ne nieformalnym wyzwoleńcom z mocy prawa nadano status Latini Iuniani – Latynów Juniańskich na mocy ustawy lex Iunia Norbana . Wyzwolenia te od tej chwili stały się skutecznymi w świetle prawa. Wyzwolenia w Rzymie były dosyć powszechne. W okresie republiki i pryncypatu stało się to pewnym problemem społecznym, więc prawo rzymskie usiłowało ograniczyć ich liczbę. Ustawami ograniczającymi były m.in.: lex Aelia Sentia z 4 r.ne. Zgodnie z nią wolno było wyzwolić niewolnika, który miał ukończone 30 lat, a wyzwalający musiał mieć ukończone 20 lat. Lex Fufia Caninia z 2 r.pne dozwalała na wyzwolenie w Uprawnienia prywatnoprawne obywatela rzymskiego: ius conubii – prawo zawierania legalnego małżeństwa rzymskiego (conubium), ius commercii – możliwość dokonywania czynności prawnych (commercium), legi actio – możliwość dochodzenia swych roszczeń w procesie rzymskim, testamenti factio activa – możliwość sporządzenia testamentu uznanego przez prawo cywilne, testamenti factio passiva – możliwość spadkobrania. Latini prisci (veteres) – kategoria bardzo zbliżona do obywateli rzymskich. Byli to mieszkańcy Latium, stare ludy, stanowiące kolebkę cywilizacji Italii, członkowie dawnego związku miast latyńskich, których Rzym podbił już w 338 r.pne. Zaraz po tym zasymilowali się oni politycznie i gospodarczo z Rzymianami. W II w.pne. propozycje przyjęcia tej grupy do kategorii obywateli rzymskich zostały odrzucone i w latach 90-89 pne wybuchła wojna Latynów przeciwko Rzymowi. Źródłem konfliktu były konflikty socjalne. W 90 r.pne na mocy lex Iulia przyznano obywatelstwo wszystkim Latynom, którzy nie uczestniczyli w tej wojnie. W 89 r.pne rozciągnięto prawa na tę część powstańców, którzy złożyli broń. Grupa ta uzyskała wówczas uprawnienia zbliżone do cives Romani. Natomiast w 49 r.pne cała Italia podlegała jednolitej strukturze prawnej. Latini coloniarii – Latynowie osiedlani w koloniach poza Latium – najczęściej chodziło o kolonie greckie. Posiadali oni wyjątkowo commercium i conubium z Rzymianami. Latini iuniani – grupa niewolników wyzwolonych w sposób nieformalny, w oparciu o przepisy prawa pretorskiego lub wyzwolonych z naruszeniem ustawy lex Aelia Sentia , która w 4 r. wprowadziła ograniczenia wyzwoleń. Dopiero w 19 r. na mocy lex Iunia Norbana przyznano tym wyzwoleńcom status Latynów iuniańskich, by odróżnić ich od pozostałych Latynów. Posiadali oni tylko commercium z Rzymianami. Wszystkie grupy Latynów rządziły się prawem własnym latyńskim, bądź ius gentium, ale w większym lub mniejszym zakresie posiadali także uprawnienia do korzystania z ius civile. Peregrini – cudzoziemcy zamieszkujący ziemie podbite przez imperium. Dzielili się na: Peregrini federati – sprzymierzeńcy Rzymu – plemiona, które dobrowolnie przyjęły pax Romana, przyjęły zależność od Rzymu w drodze pokojowej. Peregrini dediticii – ludy, którym siłą narzucono panowanie, lub tzw. niepożądani wyzwoleńcy. Wszystkie grupy peregrynów rządziły się prawem własnym, bądź ius gentium, które służyło im do kontaktów gospodarczych lub zgłaszania roszczeń na forum rzymskim. Powyższy podział na cives Romani, Latini i peregrini trwał do początku III w. Nastąpiły wówczas zjawiska społeczne, które doprowadziły do ujednolicenia obywatelstwa. Coraz częściej obywatelstwo rzymskie nadawano mieszkańcom prowincji. Warstwy społeczne zlewały się i nawet cesarze wywodzili się niekiedy z prowincji (Hadrian, Marek Aureliusz, Trajan). Proces ten usankcjonował Karakalla swym edyktem constitutio Antoniniana z 212 r. którym nadał obywatelstwo rzymskie wszystkim wolnym mieszkańcom imperium rzymskiego. Zniknął wówczas powyższy podział wolnej ludności. Stanowisko prawne zajmowane w rodzinie rzymskiej określał status familiae . O jego istnieniu możemy mówić tylko w ramach cives Romani. Pozostałe grupy wolnych mieszkańców nie mogły go posiadać, ponieważ regulacje prawne ich nacji były odmienne. Status familiae dzielił wolnych na: status familiae sui iuris alieni iuris sui iuris – osoby własnego prawa, nie podlegające władzy ojcowskiej, samowładne pod względem prawnym. Do tej kategorii zaliczano pater familias czyli ojca rodziny. Jemu podlegali inni, on miał pełną zdolność prawną, Do tej kategorii zaliczano również syna wyemancypowanego, dzieci wyzwolone spod władzy ojcowskiej, kobiety nie podlegające władzy ojca lub męża i dzieci pozamałżeńskie. Tylko takie osoby mogły dysponować własnym majątkiem. alieni iuris – osoby cudzego prawa, podlegające władzy innej osoby. Kimś takim stawało się poprzez urodzenie w rodzinie lub drogą aktu prawnego. Osoby takie miały ograniczoną zdolność prawną. Z biegiem czasu pojawiły się jednak wyjątki, które pozwalały niektórym alieni iuris dysponować własnym majątkiem. Wyodrębniono dla syna rodziny peculium synowskie (obok niewolniczego). Powstało w ten sposób peculium castrense jako majątek zdobyty przez syna w trakcie pełnienia służby wojskowej. Rozszerzono to o majątek, jaki syn zdobył w trakcie służby publicznej – peculium quasi castrense. Następnie wyodrębniono majątek, jaki syn rodziny pozyskał od osób trzecich – bona adventicia – majątek odrębny, którym tylko on dysponował. Dobra, które uzyskiwał od strony matki, najczęściej wskutek spadkobrania określano jako bona materna . Za Justyniana wyodrębniono także majątek, który pochodził od ojca dla syna jako peculium profecticium . Oprócz statusów na zakres zdolności prawnej wpływała tzw. cześć nieskażona – existimatio . Skazy na czci człowieka powodowały ograniczenie zdolności prawnej. Mogły one nastąpić w skutek infamii. Infamia występowała w dwóch rodzajach: - bezpośrednia – w skutek popełnienia czynu hańbiącego lub wykonywania hańbiącego zajęcia. Na mocy ustawy lub edyktu pretorskiego osoba doznawała ograniczenia na czci. - pośrednia – w procesie orzekano pośrednio utratę czci, np. poprzez skazanie na banicję. Obok infamii istniała zbliżona do niej instytucja tzw. turpitudo – poniżenie godności osobistej w opinii publicznej na podstawie wyroku lub edyktu pretora. W czasach justyniańskich doszło do zunifikowania tych instytucji. Od tego momentu wszelkie skazy na czci określano mianem infamia. Poza existimatio istniały także ograniczenia czci w postaci noty cenzorskiej . Cenzor choć był niższym urzędnikiem administracyjnym, faktycznie jednak posiadał ogromny zakres władzy. W okresie spisów ludności wpisywał osoby na listę wolnościową. Mógł zatem pomijając kogoś spowodować skutki w postaci faktycznego pozostawania osoby w niewoli. Przy wpisywanym nazwisku cenzor mógł postawić tzw. notę cenzorską gdy osoba zachowywała się niegodnie (np. wykonywała hańbiący zawód – aktor). Notatka powodowała ograniczenia w zakresie zdolności prawnej. Na zakres zdolności prawnej wpływała również płeć, kalectwo i stan bezżenności. Kobieta była ograniczana – musiała posiadać opiekuna, który ewentualnie wyrażał zgodę na dokonanie przez nią czynności prawnej. U schyłku cesarstwa ograniczenie to zanikało. Także osoby nie będące w związku małżeńskim nie posiadały prawa do spadku, były zatem ograniczone. Za Augusta preferencje do obejmowania urzędów uzyskiwali tylko żonaci mężczyźni. Zdolność do czynności prawnej Zdolność do czynności prawnej – zdolność do nabywania praw i obowiązków mocą własnych oświadczeń woli. W prawie rzymskim istniało jednak wiele ograniczeń zdolności do czynności prawnej: wiek – najczęściej występująca przesłanka ograniczająca. Ze względu na wiek Rzymianie wyróżniali 4 kategorie wolnych obywateli: ► infantes – dzieci do 7 roku życia – pozbawione zdolności do czynności prawnej, ► impuberes – dziewczęta 7-12 i chłopcy 7-14 rok życia – nie mogły dokonywać czynności rozporządzających (zobowiązujących) bez zgody swojego opiekuna (gdy skutkiem czynności było obciążenie majątku), ► puberes quinque annis minores – dziewczęta 12-25 i chłopcy 14-25 rok życia – mogły dokonywać wszystkich czynności. Jeśli jednak dokonały czynności zobowiązującej (gdy obciążyły swój majątek) mogły się od niej uchylić zwracając się o ochronę do pretora. Ten w drodze restitutio in integrum mógł pozbawić skutków taką czynność, ► puberes quinque annis maiores – osoby dojrzałe powyżej 25 lat – mogły dokonywać wszystkich czynności. płeć – ograniczenie dotyczące kobiet, furiosus – ograniczenie dotyczące osób chorych psychicznie – by czynność prawna była ważna osoba musiała uzyskać zgodę swego kuratora na jej dokonanie. Czynności adoptio plena – adopcja pełna. Dziecko całkowicie zrywało związki z dotychczasową rodziną. Miało sytuację gorszą pod względem ekonomicznym, ale lepszą pod względem prawnym. Władza ojcowska Władza ojcowska obejmowała pełnię uprawnień rzeczowych i osobowych nad dziećmi. Dziecko traktowane było na równi z niewolnikami i rzeczami znajdującymi się w inwentarzu Rzymianina. Była to pełnia władzy, nie ograniczona żadnymi uprawnieniami publicznoprawnymi lub prywatnoprawnymi. Istniała od czasów archaicznych. Sankcjonuje ją Ustawa XII tablic. Obywatel rzymski, choćby zajmował wysokie funkcje publiczne i wojskowe, w domu swego ojca traktowany był jako przedmiot podległy bezpośredniej, pełnej władzy domini potestas (ojca rodziny nad swym majątkiem). W okresie republikańskim naczelnik rodziny miał prawo karcenia domowników i karania ich śmiercią. Sąd ojca rodziny zastępował wówczas sąd publiczny. U schyłku republiki prawo to zaczęło podlegać znaczącym ograniczeniom, aż zaniknęło w cesarstwie. Społeczeństwo rzymskie odrzuciło te brutalne formy karcenia wynikające z obyczajowości społeczeństwa chłopskiego, jakim była społeczność rzymska w okresie archaicznym. Prawa ojca zostały ograniczone. W czasach Sewera ojciec, który chciał ukarać syna mógł jedynie zostać oskarżycielem przed sądem cesarskim. Za Konstantyna karę śmierci wymierzano temu ojcu, który by ukarał syna śmiercią. Podobnie rzecz się miała z prawem sprzedaży i porzucania dziecka. W późnym cesarstwie prawo sprzedaży odżyło (jako pewna reminiscencja przeszłości). Generalnie jednak cesarze eliminowali je drogą sankcji karnych. Wiązało się to z propagowaniem idei chrześcijańskich w okresie dominatu. Ojcu przysługiwała możliwość zastosowania bezpośrednich środków przymusu w celu odzyskania dziecka, gdyby został siłą lub podstępem pozbawiony. Tak jak w stosunku do rzeczy ojcu przysługiwała skarga windykacyjna (wydobywcza) rzeczowa wobec osoby, która odebrała mu dziecko. W późniejszym okresie pater familias musiał wystąpić z interdyktem - interdictum de liberis exhibendis w celu odzyskania dziecka (nakaz okazania przetrzymywanego dziecka). Jeśli jednak ktoś opierał się odebraniu dziecka wówczas ojcu przysługiwało interdictum de liberis ducendis zezwalający na doprowadzenie dziecka do domu. Ojcu przysługiwało prawo do wyrażenia zgody na zawarcie małżeństwa przez dziecko, oraz prawo wychowania i wykształcenia dzieci. Przysługiwało mu także władztwo nad majątkiem podległych mu dzieci i osób znajdujących się pod jego władzą. Wyjątek stanowiło wydzielenie peculium synowskiego. Nie istniało w prawie rzymskim analogiczne uprawnienie ze strony matki, nie znało ono władzy macierzyńskiej. Dopiero w prawie justyniańskim owdowiałej kobiecie matce przyznano prawo decydowania o zamążpójściu córki wespół z innymi krewnymi. Prawo decydowania kobiecie o losach dzieci przyznała przeróbka kodyfikacji justyniańskiej Ekloga. Wygaśnięcie władzy ojcowskiej następowało po uzyskaniu przez podwładnych stanowiska osób sui iuris lub w razie przejścia władzy ojcowskiej z jednej osoby na druga. Wygaśnięcie następowało przez śmierć dotychczasowego pater familias lub dziecka znajdującego się pod jego opieką. Gdy umierał ojciec podlegli domownicy stawali się osobami sui iuris. Władza ojcowska wygasała również w drodze emancipatio czyli pozornej sprzedaży dziecka przez ojca. Początkowo emancypacja dokonywana była w drodze mancipatio (formalnego aktu kupna-sprzedaży) lub in iure cessio czyli tradycyjnych rzeczowych czynności instytucji prawa rzymskiego. Emancypacja była to pozorna sprzedaż windykacyjna polegająca na trzykrotnej sprzedaży syna tej samej osobie. Trzecia sprzedaż czyniła syna wolnym (dla emancypacji córek wystarczała jednokrotna sprzedaż). W czasach Justyniana wystarczyło do tego oświadczenie woli złożone przez ojca i potwierdzenie go przez dziecko. Kobieta w małżeństwie conventio in manum uzyskiwała wolność poprzez rozwód połączony z formalnym aktem odwrotnym do tej czynności. Osoby in mancipio (będące pod władzą) wyzwalały się w drodze manumissio, czyli w podobny sposób jak niewolnicy. Prawo opiekuńcze Opieka jest surogatem władzy ojcowskiej. Polega na wykonywaniu władzy rodzicielskiej przez osobę nie będącą ojcem dziecka sui iuris, w sytuacji gdy nie może ono kierować swoimi sprawami z powodu wieku lub płci. Odnosiła się ona do spraw majątkowych i w pewnym zakresie spraw osobistych pupila. Pierwotnie władza opiekuńcza przysługiwała tylko najbliższym krewnym i wiązała się z zabezpieczeniem interesów spadkowych rodziny. Później opieka stała się powszechnym obowiązkiem. Pierwszym powszechnie występującym rodzajem opieki była tutela impuberum – opieka nad niedojrzałymi osobami sui iuris. W tym wypadku majątek osoby niedojrzałej przechodził w zarząd opiekuna. Pupil był częściowo ograniczony w zdolności do czynności prawnej. Mógł dokonywać czynności przysparzających (zwiększać aktywa swego majątku) ale nie mógł dokonywać czynności rozporządzających (zwiększać pasywa). Nabyte własnym działaniem przez opiekuna dobra przenoszone były do majątku pupila. Z tytułu zobowiązań zaciągniętych przez opiekuna na majątku pupila pretor przyznawał wierzycielom bezpośrednio skargę nie do opiekuna, lecz do pupila, który odpowiadał za jego czynności. Podstawy powołania do opieki mogły wynikać z: ustawy (tutela legitima) - już Ustawa XII tablic wskazywała, że opiekę nad nieletnimi mają sprawować najbliżsi agnaci pupila. W prawie justyniańskim opiekę sprawował najbliższy kognat pupila, będący najbliższym jego spadkobiercą. Ustawowa opieka nad wyzwoleńcem przysługiwała patronowi – osobie, która wyzwoliła wyzwoleńca i jego rodziców. testamentu (tutela testamentaria) - gdy sporządzony był testament, który ustanawiał opiekuna nie mogła wchodzić w grę opieka ustawowa. Tylko w przypadku braku testamentu krąg osób powołanych do opieki wyznaczała ustawa. decyzji władzy publicznej (tutela dativa) - stosowana w przypadku braku opiekuna ustawowego lub testamentowego. Początkowo opiekuna nad niedojrzałym wyznaczał praetor urbanus. Później powołano specjalny urząd do sprawowania kontroli nad opieką praetor tutelaris . W prowincjach kontrolę sprawował namiestnik prowincji. Do sprawowania opieki powołany mógł być tylko obywatel rzymski. Jednak kobieta nie mogła sprawować opieki. Później poczyniono wyjątki dla matki i macierzystej babki dziecka. Powołany do opieki mógł się od niej uwolnić tylko w wyjątkowych sytuacjach, przyjęcie jej było zatem obowiązkiem. Gasła ona z chwilą osiągnięcia dojrzałości przez pupila, śmierci lub capitis deminutio opiekuna lub pupila, albo przez dobrowolne zrzeczenie się opieki (gdy było to dopuszczalne). Opieka wygasała także na podstawie accusatio suspecti tutoris , czyli skargi powszechnej, którą mógł wnieść każdy obywatel rzymski do pretora zarzucającą niewłaściwe sprawowanie opieki przez rzymianina. W drodze procesu decydowano o ewentualnym usunięciu opiekuna od jej sprawowania. Opiekun wykonywał zarząd majątkiem pupila i dokonywał czynności w jego interesie. Mógł ich dokonywać bezpośrednio ze skutkiem dla pupila lub dokonywać ich jako pośredni zastępca pupila. Sprawował zarząd, więc mógł z tego tytułu zaciągać zobowiązania. Roszczenia wierzyciela były zabezpieczane na majątku pupila. Opiekun mógł udzielać pupilowi zgody na samodzielne zawarcie transakcji. Gdy nad majątkiem pupila ustanowiono kilku opiekunów wówczas przysługiwał im współzarząd. Z czasem wprowadzono tu pewne ograniczenia w celu kontroli czynności dokonywanych przez opiekuna. Za Sewera zezwolono pretorowi na wyrażanie zgody w przypadku zbycia przez opiekuna gruntów należących do pupila. Za Konstantyna konieczna w takim przypadku była zgoda urzędnika. Opiekun obejmując opiekę sporządzał inwentarz, czyli wykaz majątku pupila przekazany mu pod zarząd. Składał też kaucję jako gwarancję pokrycia roszczeń pupila gdy ten odzyska majątek z rąk opiekuna. Od czasów Konstantyna pupilowi przysługiwało ustawowe prawo zastawu na całym majątku opiekuna. Po ustaniu opieki opiekun składał sprawozdanie z wykonywanych czynności i rozliczenie finansowe. Roszczeń z tego tytułu można było dochodzić drogą odszkodowania w drodze actio tutelae directa . Także opiekun mógł wystąpić przeciwko pupilowi z roszczeniami majątkowymi w drodze actio tutelae contraria. Drugim rodzajem opieki była tutela mulierum – opieka sprawowana nad kobietami sui iuris. Każdą kobietę formalnie poddawano opiece. Uważano, że nie potrafi ona dobrze rozeznać swego postępowania i dlatego stale musi podlegać kontroli mężczyzny. Opieka taka podobnie jak w przypadku tutela impuberum wynikała z ustawy, testamentu lub zarządzenia władzy. Kobieta w zasadzie dysponowała swym majątkiem ale opiekun wyrażał zgodę w przypadku czynności przekraczających zwykły zarząd. W uzasadnionych przypadkach mogła ona jednak zmusić opiekuna do wyrażenia takiej zgody kierując skargę przeciw niemu. Dojrzała kobieta mogła także dokonać zmiany opiekuna w drodze coëmptio fiduciae causa czyli powierniczej umowy. Wyznaczała powiernika, przekazywała mu władzę nad sobą, a ten zobowiązywał się przekazać władzę osobie trzeciej wybranej przez kobietę. W takim przypadku można było pośrednią drogą dokonać zmiany opiekuna. W innym przypadku umierający mąż mógł pozostawić w testamencie prawo wyboru opiekuna kobiecie. W okresie republikańskim opieka nad kobietami była jeszcze dosyć zaawansowaną, w cesarstwie zaczęła zanikać. Później ustawy julijskie i lex Papia Poppea wprowadzały zwolnienie od obowiązku sprawowania opieki nad kobietą, która miała troje dzieci (jeśli była wolną obywatelką rzymską) albo czworo (gdy była wyzwolenicą). Lex Claudia zniosła opiekę agnatów. W epoce poklasycznej, w prawie cesarskim kobieta była wolną od opieki. Kuratela Zbliżoną w skutkach do opieki była kuratela. Znała ją już Ustawa XII tablic. Ustanawiano ją z powodu niemożności prowadzenia przez osobę własnych spraw majątkowych. Jeżeli osoba z powodu choroby umysłowej, marnotrawstwa, niedołęstwa czy nieobecności nie była w stanie zarządzać swoim majątkiem wówczas ustanawiano dla niej kuratora. Jego powołanie następowało z mocy ustawy lub decyzji władzy. Nie była jednak znana kuratela z mocy testamentu. Od opieki kuratelę odróżniały dwie przesłanki: 1. Opieka dotyczyła zarówno majątku, jak i osoby pupila, natomiast kuratela dotyczyła wyłącznie spraw majątkowych. Kuratorowi przysługiwał zarząd majątkiem poddanym jego pieczy lecz nie mógł on opiekować się osoba pupila. sine manu – małżeństwo, w którym żona pozostawała osobą sui iuris lub pozostawała w dotychczasowej rodzinie agnacyjnej pod władzą dotychczasowego ojca rodziny i pozostawała właścicielką swego majątku (który mogła powierzyć swemu mężowi). Mąż decydował o wychowaniu i wykształceniu dzieci, oraz o pożyciu i rozwiązaniu małżeństwa. Przesłanki ważności małżeństwa: 1. ius conubium – zdolność do zawarcia małżeństwa. Przysługiwało ono kobietom po ukończeniu 12 roku życia i mężczyznom po ukończeniu 14. 2. dojrzałość stron. 3. zgoda zwierzchników familijnych. (wdowa mogła zawrzeć związek małżeński 10 miesięcy po śmierci męża) 4. brak przeszkód do zawarcia małżeństwa. Przeszkody takie dzieliły się na: względne – które zabraniały zawarcia małżeństwa z inną konkretną osobą (np. bliskie pokrewieństwo) lub zawarcia go w pewnym czasie. Zakazane były małżeństwa między cudzołożnikami i między uwiedzioną a uwodzicielem. bezwzględne – które czyniły daną osobę niezdolną do zawarcia małżeństwa, np. pozostawanie w związku małżeńskim (zakaz bigamii), kastracja, choroba umysłowa. Rozwód Następował na podstawie jedno lub dwustronnego oświadczenia woli. Dopuszczalny był on przez cały czas istnienia państwa rzymskiego. Następował poprzez zgodne rozejście się stron za porozumieniem lub zerwanie małżeństwa przez zwierzchnika familijnego jednego z małżonków, jeżeli wyrażał zgodę na zawarcie. Był też sposób jednostronnego odtrącenia małżonka. Jeżeli małżeństwo zawarte było cum manu prawo do odtrącenia miał tylko mąż. Konieczny był jednak akt formalny odwracający conventio in manum. W tym wypadku aktem odwrotnym do confarreatio było diffarreatio , natomiast w stosunku do coëmptio i usus aktem odwrotnym było remancipatio , które powodowało odzyskanie wolności przez żonę. Małżonek mógł rozwiązać małżeństwo z powodu opilstwa, cudzołóstwa lub kradzieży kluczy od piwniczki męża. Gdy jednak bezzasadnie dokonał rozwodu w czasach królewskich musiał zrzec się majątku – połowę przekazywał żonie, połowę bogom. W początkach republiki nigdy nie korzystano z prawa do rozwodu ze względu na więzi społeczne i presję. U schyłku republiki wolność rozwodów upowszechniła się i była nadużywana. Choć August wprowadził ustawodawstwo przeciw rozwodom było ono bojkotowane. Zaręczyny Obietnicą zawarcia małżeństwa były zaręczyny sponsalia . Pierwotnie była to umowa w formie sponsio – uroczystego przyrzeczenia między ojcem narzeczonej a zwierzchnikiem familijnym narzeczonego. Później zaręczyny były odwoływalną umową między narzeczonymi. Pod koniec republiki wystarczyło do tego nieformalne porozumienie. Zerwanie zaręczyn w formie sponsio powodowało karę umowną. W prawie poklasycznym wprowadzono tzw. zadatek zaręczynowy arrha sponsalicia . Gdy narzeczony zrywał zaręczyny tracił zadatek, gdy zrobiła to narzeczona zwracała podwójną wartość zadatku. Stosunki majątkowe między małżonkami W małżeństwie rzymskim wprowadzono posag tytułem rekompensaty dla męża za ponoszone wydatki na utrzymanie żony. Posag mógł stanowić ojciec lub dziadek żony – dos profecticia , bądź sama żona (gdy była sui iuris) lub inna osoba – dos adventicia . Posag ustanawiano w formie dotis datio , czyli bezpośredniego wręczenia majątku lub w formie dotis dictio , czyli ustanowienia posagu na drodze jednostronnego oświadczenia woli osoby ustanawiającej posag (osoba zobowiązywała się w przyszłości wręczyć posag) lub też przyrzeczenia, że majątek będzie wręczony w przyszłości – dotis promissio . W okresie poklasycznym ustanowienie posagu następowało w drodze nieformalnej umowy pollicitatio dotis lub pactum dotale . Wraz z upowszechnieniem się rozwodów pojawił się problem zwrotu posagu . Początkowo następował on w drodze stypulacji, później na podstawie umowy o zwrot posagu. Jednak od II w. p.n.e. mąż posiadał ius retentionis – prawo retencji, czyli zwrotu części nakładów, jakie poniósł na utrzymanie żony w czasie małżeństwa gdy strony rozwodziły się. Początkowo nie wolno było ustanawiać darowizn między małżonkami. By obejść to prawo skonstruowano czynność donatio ante nuptias , czyli zwyczaj czynienia darowizn przed zawarciem małżeństwa. Jednak w prawie justyniańskim mocą donatio propter nuptias stało się możliwe ustanawianie darowizny po zawarciu małżeństwa. contuberium - związek kobiety i mężczyzny o trwałym charakterze, w którym przynajmniej jedna ze stron była niewolna. Dzieci z takiego związku były wolne, jeśli kobieta była wolną. konkubinat - trwały i faktyczny związek ale bez zamiaru pozostawania w związku małżeńskim. Konkubinat był dozwolony przez prawo do końca istnienia państwa rzymskiego. Kobieta w tym związku nie miała honorowego miejsca u boku męża. Związek między dziećmi a ojcem nie istniał (jedynie z matką). Koszty ich utrzymania ponosiła kobieta. Dzieci były legalne, gdy konkubinat przerodził się w małżeństwo. Konkubinat powstawał tam, gdzie prawo zabraniało zawierania małżeństwa (np. między urzędnikiem na prowincji a mieszkanką tej prowincji lub między senatorem a wyzwolenicą). adulterium - cudzołóstwo. W czasach republikańskich przestępstwo to karał sąd domowy i dochodzono go w drodze zemsty rodowej. Na mocy ustaw Augusta lex Iulia de adulteriis coercendis z 18 r. p.n.e. nakazano karać zdradę kobiety zamężnej. Mężczyzna, który współżył z taką kobietą był winny uczestnictwa a cudzołóstwie. Mąż, który nie rozwiódł się z kobietą, która je popełniła winny był pomocnictwa i współuczestnictwa. Za adulterium groziła kara wygnania i konfiskaty majątku (w czasach Konstantyna nawet kara śmierci). Nie uznawano za adulterium stosunków stuprum , czyli związków nieobyczajnych jak homoseksualnych, czy z kobietami zajmującymi się haniebnymi zajęciami (np. gdy była aktorką). Stuprum karano łagodniej – utratą połowy majątku. Zupełnie obojętne dla prawa było utrzymywanie stosunków z prostytutką. IV. PRAWO RZECZOWE Prawo rzeczowe W przeciwieństwie do współczesnych nam systemów prawnych, rzymianie nie utożsamiali terminu res z pojęciem rzeczy zmysłowych. Res oznaczało w Rzymie każde dobro, a „prawo dotyczące rzeczy ” stanowiło – np. w ujęciu instytucji Gaiusa szeroko rozumiano prawo majątkowe. Rodzaje rzeczy I. Podstawowe znaczenie miał podział na: res corporales quae tangi possunt i res incorporales quae tangi non possunt 1.Res corporales – rzeczy materialne, rzeczy zmysłowe Wg. Gaiusa oznaczał ten termin przedmioty, które postrzegane były zmysłem dotyku. Do res corporales zaliczono rzeczy pojedyncze, a także rzeczy złożone oraz własność. 2. Res incorporales – rzeczy niematerialne, niezmysłowe, których nie można było dotknąć. Do nich zaliczano prawa (spadki, służebności, wierzytelności itd.), ale nie prawo własności, które identyfikowano z rzeczą, do której odnosiło się i zaliczano res corporalis. Istniały w świadomości ludzkiej. II 1. Rzeczy pojedyncze - ograniczony twór przyrody - stosunki prawne dotyczące rzeczy obejmują ją jako całość 2. Universitas rerum cohaerentium - rzeczy złożone - z kilku rzeczy pojedynczych, które w ten sposób uchodziły za jedną całość. Rzecz złożona jako całość stanowiła przedmiot prawa, a na rzeczach włączonych, określanych jako części składowe nie istniała odrębna własność, (np. dom). 3. Universitas rerum distantium - rzecz zbiorowa – istniejąca jako całość tylko w wyobraźni (biblioteka, trzoda). Było spornym, czy wchodzące w jej skład rzeczy pojedyncze, jako całość mogą stanowić przedmiot własności. Przedmiotem stosunku prawnego mogą być poszczególne rzeczy, jak też rzecz zbiorowa. III. Zależnie od tego, czy rzeczy mogły być przedmiotem praw prywatnych dzielono je: Dobra obcego lub nieprzyjaciela przyznawano prawnie pierwszemu, kto je zabierał jako nieprzyjaciel. W starożytnym prawodawstwie łupy wojenne wyróżniono wyrazami: manceps lub mancipium czyli “co ręką schwytane było”. Przy każdym kupnie albo emancypacii kupujący domagał się zapewnienia że rzeczy „były własnością nieprzyjaciela a nie współobywatela”. Prawa rzeczowe Cz. I Prawa rzeczowe a, zobowiązaniowe 1. O klasyfikacji majątkowych praw na rzeczowe i zobowiązaniowe prawa nie wzmiankują juryści rzymscy. Mówili oni o rozróżnieniu actiones in rem (powództwa – skargi rzeczowe) i actiones in personam (skargi osobowe). Rozgraniczenie rzeczowych i zobowiązaniowych praw wypracowane zostało przez późniejszych uczonych, jednakże na materiale otrzymanym i tworzonym przez rzymskich jurystów. I tak klasyczny prawnik Paulus (D.44.7.3) zaznaczył rozróżnienie dwojakiego położenia (sytuacji) osoby, której potrzebna jakaś rzecz dla zaspokojenia tej, czy innej potrzeby. Jedna sprawa, jeśli osoba nabędzie nieodzowną dla siebie rzecz na własność; druga inna sprawa jeśli ona umawia się z właścicielem rzeczy o to, że ten ostatni zobowiązuje się pozostawić rzecz do korzystania (użytkowania) pierwszej osobie na określony czas. Między tymi dwoma sposobami zaspokojenia potrzeby z rzeczy różnica polega nie tylko na tym że w pierwszym przypadku (przykładzie) osoba nabywa rzecz nie (na określony czas) czasowo, a na zawsze, a natomiast w drugim przykładzie rzecz przechodzi albo na określony czas, co do którego umówiły się te dwie osoby, albo na okres do żądania ze strony tego, kto przekazał rzecz (jej zwrotu). I jeszcze drugie ważne rozróżnienie. Kiedy osoba nabywa rzecz na własność, ona uzyskuje możliwość bezpośredniego oddziaływania na rzecz (korzystania z rzeczy, zniszczenia jej, sprzedaży innej osobie itd.), bezpośredniego w sensie niezależności od jakiejkolwiek innej osoby. Przeciwnie, w drugim przykładzie, gdy osoba potrzebująca określoną rzecz, wchodzi w porozumienie z jej właścicielem o tym, że ten ostatni zobowiązuje się powierzyć danej osobie swoją rzecz na jakiś okres, możliwość wpływania na rzecz i bardziej jest ograniczona (korzystania z rzeczy – (użytkowania), ale bez jej zniszczenia), i warunkowa ; faktycznie rzecz (wstępuje) przechodzi do pierwszej osoby tylko w tym przypadku jeśli osoba, zobowiązując się przenieść daną rzecz, rzeczywiście ją wręczyć. Innymi słowy, ten do kogo należy rzecz, nie będzie miał bezpośredniej możliwości oddziaływać na rzecz, jak w pierwszym przypadku, a tylko za pośrednictwem osoby, zobowiązującej się ją dać; jeśli ta osoba nie wypełni przyjętego na siebie zobowiązania można żądać wg. prawa rzymskiego od niej wyrównania szkód, spowodowanych jego niestarannością, ale nie można zmusić do sprzedaży rzeczy. 2. W tych przypadkach, gdy osoba ma takie prawo do rzeczy, które umożliwia jego nosicielowi możliwość bezpośredniego oddziaływania (wpływania) na rzecz (gdy przedmiotem prawa jawi się rzecz) prawo nazywa się rzeczowym, (tj. prawem na rzeczy); w tych natomiast przypadkach gdy podmiot nie ma bezpośredniego prawa do rzeczy, a tylko jest (ma) prawo żądania pozostawienia (udostępnienia, powierzenia ) rzeczy, prawo takie nazywa się zobowiązaniowym. Takim obrazem, rozróżnienie rzeczowych i zobowiązaniowych praw przeprowadza się wg. przedmiotu prawa: jeśli przedmiotem prawa jawi się rzecz, to mamy do czynienia z prawem rzeczowym, jeżeli za przedmiot prawa służy działanie (czynności) drugiej osoby, tak że podmiot prawa umie natomiast żądać dokonania określonego działania (albo powstrzymania się od niego) – to jest prawo zobowiązaniowe. 3. Z tego rodzaju podziału wg. przedmiotu prawa wywodzi się takie rozróżnienie w ochronie, które rzymscy prawnicy wyrażają w przeciwstawieniu actiones in rem i actiones in personam. Ponieważ prawo rzeczowe ma za przedmiot rzecz, (przedmiot) rzecz fizyczną a na fizyczną rzecz może targnąć się każdy, także prawo rzeczowe korzysta z ochrony skarg przeciwko każdemu naruszycielowi prawa, ktokolwiek by się nim okazał; prawo rzeczowe korzysta z absolutnej (tj. przeciwko wszelkim naruszycielom) ochrony (actio in rem) Zobowiązaniowe prawo polega na prawie osoby żądania od jednego lub niektórych, ale ściśle określonych osób dokonania określonego działania. Dlatego naruszycielami prawa zobowiązaniowego mogą być jedna albo niektóre określone osoby, i tylko przeciw nim podmiot prawa może wystąpić ze skargą (actio in personam). W tym sensie ochrona prawa zobowiązaniowego ma względny charakter. 4. Do praw rzeczowych należy prawo własności (w związku z którym studiowane jest także faktyczne władztwo rzeczą) i prawo na rzeczy cudzej. Do ostatniej grupy zalicza się: prawo służebności, zastawne prawo (albo prawo zastawu), a także emfiteuzę (rzeczowe prawo długoterminowego, zbywalnego, dziedzicznego użytkowania cudzej (nieruchomości) działki wiejskiej za wynagrodzeniem) superficies (rzeczowe długoterminowe, dziedziczne, i zbywalne prawo korzystania za wynagrodzeniem z budowli na cudzej działce miejskiej). Władztwo faktyczne nad rzeczą Posiadanie Dzierżenie – detencja - władztwo faktyczne nad - takie władztwo faktyczne, w rzeczą z zamiarem zachowania którym występuje tylko corpus jej dla siebie (władztwo faktyczne), a władca (corpus + animus) nie ma zamiaru zachowania rzeczy dla siebie, lecz wykonuje władztwo w cudzym imieniu possessio iusta possessio iniusta (odpowiadało własności) (posiadanie nie odpowiadające prawu) w dobrej wierze w złej wierze (mogło prowadzić do zasiedzenia) Ochrona posiadania - ze względu na sposób nabycia posiadanie posiadanie zarzut wadliwego niewadliwe wadliwe: posiadania exceptio vitiosae possessionis -siła - podstęp - precario 1. Interdicata retinendae possessionis – utrzymanie naruszonego posiadania a) interdictum uti possidetis (ochrona posiadania nieruchomości) b) interdictum utrubi (ochrona ruchomości) 2. Interdicta recuperandae possessionis – odzyskanie utraconego posiadania a) interdictum unde vi – przemocą b) interdictum de vi arma c) iterdictum de precario 3. Interdicta adipiscendae possessionis – to nabycia posiadania Posiadanie Faktyczne władztwo osoby nad rzeczą z zamiarem zachowania rzeczy dla siebie, czyli władanie nią tak jak właściciel. Zawierało 2 elementy: corpus animus Posiadanie – faktyczne władztwo nad rzeczą (stan faktyczny nie prawo) 1. corpus – fizyczny stosunek osoby do rzeczy (używanie i korzystanie z rzeczy) 2. animus – wola władania rzeczą jak właściciel (zatrzymanie rzeczy dla siebie) Rodzaje posiadania: 1. possessio civilis – posiadanie według ius civile. Wymagało faktycznego władania rzeczą i pewnego tytułu do jego nabycia. Nabycie posiadania musiało opierać się na pewnej podstawie prawnej, która uzasadniała w przyszłości nabycie własności według ius civile. Prowadziło łącznie z innymi wymogami do nabycia włości w drodze zasiedzenia. W dawnym prawie rzymskim possesio civilis opierało się na instytucji usus (zasiedzenie, używanie). 3. possessio ad interdicta – possesio będące faktycznym władztwem nad rzeczą, ale nie prowadzące do jej nabycia w drodze ius civile doznawało ochrony prawnej przez pretora. Posesora chronił pretor przed naruszeniami jego władania ze strony osoby trzeciej. Chronił pretor nawet posiadaczy w złej wierze. Posiadanie w cudzym imieniu, które przedstawia się dzierżenie rzeczy, ale chronią je środki posesoryjne, czyli interdykty. z 2.x Detentio – dzierżenie W zależności od nastawienia psychicznego posiadacza Rzymianie różnicowali faktyczne władztwo nad rzeczą. Obok civiliter possidere wyodrębniono bowiem naturale possidere – detencję. Każdy, kto faktycznie władał rzeczą, ale nie miał woli zachowania jej dla siebie określony był mianem detentora. Detentor posiadał rzecz w sposób naturalny. Detentor więc władał rzeczą w imieniu innej osoby. Dzierżenie wyczerpywał sam element corpore. 2. possessio naturalis – dzierżenie (detencja) wykonywanie faktycznego władztwa nad rzeczą bez zamiaru zachowania jej dla siebie, ale dla innej osoby. Dzierżyciel nie korzystał z ochrony posiadania. Dzierżycielami byli: depozytariusze, komodatariusze, zleceniobiorcy, najmobiorca, negotiorum gestor. (x)na 3 Byli jednak dzierżyciele uprzywilejowani (wierzyciel zastawny, depozytariusz sekwestrowy, emfiteuta, superficjariusz), których pretor chronił, ze względu na szczególny ich stosunek do rzeczy. 4. Posiadanie słuszne (iusta) – niesłuszne (iniusta) Zależne czy oparte było na prawnym tytule do jego nabycia (darowizna), czy nie (kradzież) 5. Possesio bonae fidei (w dobrej wierze) - posiadacz był przekonany o słuszności swego posiadania Possesio malae fidei – (w złej wierze) – wie o niesłuszności swego posiadania, lub powinien był sobie z tego zdawać sprawę, ale nie zdaję sobie z tego sprawy w skutek rażącego niedbalstwa, wie że krzywdzi kogoś. Posiadanie wadliwe – nabyte w drodze vi – clam – precario Posiadanie niewadliwe (było min. zawsze posiadanie słuszne) Ochrona posiadania Prawo rzymskie otaczało ochroną sam fakt posiadania. Była to ochrona pretorska środkami pozaprocesowymi: Administracyjna ochrona posesoryjna – oznaczała że nikomu nie wolno było naruszać, ani odbierać samowolnie posiadania. Ochrona taka przysługiwała posiadaczowi bez względu na to, czy miał on prawo do rzeczy (np. jako właściciel), czy prawa nie miał (np. jako złodziej). Kto miał prawo do rzeczy, której posiadanie znajdowało się w obcych rękach mógł wnieść przeciw posiadaczowi skargę petytoryjną o wydanie posiadania, ale nie mógł samowolnie odebrać posiadania ani też nie powinien był wystąpić o ochronę posesoryjną, bowiem ta przysługiwała każdoczesnemu posiadaczowi. Przeciwko naruszającym posiadanie przysługiwały posiadaczowi interdykty posesoryjne. Interdykty te były więc też dopuszczalne przeciw temu kto rościł sobie prawo do rzeczy, w tym np. właścicielowi. Właściciel zaskarżony o naruszenie posiadania nie mógł się powołać na przysługujące mu prawo do posiadania rzeczy z tego tytułu, że jest właścicielem. W procesie o naruszenie posiadanie nie były bowiem dopuszczalne zarzuty wynikające z prawa do rzeczy (czyli zarzuty natury petytoryjnej) lecz tylko sam fakt posiadania rzeczy. Powodowało to, że na podstawie ochrony posesoryjnej chroniony mógł być złodziej, a pozbawiony ochrony interdyktalnej właściciel. Proces o posiadanie miał tylko na celu zbadanie kwestii posiadania z wyłączeniem badania praw stron do rzeczy. Korzystny wyrok w procesie posesoryjnym miał jednak znaczenie w przyszłym procesie o prawo do posiadania (petytoryjnym). Zwycięzca w procesie posesoryjnym – jako posiadacz – miał w przyszłym procesie petytoryjnym, o własność, rolę pozwanego, czyli nie ciążył na nim obowiązek przeprowadzenia dowodu. Zależnie od tego, czy interdykty służyły do utrzymania istniejącego, czy też do odzyskania utraconego posiadania, prawnicy klasyczni dzielili je na dwie grupy: Podział interdyktów I. Interdicta retinendae possessionis (utrzymanie naruszonego posiadania) - opierały się na założeniu, że obie strony, zarówno dotychczasowy posiadacz jak i naruszyciel jego posiadania uważają siebie za posiadaczy. Miały położyć kres spokojnego posiadania. Pretor rozstrzygał spór o posiadanie wedle pewnych zasad: 1. Interdictum uti possidetis Interdykt ten chronił posiadacza nieruchomości, który w chwili wydania interdyktu faktycznie sprawował władztwo, o ile nie uzyskał od przeciwnika posiadania w sposób wadliwy. Uprawniony żądał uznania swego posiadania, zaniechania naruszeń, bądź przywrócenia posiadania do stanu poprzedniego. Ochrona polegała na zakazie dokonywania zmian w posiadaniu nieruchomości. Zasądzonym tym interdyktem mógł być zarówno skarżący, jak i ten przeciw komu skierowano skargę. 2. Interdictum utrubi Służył do ochrony posiadania rzeczy ruchomych, przy czym za posiadacza pretor uważał tego, kto przez rok miniony, licząc wstecz od wydania interdyktu, dłużej posiadał rzecz w sposób niewadliwy, niż jego przeciwnik. Posiadacz niewadliwy miał prawo zaliczyć do swego czasu posiadania czas posiadania rzeczy przez jego przeciwnika (accessio possessionis). Interdykt przysługiwał zarówno temu, kto posiadanie utracił, jak i temu, czyjemu posiadaniu przeszkadzano. Zasądzonym mógł być ten kto wniósł o interdykt, albo jego przeciwnik. Przeciw wadliwemu posiadaczowi służyła exceptio II. Interdykty recuperande possessionis - miały na celu odzyskanie utraconego posiadania 1. Interdictum unde vi Nakazywał przywrócenie posiadania temu, kto został zeń przemocą wyzuty, chyba, że sam nabył je od przeciwnika w sposób niewadliwy. Powinien był zostać wniesiony w ciągu roku od wyzucia uprawnionego z posiadania. 1a) interdictum de vi armata - była to odmiana i. unde. vi. Wnoszono go przeciw osobie, która wyzuła posiadacza z posiadania zbrojnie. Interdykt ten nie przedawniał się w ciągu roku, a posłużyć mógł się nim również posiadacz wadliwy. 2. Interdictum de precario Interdykt ten odnosił się do sytuacji, gdy posiadacz rzeczy ruchomej lub nieruchomej oddał ją drugiej osobie w precario, tj. na jej prośbę aż do dowolnego odwołania w bezpłatne używanie, a prekarzysta nie chciał zwrócić rzeczy posiadaczowi mimo jego wezwania. przynależności – służą trwale do lepszego użytku rzeczy głównej, choć nie stanowią jej części składowej np. klucz – szafa 8. Owoce – pożytki stanowiące zwyczajny przychód gospodarczy rzeczy, jaki wydaje ona zgodnie ze swym przeznaczeniem, bez zmiany lub zniszczenia swej istoty. Z chwilą odłączenia owoców, stają się one rzeczami nowymi. Prawa rzeczowe 1. istnieją tylko na rzeczy 2. należą do praw podmiotowo bezwzględnych – są skuteczne erga omnes. 3. w przypadku naruszenia – actiones in rem Prawa rzeczowe pełne ograniczone – przysługujące podmiotowi na rzeczy cudzej własność służebność zastaw dzierżawa prawo powierzchni (servitutes) (pignus) wieczysta (superficies) (emphiteusis) Własność Własność – władztwo prawne osoby nad rzeczą materialną, nieograniczone w swej treści, chyba że zakres tego władztwa byłby ograniczony z mocy prawa wyjątkowego. Treść prawa własności. 1. Ius utenandi et fruendi ( używania i pobierania pożytków ) 2. Ius possidendi ( posiadania ) 3. Ius disponendi ( prawne dysponowanie ) Treść prawa własności: jego ograniczenia I. Na podstawie umowy II. Wyroku sądowego III. Na podstawie przepisu ustawy i w ogóle prawa ze względu na: a) interes publiczny b) zakaz alienacji (np. rzeczy posagowych, spornych) c) zabezpieczenie interesu sąsiadów: - prawo sąsiedzkie 1. dopuszczenie immisji wynikających ze zwyczajnego ze zwyczajnego używania gruntu i nie stanowiących szykany 2. właściciel gruntu wyżej położonego nie mógł zmieniać biegu wody 3. dozwolenie zbierania owoców sąsiadowi (co 3 dni) 4. właściciel drzewa znajdującego się nad budynkiem musiał zezwolić na jego wycięcie 5. gdy groziła gruntowi szkoda przez zawalenie się budynku sąsiada właściciel gruntu mógł żądać kaucji, (a w razie jej braku wprowadzono go do gruntu) 6. sprzeciw przeciwko wznoszeniu budowli sąsiada 7. zezwolenie na przejście przez grunt do grobu. Ograniczenia prawa własności występowały w 4 płaszczyznach: 1. W sferze obyczajowej – presja społeczna wykładnikiem poglądów społecznych byli cenzorowie, którzy piętnowali właścicieli, uchylających się od przyjętych norm postępowania – zarządzenie władcy 2. W sferze prawa publicznego radykalna ingerencja w sferę własności prywatnej przez państwo (np. wywłaszczanie) 3. W sferze prawa prywatnego wynikały z prawa sąsiedzkiego 4. Przyjęte przez samych właścicieli Dotyczył praw na rzeczy cudzej, ustalonych dla osób 3 – cich przez właściciela 5. Z natury rzeczy objętej prawem własności 6. Orzeczenie sądowe Wolność użycia ale czy nadużycia? prawa własności. 7. Współwłasność. Jeżeli własność jednej rzeczy należy do kilku osób [ ogranicza też prawo własności ] Rzecz pojedyncza – każdy współwłaściciel był uprawniony do jej części. Rzecz niepodzielna – współwłaściciele dzielili się pożytkami. Każdy współwłaściciel rozporządzał swą częścią. Każdy współwłaściciel mógł domagać się udziały współwłasności. Własność Wł. Kwirytarna Wł. Bonitarna Quasi-własność Wł. Peregrynów lub pretorska przysługiwała pełnoprawnym używanie gruntów prowincjonalnych obywatelom stanowiących własność cesarza lub na - chroniła ją ochrona posiadacza, który Ius civile nabywał własność nieformalnie zjawisko podwójnej własności Własność bonitarna Właściciel bonitarny mógł stać się właścicielem kwirytarnym przez zasiedzenie. Nabywca rzeczy w drodze tradycji nie uzyskiwał własności kwirytarnej, alemiał rzecz w swoim majątku i doznawał ochrony prawnej za pomocą actio Publiciana, tj. powództwa z domniemanego prawa własności z dołączoną fikcją, iż nabywca posiadał rzecz przez okres potrzebny do zasiedzenia. Nabywca w drodze tradycji nie stawał się właścicielem kwirytarnym, ale służyło mu powództwo kwirytarne przeciw osobie trzeciej. Przeciw ewentualnym roszczeniom właściciela kwirytarnego służył właścicielowi bonitarnemu zarzut procesowy rzeczy sprzedanej i tradowanej – sxceptio rei venditae ac traditae. Własność peregrynów Peregrynom i Latynom udzielono ius commercii. W stosunkach z Rzymianami służyło im prawo wzajemnego nabywania i pozbywania rzeczy. Stosunki te chronił pretor za pomocą powództw fikcyjnych oraz interdyktów posesoryjnych. Własność pojmowali Rzymianie bardziej intuicyjnie i raczej unikali jej definiowania. W okresie republikańskim określono prawo własności przez podanie elementów jego trści : uti, frui, habere, possidere licere. W epoce cesarskiej własność określano wyrazami : dominium lub propiertas, pomijając ją jako nieograniczone pod względem treści prawo władania rzeczą, o ile ograniczenia te nie wynikały z przepisu prawa, stosunków sąsiedzkich tzw. prawa sąsiedzkiego, umowy albo z interesów ogółu, bądź wyroku sądowego. Ograniczenia te pochodziły jednak z zewnątrz i nie mieściły się samym pojęciu prawa własności. Z chwilą gdy odpadły ograniczenia, prawo własności wracało automatycznie do swej pierwotnej rozciągłości – tzw. elastyczność prawa własności. Prawo własności na rzeczy mogło przysługiwać jednej lub więcej osobom, a wówczas istniała współwłasność. Istota współwłasności polegała na tym, że prawo własności należało do kilku osób w tzw. częściach ułamkowych, idealnych. iudicatum solvi (zrezygnowano z niej w okresie justyniańskim ). Odmowa zapłacenia kaucji miała ten skutek, co odmowa obrony. Przedmiotem skargi było uznanie własności powoda i wydanie rzeczy ze wszystkimi jej pożytkami oraz korzyściami, jakie przyniosła, albo też wynagrodzenie szkody wyrządzonej przez zniszczenie lub uszkodzenie spornej rzeczy. Posiadacz w dobrej wierze nie musiał zwrócić pożytków skonsumowanych przez litis contestatio. Male fidei possessor odpowiadał natomiast za wszystkie owoce. Z tytułu zwrotu nakładów pozwanemu służyło prawo zatrzymania rzeczy. Posiadacz w dobrej wierze miał prawo zwrotu nakładów koniecznych i użytecznych oraz ius tollendi – zabrania nakładów zbytkowych, o ile jest to możliwe. Posiadacz w złej wierze miał prawo zwrotu nakładów koniecznych i ius tollendi ( prawo zabrania ) nakładów użytecznych i zbytkowych, jeżeli je poczynił. W epoce klasycznej, wydanie rzeczy osiągano tylko poprzez rei vindicatio w sposób pośredni. Sędzia bowiem wzywał tylko pozwanego do wydania rzeczy posiadanej wbrew prawu, nie mógł go natomiast zasądzić na restytucję rzeczy. Pozwany, który opierał się nakazowi sędziego dobrowolnej restytucji rzeczy, zasądzony był na kwotę pieniężną, stosowanie do kwoty szacunkowej określonej i potwierdzonej przez przysięgę powoda. W ten sposób powód otrzymywał wartość rzeczy, ale de facto tracił jej własność. Dopiero w prawie justyniańskim nakaz restytucji rzeczy był wyrokiem końcowym, na mocy którego, powodowi przyznano rzecz wraz z owocami i który można było egzekwować manu militari. 2) Skarga negatoryjna. Actio negatoria służyła posiadającemu właścicielowi rzeczy przeciw temu, kto naruszał jego własność roszcząc sobie na tej rzeczy jakieś prawo ( np. służebność ). Powód, poza faktem naruszenia posiadania, musiał udowodnić tylko swe prawo na rzeczy. Istniało bowiem domniemanie, że własność jest wolna od obciążeń. Pozwany musiał natomiast udowodnić, że przysługuje mu prawo obciążające własność powoda. Pozwany nie był obowiązany do obrony i mógł porzucić służebność. Była to skarga arbitralna, więc sędzia mógł nakazać restytucję; o ile pozwany nie wykonał nakazu restytucji następowała kondemnacja. Pozwany, który nie udowodnił swego prawa, zasądzony był na odszkodowanie, ponadto mógł być zobowiązany do ustanowienia zabezpieczenia nienaruszania prawa własności w przyszłości. Ochrona petytoryjna W obydwu przypadkach skarg petytoryjnych powód obowiązany był udowodnić istnienie po swej stronie prawa własności opartego na ius civile. W przypadku więc, gdy właściciel boniarny nie mógł wykazać własności ex iure Quiritum, pretor mógł udzielić mu pomocy w postaci tzw. actio Publiciana , opartej na fikcji, że powód stał się już właścicielem kwirytarnym na wskutek zasiedzenia rzeczy spornej. Skargę tę wprowadził do swego edyktu jako pierwszy pretor Publicjusz. Powód wnosząc skargę musiał udowodnić, że rzecz sporną nabył z zachowaniem wymogów prowadzących do zasiedzenia. Pozwanym był posiadacz rzeczy, który mógł bronić się w dwojaki sposób: a) mógł powołać się na to, że sam jest właścicielem i powód przegrywał proces, chyba,że wykazał, że nabywał rzecz właśnie od pozwanego. b) mógł powołać się na to, że sam nabył rzecz w warunkach prowadzących do jej zasiedzenia. Wobec innego posiadacza rzeczy znajdującego się na drodze do zasiedzenia actio Publicjana skuteczna była tylko wówczas, gdy obydwaj przeciwnicy nabyli sporną rzecz ob. Tego samego zbywcy, a powód uczynił to wcześniej. Skarga ta chroniła posiadacza ad usucapionem wobec gorzej uprawnionego. Inne środki prawne służące do ochrony interesów właściciela w stosunkach sąsiedzkich. 1) Actio finium regundorum. Dotyczyła sporów o miedzę ( 5 stóp ) i oparta była na ustawie XII tablic. Sędzia ustalał dawną granicę, a gdy tej się nie udało odnaleźć lub gdy była nieodpowiednia, wyznaczał nową granicę w drodze przysądzenia. 2). Actio aquae pluviae arcendae. Opierała się na ustawie XII tablic. Przysługiwała właścicielowi gruntu (także dzierżawcy wieczystemu i użytkownikowi ), który mógł ponieść szkodę skutkiem zainstalowania urządzeń na gruncie sąsiedzkim. Zmierzała do usunięcia urządzeń. 3). Operis novi muntatio. Wierzyciel gruntu tą drogą zakazywał dalszego bezprawnego wznoszenia budowli na gruncie sąsiedzkim. Był to pierwszy prywatny protest oparty na publicznych przepisach prawa budowlanego, bądź też na służebnościach, do których protestujący ( nuncjat ) miał prawo na gruncie sąsiednim budującego. Do czasu zbadania kwestii prawnej dalsze prowadzenie budowy możliwe było tylko w drodze uchylenia zakazu przez pretora za kaucję złożoną przez budującego. W przypadku samowolnej budowy wbrew operi novi nuntiatio, bez pretorskiego pozwolenia, pretor nakazywał usunięcie tego, co zbudowano mimo zakazu. 4). Cautio damni infecti. Służyła do zabezpieczania lub wynagrodzenia szkody, która zagrażała pewnej nieruchomości przez zawalenie się budynku, albo innej budowli, stojącego na gruncie sąsiedzkim. Zagrożony właściciel nieruchomości, zwracał się do magistratury o wezwanie zagrażającego sąsiada do dania kaucji. Z tytułu złożonej kaucji przysługiwała zagrożonemu, w razie powstania szkody na jego nieruchomości, skarga ex stipulatu. W razie nie złożenia kaucji pretor wprowadzał wnioskodawcę w posiadanie budynku lub innego opus celem dokonania niezbędnych napraw. Jeśli nadal nie składał kaucji pretor wprowadzał wnioskodawcę w wyłączne posiadanie gruntu ( miał stanowisko zbliżone do własności bonitarnej ). Inne środki prawne służące do ochrony właściciela Służyły one nie do ochrony prawa własności, lecz do ochrony interesów właściciela w stosunkach sąsiedzkich: 1) Actio finium regundorum – wedle starego prawa były to grunty polne, odgraniczony od siebie miedzą, tj. pasem ziemi o szerokości pięciu stóp z czego każdy z graniczących właścicieli posiadał ½ miedzy. Według ustawy XII tablic w razie sporu, sędzia ustalał starą granicę, a gdy ta nie dała się odnaleźć, albo wydawała się sędziemu nieodpowiednia, wyznaczał ją na nowo w drodze przysądzenia. Gdy granica była szersza – w grę wchodziła rei vindicatio. 2) Actio aquae pluviae acrendae – oparta na ustawie XII tablic. Przysługiwała właścicielowi ( także dzierżawcy wieczystemu użytkownikowi ), któremu grozi szkoda z powodu urządzeń na gruncie sąsiada. Skarga zmierzała do usunięcia tych uszkodzeń. 3) Operis novi nuntiatio – Właściciel gruntu może zakazać dalszego prowadzenia bezprawnych budowli na gruncie sąsiada drogą prywatnego protestu. To prawo zakazu może opierać się na publicznych przepisach budowlanych, bądź na przysługujących nuncjatowi na gruncie budującego służebnościach ( np. Przechodu, światła ). Dalsze prowadzenie budowy bez zbadania kwestii prawnej jest niedopuszczalne. Tymczasowo może zezwolić na to – za kaucją – pretor. Jeśli sąsiad buduje bez tego zezwolenia, pretor nakazuje usunięcie tego co zbudowano za pomocą interdictum demolitorium. 4) Cautio damni infecti – Służy do zabezpieczenia względnie wynagrodzenia przyszłej szkody, która zagraża pewnej nieruchomości przez zawalenie się budynku, albo innego opus, stojącego na gruncie sąsiada. Zagrożony ma prawo domagać się złożenia tej kaucji. Przeciwnik musi złożyć kaucję, albo z gruntu ustąpić – pretor udziela przeciw niemu missio in possessio. Sposoby nabycia własności Pochodne Pierwotne W prawie justyniańskim praescriptio longi temporis i usucaptio stały się jedną i tą samą instytucją. Longi temporis stało się odtąd formą zasiedzenia własności na nieruchomościach, a usucapio – na ruchomościach. Ponadto Justynian określił ogólne przesłanki zasiedzenia: res habilis (nadające się do zasiedzenia), titulus (tytuł prawny), fides (dobra wiara) possessio (nieprzerwane posiadanie, które przerywało wniesienie rei vindicatio), tempus (upływu czasu). Pewne rzeczy (np. res extra commercium) wyjęte były spod zasiedzenia. W związku z tym istniało tzw. nadzwyczajne zasiedzenie po upływie 30 lub 40 letniego posiadania nawet na rzeczach skradzionych. Zasiedzenie – nabycie własności wskutek ciągłego posiadania rzeczy przez okres prawem przewidziany. 1 rok - ruchomość W prawie klasycznym: czas kwalifikowanie 2 lata – nieruchomość posiadania (oparte na słusznym tytule i dobrej wierze) W prawie justyniańskim: 1. res habilis – nadające się do zasiedzenia. Nie podlegały zasiedzeniu: rzeczy wyjęte z obrotu i zakazane w obrocie, rzeczy skradzione, rzeczy zabrane gwałtem, rzeczy skarbu państwa, cesarza, których alienacja była zakazana 2. titulus – przyczyny umożliwiające nabycie – musi być słuszny i prawdziwy. Tytuł rzekomy – błędne mniemanie –wystarczał do nabycia własności, gdy dał się usprawiedliwić błąd. 3. bona fides – dobra wiara 4. possessio – posiadanie nieprzerwane 5. Tempus - czas wymagany do zasiedzenia: ruchomość – 3 lata nieruchomość - 10 lat (inter praesentes – strony z tej samej prowincji) - 20 lat (inter absentes – strony z innych prowincji) Zasiedzenie nadzwyczajne Justynian wprowadził tę instytucję, polegającą na tym, że kto objął w posiadanie rzecz (ruchomą lub nieruchomą) w dobrej wierze, posiadał ją 30 lub 40 lat (należała do cesarza, kościoła, fiskusa) nie musiał mieć słusznego tytułu. Połączenie (accesio) Powstaje, gdy rzecz samoistna, połączona z drugą rzeczą samoistną, staje się jej częścią składową, jako rzeczy głównej. 1. Połączenie ruchomości z nieruchomością: a) plantatio i satio (zasadzenie rośliny lub zasianie na cudzym gruncie – własność właściciela gruntu) b) inaedificatio – budynek wzniesiony na cudzym gruncie (superficies solo cedit) 2. Połączenie nieruchomości z nieruchomością: a) przymulisko, b) oderwisko, c) opuszczone koryto rzeki, d) wyspa powstała na rzece (gdy na środku – dzielono na ½). 3. Połączenie ruchomości z ruchomością: a) ferruminatio – trwałe połączenie tego samego rodzaju metali. Właściciel rzeczy głównej był właścicielem rzeczy przyłączonej nawet po odłączeniu tej ostatniej, b) plumbatio – połączenie rzeczy z rzeczą główną w taki sposób, że ich rozłączenie jest możliwe. Właściciel rzeczy głównej stawał się jej właścicielem do momentu odłączenia. c) textura właściciel materiału tkackiego był właścicielem tkaniny z niego utkanej, d) scriptura – właściciel papieru stawał się właścicielem tekstu na nim napisanego, e) pictura – właściciel materiału stawał się właścicielem obrazu na nim namalowanego, f) połączenie rzeczy współrzędnych: confusio (zlanie płynów), commixtio (zmieszanie rzeczy stałych) – jeżeli rozłączenie ich było niemożliwe, dotychczasowi właściciele stawali się współwłaścicielami w częściach odpowiednich. Przeistoczenie (specificatio) Przeistoczenie to przerobienie rzeczy na rzecz nową. Zrobienie rzeczy nowej z cudzego materiału: I. Sabinianie – przyznawali własność nowej rzeczy właścicielowi materiału, II. Prokulejanie – specyfikantowi, III. Paulus - 1) gdy rzecz da się przywrócić do stanu pierwotnego własność jej nabywa właściciel materiału, wymagając specyfikanta. 2) gdy rzecz nie da się przywrócić do stanu poprzedniego, własność nabywa specyfikant, z obowiązkiem zwrócenia właścicielowi materiału wynagrodzenia (gdy działał w dobrej wierze). Znalezienie skarbu Skarb – rzeczy wartościowe, których właściciela nie można ustalić. Skarb stawał się w połowie własnością nabywcy i w połowie właściciela rzeczy, w której był ukryty. Nabycie owoców: w znaczeniu prawnym owoc istnieje od chwili odłączenia go od rzeczy macierzystej. Z reguły owoce przypadały właścicielowi rzeczy macierzystej (ale także posiadacz w dobrej wierze, emfiteuta, dzierżawca, użytkownik). Accessio – połączenie Chodziło o trwałe połączenie dwóch rzeczy tak, że tworzyły jedną całość. Rzecz uboczna, dotychczas samodzielna, zostawała połączona z rzeczą główną w ten sposób, że stawała się jej częścią składową. Wskutek połączenia wygasała własność na rzeczy ubocznej, a następował przyrost własności rzeczy głównej. Jeżeli rzeczy przed połączeniem należały do różnych właścicieli, własność rzeczy ubocznej na skutek połączenia należała do właściciela rzeczy głównej. Obojętnym było przy tym, kto dokonał połączenia i czy pozostał w dobrej, czy w złej wierze. Jednakże właścicielowi rzeczy ubocznej, który na skutek połączenia utracił własność rzeczy, przysługiwało roszczenie przeciw właścicielowi rzeczy głównej o odszkodowanie. Pewne zasady odrębne były w przypadku accessio nieruchomości i ruchomości. Nieruchomości: 1. Implantatio i satio – rośliny, o ile zapuściły korzenie, a ziarno, o ile je zasiano, stają się akcesją gruntu, na którym je zasiano lub posadzono i własnością właściciela gruntu. 2. Inaedificatio – dom, zbudowany z cudzego materiału, staje się akcesją gruntu, na którym go wzniesiono. 3. Alluvio – przymulisko, którym rzeka publiczna zwiększyła grunt, staje się akcesją gruntu. Własność na gruncie obejmuje przymulisko. 4. Avulsio – oderwisko. Oderwany przez rzekę publiczną kawał gruntu i przeniesiony do gruntu niżej położonego, z chwilą przyrośnięcia był akcesją gruntu. Własność na gruncie niżej położonym obejmowała własność oderwiska. 5. Alveus derelictus – gdy rzeka publiczna zmieniła swe koryto, dotychczasowe koryto stawało się akcesją dla właścicieli gruntów nadbrzeżnych po obu stronach koryta, każdemu w ½ części. 6. Insula in flumine nata – gdy powstanie wyspa na rzece publicznej przez podniesienie się dna jej własności, po ½ części przypada jako akcesja właścicielom gruntów nadbrzeżnych. Przy ruchomościach: 1. Ferruminatio – przyłączenie przez spawanie brązowego ramienia do brązowej statui, tak że na zewnątrz wyglądały jak jednolita rzeźba; ramię stawało się częścią składową statui, a własność na Skatule rozciągała się też na ramię. 3. Odzyskanie wolności przez zwierzę. 4. Przeniesienie własności na inną osobę. Ochrona prawa własności a. Ochrona petytoryjna – była to ochrona prawa własności i wymagała badania uprawnień właściciela. Uprawnionemu właścicielowi służyły dwa powództwa: - powództwo windykacyjne ( rei vindicatio ). Powództwo służyło nieposiadającemu właścicielowi przeciw posiadającemu niewłaścicielowi. Strona czynna – właściciel kwirytarny. Strona bierna – posiadacz, detentor ( biernie legitymowany był każdy, kto miał rzecz w swym władaniu. Przedmiotem powództwa było wydanie posiadania rzeczy. - powództwo negatoryjne ( actio negatoria ). Powództwo służył właścicielowi, którego prawo uległo naruszeniu w inny sposób niż przez pozbawienie posiadania rzeczy. Naruszenie mogło mieć charakter: pozytywny ( wpływanie na prawo właściciela ), negatywny ( powstrzymywanie właściciela od wykonywania swego prawa ). Przedmiotem skargi było zaprzestanie naruszeń prawa ( np. zaprzestanie uzurpowania prawa służebności na rzeczy ), powstrzymanie się od naruszania prawa w przyszłości, przywrócenie do stanu poprzedniego i odszkodowanie. b. Ochrona posesoryjna: - właściciel, który był równocześnie posiadaczem rzeczy, mógł korzystać z ochrony posiadania, nie żądając ochrony petytoryjnej, poprzez interdykty pretorskie; - powództwo publicjańskie ( actio Publiciana ) – posiadacz, który nie nabył jeszcze własności kwirytarnej, ale znajdował się w stanie prowadzącym do jej nabycia przez zasiedzenie, a utracił władztwo nad rzeczą, mógł skorzystać z powództwa wzorowanego na rei vindicatio. Powództwo to służyło przeciw każdemu, kto miał prawo słabsze niż powód. Nie służyło więc przeciw właścicielowi kwirytarnemu, bo ten mógł przeciwstawić powodowi zarzut lepszego prawa. Nie służyło też przeciw innemu posiadaczowi ad usucapionem, bo ten mógł przeciwstawić zarzut równego prawa. Przeciw tym zarzutom powód mógł bronić się jednak w drodze repliki, przez przedstawienie pozwanemu exceptio doli, lub exceptio rei venditae ac traditae. Ograniczone prawa rzeczowe SŁUŻEBNOŚCI Ograniczone prawa rzeczowe polegające na korzystaniu z cudzej rzeczy w pewnym ściśle określonym kierunku. Obowiązywały cztery zasady dotyczące służebności : 1. servitus in faciendo consistere nequit – właściciel rzeczy służebnej nie mógł być zmuszony do żadnego pozytywnego zachowania się. Obciążony właściciel zobowiązany był tylko zachowywać się biernie, gdy uprawniony wkraczał w sferę jego prawa własności. Była to służebność dodatnia. Natomiast, gdy właściciel rzeczy musiał wstrzymać się od pewnych czynności, które mogły wykonywać z tytułu swego prawa własności – zachodziła służebność ujemna. Jedyny wyjątek stanowił w tym przypadku tzw. prawo oparcia budynku o ścianę sąsiada (servitus oneri ferendi), sąsiad obowiązany był utrzymać budowlę w takim stanie, aby stanowiła oparcie dla władczącego. 2. nemini res sua servit. Nikt nie może posiadać służebności na swojej, własnej rzeczy. Zlanie się w jednym ręku własności i służebności powoduje wygaśnięcie służebności. 3. Servitutibus civiliter untendum est – służebność należy wykonywać oględnie, przy możliwie najdalej idącym poszukiwaniu cudzej własności. 4. Servitus servitutis esse non poteest – uprawniony ze swego prawa służebności nie może wykonywać służebności dla innej osoby. Ponadto dla służebności gruntowych obowiązywały dodatkowo dwie zasady : 1. Servitutis causa debet esse perpetua – służebność powinna gruntowi przynieść trwałą korzyść. 2. Praedia debent esse vicina - grunt służebny i grunt panujący winny ze sobą sąsiadować (chodzi o związki gospodarcze, a nie o swoiste granice). Służebności dzielono na : I Gruntowe : - istniały na rzecz gruntu, nie osoby. Musiały więc przynosić korzyść gruntowi panującego wobec każdorazowego właściciela gruntu służebnego. Dzielą los prawny gruntu obciążonego, są nieodłącznie związane z własnością gruntu władczącego i obciążonego. Wyodrębniano : A. servitutes praediorum rusticorum B. servitutes praediorum urbanorum Stosowanie do potrzeb gospodarczych i przeznaczenia gruntów : pod uprawę pod zabudowę Do służebności wiejskich zaliczano : Do służebności miejskich należały : -służebności drogowe, - servitus altius non tollendi – prawo zabraniania -servitus actus (przepędu bydła) właścicielowi gruntu sąsiedniego wznoszenia - servitus viae (prawo drogi przechodu) budowli ponad oznaczoną wysokość, - servitus aquaeductus (prawo wodociągu, - servitus stillicidi (prawo okapu), prowadzenia wody z gruntu sąsiada) - servitus oneris ferendi (prawo oparcia muru o - servitus aquae (czerpania wody), mur sąsiada) -servitus pecoris pascendi (wypasu bydła) - servitus protegendi (prawo wysunięcia budowli w słup powietrza nad gruntem sąsiada). II Osobiste : Są to ograniczone prawa rzeczowe na nieruchomościach lub ruchomościach, przysługujące orreslonym osobom i nierozerwalnie zwuązane z tymi osobami. Służebności te nie mogły być przeniesione na inne osoby. Dzielą losy osoby. W prawie rzymskim znane też były tzw. niereguralne służebności osobiste. Były to służebności osobiste o treści służebności gruntowych. Polegały na tym, że treść służebności gruntowej czyni się treścią służebności osobistej, czyli przywiązuje się ją do określonej osoby. W prawie klasycznym znano wyłącznie służebności gruntowe, natomiast prawa uznawane póżniej za służebności osobiste traktowano jako prawa odrębne od służebności.( ale już chyba w cesarstwie). Dopiero w prawie justyniańskim wytworzyło się odrębne pojęcie służebności osobistej. Do służebności osobistych prawa justyniańskiego należały : usufructus, usus, habitatio, operae servorum. 1.usus – używanie. Służebność osobista polegająca na prawie korzystania z cudzej rzeczy bez możliwości pobierania z niej pożytków. Pożytki mógł pobierać używający rzeczy wtedy tylko, gdy miały one służyć zaspokojeniu potrzeb własnych. Usus stanowił prawo niezbywalne, niezbywalne było nawet korzystanie z tego prawa. 2. Ususfructus - użytkowanie. Osobista służebność polegająca na użytkowaniu cudzej rzeczy i pobieraniu z niej pożytków z obowiązkiem zachowania substancji, w takiej postaci, w jakiej rzecz otrzymał. Osobisty charakter prawa polegał na tym, że użytkowanie było niezbywalne i najwyżej dożywotnie po stronie uprawnionego. Istniała natomiast możliwość nie wykonania tego prawa osobie, ale odstąpienia osobie trzeciej korzystania z użytkowania. Posiadanie rzeczy użytkowej przez cały czas pozostawało przy jej właścicielu. Jednakże w celu wykonywania prawa użytkowania użytkownik otrzymywał detencję rzeczy. Użytkownik nabywał pożytki z rzeczy bez ograniczeń, w sposób pierwotny, z momentem ich pobierania. Prawa właściciela rzeczy były chronione poprzez możliwości nałożenia na użytkownika kaucji ususfructuarim w tej treści, że będzie korzystał z rzeczy viri boni aritratu, i że zwróci rzecz po wygaśnięciu użytkowania właścicielowi. Ze swej istoty użytkowanie istniało na rzeczach niezużywalnych, które podlegały zwrotowi po wygaśnięciu służebności. Jednakże bliżej nieokreślona senatus consultam dopuściła też powstanie użytkowania na rzeczach zużywalnych jako tzw. quasi-ususfructus. Quasi – ususfructus powodowało przeniesienie własności na rzeczy i obowiązek restytucji rzeczy równej ilości i jakości, względnie jej równowartości pieniężnej po wygaśnięciu użytkowania. Zabezpieczenie tego obowiązku następowało w formie kaucji. 3. Habitatio – prawo mieszkania. Najwyżej dożywotnie prawo do zamieszkania w cudzym budynku. Jako prawo osobiste gasło ono w momencie śmierci uprawnionego. Do czasów justyniańskich uprawniony do służebności nie mógł przenieść swego uprawnienia na osobę trzecią. Właściciel zobowiązany był do dostarczenia mieszkania uprawnionemu. Habitatom miał prawo do wynajęcia mieszkania objętego służebnością osobie trzeciej. Habitatio miała charakter alimentacyjny. 4. Servitus operarum servorum. ten sposób zachodnie ius perpetuum zrównywało się ze wschodnią emfiteuzą, zachowując nazwę emfiteuza. Prawa te zaczęto ustanawiać na gruntach prywatnych. W V w. cesarz Zeno określił ten stosunek jako odrębny kontrakt wieczystej dzierżawy. Stanowisko emfiteuty zbliżone było do stanowiska prawnego właściciela. Emfiteuta uzyskiwał prawo do pożytków i wszelkich dochodów z rzeczy, mógł dowolnie eksploatować grunt, dokonywać dowolnie zmian upraw. Eksploatować – zmieniać przeznaczenie gruntu. Emfiteuta mógł grunt sprzedać, zastawić, obciążyć służebnością, w sposób nim rozporządzić, np. w drodze zapisu, spadku. Mógł też grunt oddać w dalszą dzierżawę wieczystą. Korzystał też z ochrony posesoryjnej. Emfiteuta był obwiązany opłacać roczny, z góry ustalony czynsz, nie pogarszać gruntu oraz zawiadomić właściciela o zamiarze alienacji (w razie sprzedaży gruntu właściciel mógł skorzystać z prawa pierwokupu lub tzw. laudemium – żądanie 2% z uzyskanej ze sprzedaży kwoty). Niepłacenie czynszu przez 3 lata lub pogarszania gruntu można było pozbawić emfiteuzy. SUPERFICIES Prawo powierzchni, dziedziczenie i zbywalne ograniczone prawo rzeczowe zamieszkiwania w budynku wzniesionym na cudzym gruncie. W myśl zasady superficies solo cedit budowle wzniesione na cudzym gruncie dzieliły los prawny gruntu, a właściciel gruntu stawał się właścicielem budynku wzniesionego przez osobę trzecią. Rzymska superficies zawdzięczała swe powstanie praktyce wynajmowania w okresie republiki wynajmowania parcel budowlanych z obowiązkiem płacenia czynszu rocznego. Osoby trzecie, wznoszące budynki na gruntach publicznych, na wynajętych parcelach, nabywały dożywotnie i dziedziczne prawo korzystania z budynku i zamieszkania w nim przez określony umową czas w zamian za uiszczoną opłatę. Podobnie jak państwo postępowały miasta, przekazując niezabudowane parcele osobom prywatnym w celach budowlanych. Wreszcie też ten zwyczaj upowszechnił się wśród właścicieli gruntów prywatnych. Superficies ,początkowo stanowiące węzeł obligacyjny, przekształciło się ostatecznie w prawo rzeczowe, skuteczne euqa omnes. Pretor udzielał superficjariuszowi ochrony w postaci interdyktu de superficie. Pozycja superficiariusza została wzmocniona w prawie justyniańskim – przyznano mu bowiem actiones in rem, wzorowaną na ochronie praw właściciela. Od emfiteuzy różniło superficies to, że w przypadku superficies właścicielowi nie przysługiwało prawo pierwokupu, a solarium nie było elementem istotnym stosunku prawnego. ZASTAW Prawo zastawu stanowi ograniczone prawo rzeczowe, przysługujące wierzycielowi na rzeczy cudzej, celem zaspokojenia na tej rzeczy przysługującej wierzycielowi wierzytelności. Prawo zastawu było : prawem akcesoryjnym, tj. zależnym od istnienia wierzytelności głównej, prawem, na mocy którego wierzyciel uzyskiwał bezpośrednio moc sprzedaży zastawionej rzeczy. 1. W starym prawie rzymskim zastaw jako taki nie istniał: a) lex fiduciae. Dłużnik zabezpieczał wierzycielowi wierzytelność przenosząc na niego własność rzeczy z zastrzeżeniem zawartym w pactum fiduciae dołączonym do umowy, że rzecz zostanie powtórnie przekazana właścicielowi po zapłaceniu długu. W przypadku nie zapłacenia długu wierzyciel miał prawo rzecz zatrzymać . b) w okresie cesarstwa przy tej formie zastawu dopuszczono pactum de vendendo. Zastaw własnościowy przekształcił się tym sposobem w zastaw z prawem sprzedaży, przy którym wierzyciel mógł sprzedać rzecz zastawioną, a dłużnik pozbawiony był skargi przeciw nabywcy zastawionej i sprzedanej przez wierzyciela rzeczy. Wczesną formą zastawu stała się więc lex commissoria. Była to klauzula przepadku istniejąca z mocy nieformalnej umowy między zastawnikiem a zastawcą, na mocy której zastawnik nabywał własność przedmiotu zastawu, jeśli zastawca nie zaspokoił w umówionym terminie wierzytelności. Położenie dłużnika przy tej formie zastawu było bardzo niekorzystne. Zakazano jej więc w: 2. Z tego powodu też wcześnie kształtowała się w Rzymie inna forma realnego zabezpieczenia wierzytelności – tzw. zastaw ręczny, czyli pignus, polegający na przeniesieniu na wierzyciela tylko posiadania (possessio lub detentio), chronionego posesoryjnie przez pretora. Po spełnieniu świadczenia przez dłużnika wierzyciel był obowiązany zwrócić dłużnikowi przedmiot zastawu. Początkowo, mimo niewypłacalności dłużnika, wierzyciel nie mógł przedmiotu zastawu używać, ani go sprzedać. Prawo sprzedaży przyznano wierzycielowi dopiero później, w formie dodatkowego pactum de vendendo, zawierającego między zastawnikiem a zastawcą. Później uprawnienie wierzyciela do sprzedaży rzeczy zastawionej stało się elementem istotnym pignus. Niezaspokojony wierzyciel, realizując swe prawo sprzedaży rzeczy zastawionej, zobowiązany był dołożyć maksymalnej staranności. Z uzyskanej sumy potrącał należność, a resztę kwoty przekazywał dłużnikowi. Po zaspokojeniu natomiast wierzytelności zabezpieczonej zastawem zastawnik był natomiast zobowiązany zwrócić zastawcy zastawny przedmiot zastawu, a zastawca – dłużnik miał obowiązek pokryć straty zastawnika związane z utrzymaniem zastawionej rzeczy. 3. Obok tych dwóch form zabezpieczenia wierzytelności w okresie republikańskim wykształcił się trzeci rodzaj zastawu – zastaw umowny. Pojawił się on początkowo w stosunkach rolnych, jako zabezpieczenie czynszu na inwentarzu dzierżawcy gruntu. Zastaw umowny ustanawiany był też na inwentarzu drobnych dzierżawców gruntów rolnych, zaciągających kredyty u właścicieli wielkich majątków ziemskich. Popadnięcie dłużnika w zwłokę na podstawie tego rodzaju umowy dawało wierzycielowi podstawę do objęcia w posiadanie zastawionych umową przedmiotów inwentarza. W tym celu wierzycielowi udzielał pretor interdykt salwiański. Ta postać rzeczowego zabezpieczenia wierzytelności w formie zastawu umownego określana była terminem pochodzenia greckiego – hypotheca. Przedmioty obciążone hipoteką pozostawały we władaniu dłużnika, jednakże na mocy umowy między stronami, w razie niezapłacenia przez dłużnika należności, wierzyciel uzyskiwał możliwość zaspokojenia swego roszczenia przez sprzedaż przedmiotu zastawu. W tym jednak celu musiał najpierw wierzyciel uzyskać posiadanie rzeczy, służyły mu do tego środki prawne, a mianowicie : początkowo interdykt salwiański (skierowany był tylko przeciw dzierżawcy) później actio Serviana ( powództwo wierzyciela zastawniczego o wydanie przedmiotu zastawu, skuteczne przeciw każdemu, kto posiadał zastawioną rzecz). actio hypothecaria (actio quasi-serviana), czyli powództwo wierzyciela zastawniczego o wydanie przedmiotu zastawu przy każdym zastawie umownym, ustanawianym powszechnie, a więc także poza przypadkami dzierżawy. . POWSTANIE ZASTAWU 1. Prawo zastawu powstaje poprzez czynność konsensualną. Wystarcza samo zawarcie umowy (pignus conventionale), a oddanie rzeczy wierzycielowi nie jest wymagane. Ustanawiający zastaw musi być jednak właścicielem rzeczy. 2. Może też powstać na mocy zarządzenia władzy. Jest to tzw. pignus praetorium . Zestaw ten dawał tylko posiadanie rzeczy, bez prawa skargi rzeczowej. Dopiero Justynian przyznał actio in rem hypothecaria, ale bez prawa sprzedaży. Powstawał na mocy udzielanego przez pretora uprawnionemu missio in possessionem (wprowadzenia w posiadanie rzeczy), w celu prowizorycznego zabezpieczenia wierzytelności. 3. Zastaw powstawał też z mocy ustawy : fiscus – miał takie prawo dla wszystkich swych roszczeń, na całym majątku, najmodawca lokalu – z tytułu czynszu na rzeczach wniesionych najmobiorcy, wydzierżawiający grunt uprawny – na owocach celem zabezpieczenia roszczeń z dzierżawy, pupil – na majątku kuratora lub opiekuna, żona – na majątku męża z tytułu roszczeń o zwrot posagu. ZAGAŚNIĘCIE ( USTANIE ) ZASTAWU A. Wierzyciel może zrzec się zastawu. Poza tym B. przypadkiem zastaw gaśnie : 1. wraz ze zgaśnięciem wierzytelności (całej wierzytelności, a nie jej części). 2. przez sprzedaż dokonaną przez pierwszego wierzyciela (pozostali mieli tylko prawo do reszty ceny kupna). 3. confusio – połączenie w jednym ręku prawa do zastawu na rzeczy i prawa własności tej rzeczy. 4. longi temporis praescriptio – przez zasiedzenie wolności od prawa zastawu. Spadek stanowił ogół praw i obowiązków zmarłego, spadkodawcy, który jako kompleks majątkowy przechodził na spadkobiercę na podstawie jednego aktu nabycia. Według Gajusa : - spadek stanowił kategorię res incorporales ( rzeczy niematerialne ) - w oparciu o kryterium nabycia praw majątkowych spadek stanowił sposób nabycia ogółu praw i obowiązków - prawa i zobowiązania zmarłego nie stanowiły osobnej masy majątkowej, ale łączyły się w jedną całość z majątkiem dziedzica, który odpowiadał wówczas za zobowiązania zmarłego całym swoim majątkiem – własnym i odziedziczonym tak jak za zobowiązania własne. Spadkobranie rzymskie stanowiło rodzaj sukcesji uniwersalnej. PRAWO SPADKOWE wg. ius civile wg. prawa pretorskiego - hereditas - bonorum possessio bonorum possessio cum re bonorum possessio sine re ( stanowisko dziedzica na zawsze ) ( prowizoryczne władanie spadkiem) W prawie rzymskim dziedziczenie poddane było dwojakiemu reżimowi prawnemu : 2) mogło być oparte na prawie cywilnym - hreditas lub 2) mogło być oparte na prawie pretorskim - bonorum possessio Dwoistość regulacji prawnej dziedziczenia utrzymywana była jeszcze w kodyfikacji justyniańskiej, a próbę unifikacji podjęto dopiero w Nowelach ( 543 – 584 r.) Hereditas Hereditas stanowiła sukcesję uniwersalną. Ochrona dziedzica realizowana była w oparciu o środki prawne przewidziane w ius civile, czyli wszystkie skargi, które przysługiwały spadkodawcy oraz hereditas petitio ( o wydanie spadku ). Bonorum possessio Obok dziedziczenia opartego na ius civile, archaicznego, wprowadzono w edykcie pretorskim bonorum possesio . W przeciwieństwie do hereditas , bnorum possessio nie stanowiła następstwa uniwersalnego. Polegała ona na wprowadzeniu w posiadanie przez pretora poszczególnych rzeczy należących do masy majątkowej zmarłego. Bonorum possessor, będąc dziedzicem powołanym przez pretora, z punktu widzenia ius civile nie był traktowany jako heres. Faktyczna sytuacja prawna dziedzica pretorskiego był jednak w rzeczywistości zbliżona do sytuacji dziedzica cywilnego. Bomorum possessor wprowadzony w posiadanie, mógł uzyskać analogiczne środki ochrony prawnej w skutkach do tych jakie służyły dzierżycielowi według ius civile : - interdictum quorum bonorum ( o wydanie majątku po zmarłym ) - skargi pretorskie oparte na fikcji, że bonorum possessor jest dziedzicem cywilnym - skargi pretorskie z przestawieniem podmiotów w formułce - excepcio doli odpierające wniesioną przez dziedzica cywilnego skargę hereditas petitio. Ochrona praw spadkowych Hereditas petitio - uniwersalna skarga nie posiadającego dziedzica cywilnego przeciwko każdemu posiadaczowi spadku o wydanie całego spadku lub należytej dziedzicowi części. W epoce klasycznej powództwo to przysługiwało także bonorum possessori i fideikomisariuszowi uniwersalnemu w postaci skargi pretorskiej. Hereditas petitio była skargą rzeczową i wydobywczą. Zmierzała do uzyskania wszystkiego, co pozwany ze spadku posiadał ( rzeczy stanowiących własność kwirytarną lub bonitarną spadkodawcy, rzeczy z tytułu obligacyjnego np. najmu, owoce, wierzytelności itd.). Była kierowana zarówno przeciw tym, którzy posiadając majątek spadkowy mniemali się być dziedzicem samodzielnym, ale także innym osobom ( np. negującym bez tytułu prawa spadkowe powoda). Zakres obowiązywania wydania majątku spadkowego zależny był od dobrej lub złej wiary pozwanego posiadacza spadku. Określenie odpowiedzialności pozwanego w sporze o spadek wynikało z senatu consultum Juventianum ( r. 129 n.e ). Posiadacz w dobrej wierze odpowiadał tylko do granic wydania wzbogacenia nabytego kosztem spadku, które posiadał w ręku; nie odpowiadał za zmniejszenie spadku. Posiadacz w złej wierze odpowiadał za omnis diligentia ( także za umniejszenie masy spadkowej), a po litis contestatio także za casus . Ponosił pełne odszkodowanie. Oprócz uniwersalnej hereditas petitio dziedzicowi przysługiwały skargi syngularne – te wszystkie, które przysługiwały spadkodawcy (np. rei vindicatio ). Przeciw tym skargom pozwany posiadacz mógł bronić się ekscepcione preiudicium hereditati fiat, zmuszjac tym powoda do wniesienia przeciw niemu skargi uniwersalnej. Jeśli powód uiścił pretensje nie o cały spadek, a tylko konkretnych rzeczy właściwa była przeciw posiadaczowi rei vindicatio. Powód mógł też zmusić posiadacza do podania podstawy posiadania rzeczy za pomocą interrogatio in iure. POWOŁANIE DO SPADKU z woli spadkodawcy z ustawy lub edyktu pretorskiego dziedziczenie testamentowe dziedziczenie dziedziczenie beztestamentowe przeciwtestamentowe (warunki ważności ( z braku ważnego powoływano do spadku testamentu ) najbliższe osoby testamentu i jego ( ewolucja ) skuteczności) Powołanie do spadku Spadkobiercą mogła zostać wyłącznie osoba powołana do spadku. Powołanie nastąpić mogło na mocy : - testamentu spadkodawcy (dziedziczenie testamentowe ) - przepisów prawa cywilnego lub pretorskiego ( ab intestato ) w razie braku testamentu ( beztestamentowe ) - przepisów prawa wbrew sporządzonemu testamentowi ( successio contra tabulas ) przeciwtestamentowe. Dziedziczenie testamentowe miało pierwszeństwo przed dziedziczeniem beztestamentowym przy czym obydwa te rodzaje dziedziczenia wykluczały się wzajemnie. Nie można więc było powołać do spadku częściowo dziedziców beztestamentowych, a częściowo testamentowych. Dziedziczenie przeciwtestamentowe wykluczało w całości lub w części możliwość dziedziczenia testamentowego. Niekiedy mogło występować obok dziedziczenia testamentowego ( o ile testament został uchylony w części, jedni dziedzice mogli być powołani do spadku na mocy testamentu, a inni na mocy dziedziczenia przeciwtestamentowego ). Testament Jest to jednostronne rozporządzenie ostatniej woli spadkodawcy na wypadek śmierci, ustanawiające dziedzica, dziedziców w imperatywny sposób, najczęściej sporządzone w uroczystej formie. Ustanowienie dziedzica stanowiło istotny warunek ważności testamentu. Ustanowienie dziedzica mogło być połączone z ustanowieniem innej niż dziedzic osoby, która mogła dziedziczyć wówczas, gdyby dziedzic powołany w testamencie nie mógł lub nie chciał dziedziczyć – substitutio heredis. Podstawienie dziedzica obok dziedzica właściwego następowało w testamencie. Substitutio heredis miała na celu zapobieżenie ewentualności dziedziczenia ustawowego, ratując skuteczność testamentu. Rozróżniano : - substitutio vulgaris czyli podstawienie zwyczajne ( dotyczące jakiejkolwiek osoby ) - Testamenti factio passiva – zdolność do bycia powołanym w testamencie jako dziedzic lub do obdarowania jako legatariusz lub fideikomisant. Posiadał ją obywatel rzymski sui iuris. Filius familias posiadał tę zdolność, o ile posiadał ją pater familias, dla którego nabywał majątek spadkowy. Testator mógł ustanowić dziedzicem własnego niewolnika, ale musiał go w tym samym testamencie wyzwolić ( w prawie justyniańskim dziedziczenie pociągało wyzwolenie niewolnika ). Obcego niewolnika można było ustanowić dziedzicem, jeśli jego właściciel miał zdolność testowania. Dziedzic ustanowiony w testamencie musiał być persona certa, czyli określony indywidualnie. W zasadzie nie mogła być dziedzicem osoba prawna jako persona incerta ( były tu jednak wyjątki np. municipium ustanowione spadkobiercą przez wyzwoleńca, populus Romanus, fiscus ). Nastiturus miał też zdolność testowania, ale kierunkową i warunkową. Od testamenti factio odróżnić trzeba : - incapacitas - czyli niezdolność do nabywania spadków ( Latini Juniam caelibes – nieżonaci; bezdzietni lub małoletni – orbi ). Ich część spadku jako caduc przypadała dziedzicom, legatariuszom, skarbowi ) - indignitas – niezdolność do zachowania pozostawionego spadku ( najczęściej chodziło o osoby niegodne wobec spadkodawcy – np. jego zabójca ). Treść testamentu Istotną treścią było ustanowienie dziedzica w języku łacińskim i za pomocą wyrazu „ heres” na początku testamentu ( w dominacie dopuszczano język grecki, a za Konstantyna zmieniono w tym zakresie formalizm ). Testator mógł ustanowić jednego dziedzica, albo kilku ( mógł określić ich udziały w częściach ułamkowych lub nie określać ich udziałów, a wtedy dziedziczyli w częściach równych ). Ustanowienie dziedzica nie mogło nastąpić pod warunkiem rozwiązującym, za to mogło nastąpić pod warunkiem zawieszającym. Livia jak ustanowiła zięcia Cycerona, jest warunkiem zmiany przezeń nazwiska. Nie można było ustanowić dziedzica terminowo. Wątpliwości budziło ustanowienie dziedzica pod negatywnym warunkiem potestatywnym tj. pod warunkiem zawieszającym, o ile dziedzic trwale czegoś zaniecha ( to było dopiero spełnione w dniu śmierci dziedzica, a więc do śmierci nie mógł otrzymać spadku ). Przyjęto więc tzw. cautio Muciana – obdarzony otrzymywał spadek od razu, ale składał przyrzeczenie stymulacyjne jego zwrotu, gdyby nie spełnił warunku. Nieważność testamentu : - brak testamenti factio activa testatora - nie zachowanie wymogów formalnych - naruszenie praw dziedziców koniecznych Unieważnienie testamentu : a) gdy po sporządzeniu testamentu spadkodawca ulegnie capitis denuntio mimima. b) gdy po sporządzeniu testamentu zjawi się pominięty postumus suus (pogrobowiec ). c) żaden ze spadkobierców nie nabędzie spadku. d) Odwołanie testamentu ( ograniczenia ): - przez sporządzenie nowego testamentu według prawa cywilnego, który uchylał zupełnie dotychczasowy, albo przez sporządzenie testamentu pretorskiego, który nie musiał uchylać dawnego. - przez zniszczenie tabulae testamenti ( dokumentu wskazującego dziedzica ) - w prawie justyniańskim – po dziesięciu latach od sporządzenia można było odwołać testament do protokołu przed władzą publiczną lub w obecności trzech świadków. Ab intestato Dziedziczenie beztestamentowe zachodziło wówczas, gdy zmarły nie sporządził testamentu albo gdy testament okazał się nieważny lub nieskuteczny. W prawie rzymskim występowały trzy odrębne systemy dziedziczenia ab intestato : 1) Według ius civile ( umocowany w Ustawie XII Tablic ) Dziedziczenie to opierało się na więzach agnatycznych i rodowych. Isniały trzy klasy dziedziców : b) sui heredes – w pierwszej kolejności dziedziczyły osoby podlegające bezpośrednio władzy ojcowskiej spadkodawcy, wychodziły spod jego władzy. Do tej klasy dziedziców należała też żona pozostająca pod manus męża. Dzieci i żona dziedziczyli według głów, natomiast dzieci zmarłego wcześniej syna dziedziczyły według szczepów ( in stirpes ). c) proximi agnati – najbliżsi agnaci zmarłego dziedziczyli w braku sui według stopnia bliskości i według głów. Początkowo dziedziczyli zarówno męscy jak i żeńscy agnaci. W okresie republiki ograniczono dziedziczenie kobiet do sióstr spadkodawcy i jego matki ( o ile pozostawała pod manus męża ). d) gentiles – współrodowcy, noszący to samo nazwisko, dziedziczyli po spadkodawcy w razie braku agnatów. 2) W edykcie pretorskim uzupełniono system agnatyczny systemem kognacyjnym, uwzględniając interesy osóbbliskich, które nie dziedziczyły na podstawie sztywnego ius civile. Do spadku powołano cztery klasy dziedziców; którym pretor udzielał bonorum possessio : a) unde liberi – klasa ta stanowiła rozszerzenie koła sui heredes. Obejmowała sui heredes oraz tych potomków spadkodawcy, którzy wyszli spod jego władzy ojcowskiej ( w skutek mancypacji, capitis denuntio minima ). Wyłączeni byli tylko ci zstępni spadkodawcy, którzy wcześniej byli adoptowani przez osoby trzecie. Dziedzice tej klasy dziedziczyli według głów i szczepów. b) unde legitimi – wszyscy dziedzice według prawa cywilnego (sui ,agnati, gentiles ), którzy powinni byli według ustawy być powołani. c) unde cognati – wszyscy krewni kognatyczni do 6-go stopnia, a ze stopnia 7- go tylko prawnukowie rodzeństwa. Spadek przypadał najbliższemu krewnemu ( kilku dziedziców według głow ) d) unde vir et uxor – małżonek pozostający ze spadkobiercą w iustum matrimonium. Według prawa cywilnego jeśli powołany do spadku nie skorzystał z powołania spadek stawał się tzw. hereditas vacares. W przeciwieństwie do hereditas prawo pretorskie wprowadziło kolejność powoływania do spadku. Jeśli powołani do spadku nie objęli go w terminie, spadek ofiarowano następnej klasie. W obrębie klasy unde liberi w razie nie zgłoszenia się bliższych krewnych spadek ofiarowano bliższym krewnym. 5) W Nowelach justyniańskich porządek dziedziczenia uległ całkowitej przebudowie. W Noweli 118 podzielono krewnych na cztery klasy, zrywając z zasadami dziedziczenia agnatycznego. Dziedziczenie opierało się wyłącznie na pokrewieństwie kognatycznym a) zstępni ( descendenci ) spadkodawcy. Między zstępnymi pierwszego stopnia obowiązywał równy podział ( według głów ). Jeśli spadkobierca nie żył w chwili śmierci spadkodawcy – wówczas dziedziczyło jego potomstwo ( prawo reprezentacji). b) wstępni ( ascendenci ) oraz rodzeństwo i dzieci rodzeństwa. Dziedziczyli według stopnia pokrewieństwa. Pomiędzy dziadków dzielono spadek według linii ( jedną połowę otrzymywali dziadkowie ze strony ojca, drugą dziadkowie ze strony matki ). W braku rodzeństwa; rodzeństwo dziedziczyło obok ascendentów i wówczas następowało dziedziczenie in capita. Dzieci zmarłego rodzeństwa dziedziczyły według szczepów. c) Trzecią klasę stanowiło przyrodnie rodzeństwo i dzieci zmarłych przyrodnich sióstr i braci ( według głów i szczepów ) d) Do czwartej klasy należeli dalsi krewni boczni bez ograniczenia stopnia pokrewieństwa, powoływani według bliższości stopnia pokrewieństwa. Małżonek dziedziczył po zmarłym dopiero w przypadku braku innych krewnych, wyjątek – tzw. kwarta ubogiej wdowy ( miała ona prawo otrzymać ¼ część majątku po zmarłym mężu obok innych krewnych; jeśli zostało więcej niż trzy części otrzymywała udział równy dzieciom należący). Spadek bezdziedziczny otrzymywał fiskus, kościół oraz wojsko. Dziedziczenie przeciwtestamentowe ( konieczne ) Polegało na powołaniu do spadku osób najbliższych testatorowi ( które dziedziczyły by, gdyby testament nie został sporządzony ), wbrew istniejącemu testamentowi. Prawo rzymskie znało dwa systemy dziedziczenia koniecznego: 1) Formalne prawo dziedziczenia przeciwtestamentowego. 2) Materialne prawo dziedziczenia przeciwtestamentowego. Ad. 1) Spadkodawca musiał najbliższe osoby uczynić dziedzicami lub wyraźnie wydziedziczyć. Nie mógł ich pominąć. Ad. 2) Obowiązek zachowania dla najbliższych osób z rodziny pewnej części spadku. Powołanie do spadku następowało na ogół z chwilą śmierci spadkodawcy ( jeśli powołano dziedzica pod warunkiem zawieszającym – z chwilą spełnienia warunku ). Powołanie dziedzica powodowało nieodwołalne dziedziczenie i nie mogło byćograniczone w czasie w myśl zasady: „ kto raz zostaje dziedzicem, pozostaje nim na zawsze” ( sempel heres, semper heres ). Warunkiem ważnego powołania było, aby spadkobierca żył w chwili powołania, albo przynajmniej był poczęty ( nastiturus ). Skutki prawne łączące się z powołaniem do spadku zależne były od tego, czy spadkobierca należał do kategorii heres domesticus ( domowników zmarłego ), czy heres extraneus (obcych domowników ). Heres domesticus zaliczano do kategorii heres necessarius ( dziedzice konieczni ) – były to osoby, które stawały się dziedzicem w chwili śmierci spadkodawcy, bez wymogu dokonania formalnego przyjęcia spadku; powołanie następowało ipso iure. Osoby te należały do sui heredes, czyli te najbliższe osoby, które w chwili śmierci spadkodawcy podlegały jego władzy ojcowskiej ( manus ), a w następstwie śmierciwyzwalały się spod tej władzy i stawały się osobami sui iuris. Do heres necessarii zaliczno też niewolnika, jeśli został w testamencie wyzwolony i ustanowiony dziedzicem. Według prawa cywilnego necessarii nie mógł zrzec się spadku. Dopiero prawo pretorskie uczyniło wyłom w tej zasadzie umożliwiając heredes sui et necessarii powstrzymaćsię od przyjęcia spadku – wyjąwszy niewolnika wyzwolonego,który w żadnym przypadku nie mógł odmówić przyjęcia spadku – przyznając im beneficium abstinendi. Beneficium abstinendi – stanowiło dobrodziejstwo dziedzica koniecznego powstrzymania się od nabycia spadku wbrew ius civile. Mógł wówczas spadek odrzucić przez niemieszanie się do spraw spadkowych. W przypadku, gdy długi spadkowe przekraczały wartość spadku heredes sui uzyskiwali tym sposobem od pretora ochronę przed niekorzystnymi skutkami bankructwa. W przypadku udzielenia przez pretora beneficium abstinendi wierzyciele mogli prowadzić egzekucję wyłącznie z majątku spadkowego, a nie z całego majątku spadkobiercy. Dziedzic mimo beneficium abstinendi był nadal heres iuris civilis. Heres extraneus ( dziedzic zewnętrzny )- dziedzic ten należał do sui heredes. Przez powołanie osoby te nabywają tylko expektatywę stania się dziedzicem. Heres extraneus musiał bowiem wypowiedzieć co do przyjęcia bądź odrzucenia spadku. Był to inaczej heres voluntarius ( dziedzic dobrowolny ), który nabywał spadek dopiero z chwilą jego przyjęcia. Przyjęcie spadku przez dziedzica stanowiło aditio hereditatis – w dawnym prawie rzymskim editio hereditatis dokonywane było przez akt formalny zwany cretio ( początkowo dziedzic testamentowy musiał ją wykonać, w prawie klasycznym obciążała dziedzica ,jeśli testor wyraźnie nakazał ją w testamencie jako warunek, a w prawie poklasycznym cretio zniesiono ). Pro herede gestio – czynność dorozumiana, ujawniająca dostatecznie wolę objęcia spadku (upowszechniła się w prawie klasycznym i poklasycznym ) . Nuda volunte – wyraźne oświadczenie dziedzica, że przyjmuje spadek ( w prawie justyniańskim ). Heres extraneus nie powołani cum cretione od prawa klasycznegomogli odrzucić spadek przez ujawnienie woli w jakikolwiek sposób. Tracili wówczas prawo do spadku nieodwołalnie. W prawie cywilnym nie znano terminu dla przyjęcia lub odrzucenia spadku. Tym niemniej w razie przedłużającej się decyzji dziedzica pretor mógł na wniosek wierzycieli wyznaczyć dziedzicowi termin do złożenia definitywnego oświadczenia o przyjęciu spadku. Był to tak zwany tempu deliberandi, czyli termin do zastanowienia się. Dziedzic mógł prosić o spatium deliberandi,a jeśli nie stawił się w sądzie, pretor sam określał spatium deliberandi ( najczęściej był to termin 100 - dniowy ).Gdy w tym czasie dziedzic nie przyjął spadku tracił do niego prawo, a masa spadkowa popadała w konkurs. Od chwili zaofiarowania, do chwili przyjęcia spadku przez heredem extraneum określono go jako hereditas iacens ( spadek leżący ). Hereditas iacens w szerszym znaczeniu oznaczał spadek nie objęty przez uprawnionego spadkobiercę. W zasadzie traktowany był jako rzecz niczyja. Dla hereditas iacens można było powołać specjalnego kuratora curator hereditatis iacentis. Objęcie spadku Wynikające z powołania do spadku prawo objęcia spadku było prawem osobistym i niezbywalnym. W skutek osobistego charakteru tego prawa, prawo do objęcia spadku nie przechodziło na dziedziców powołanego. B ) Nabycie spadku według prawa pretorskiego. Pretorskie prawo spadkowe mogło być nabyte tylko przez czynność sądową. Uchybienie terminów prowadziło do utraty bonorum possessionis, za pomocą której pretor chronił prawa do spadków dziedziców pretorskich. Skutek udzielania bonorum possessio pierwotnie polegał tylko na udzielaniu interdictum quorum bonorum w celu uzyskania posiadania przedmiotów należących do spadku. Pretor udzielał bonorum possessori ( w celu dochodzenia praw i wierzytelności należących do spadku ) skarg tak jak gdyby dziedzicowi cywilnemu – tzn. ficticiae (skarg opartych na fikcji ). Czasem w ogóle pretor umożliwił bonorum possessori ubieganie się o cały spadek za pomocą hereditatis petitio possessoria, o skutkach takich, jak przysługująca dziedzicowi cywilnemu hereditas petitio według ius civile. Skutki nabycia spadku Heres przejmował odpowiedzialność za długi spadkowe. Dziedziczenie według ius civile stanowiło sukcesję uniwersalną, z chwilą nabycia spadku masa spadkowa zlewała się z majątkiem własnym dziedzica wskutek czego dziedzic odpowiadał za długi spadkowe własnym majątkiem i vice versa – za długi własne dziedzic odpowiadał także majątkiem spadkowym. Wynikającym stąd niedogodnościom zapobiegały dwie instytucje, tj. : 1) Beneficium inventari Według prawa justyniańskiego dobrodziejstwo inwentarza polegało na tym, że dziedzic w ciągu 30 dni od chwili dowiedzenia się o powołaniu go do spadku rozpocząć, a w ciągu 60 dalszych dni ukończyć, sporządzanie spisu majątku spadkowego. W takim przypadku odpowiadał za długi spadkowe tylko w wysokości opisanego majątku spadkowego; tylko majątkiem spadkowym i tylko za długi spadkowe. 2) Beneficium separationis bonorum Dobrodziejstwo oddzielenia majątku, znane już w prawie klasycznym; zazwyczaj w przypadku zadłużania majątku osobistego dziedzica, gdy zachodziła obawa, że po połączeniu majątku spadkowego ze swoimwłasnym dziedzic nie będzie mógł zaspokoić wierzycieli spadkowych. W takim przypadku wierzyciele spadkowi mieli prawo żądania od pretora, w ciągu pięciu lat od otwarcia spadku, wydzielenia majątku spadkowego w celu ustanowienia na nim odrębnego zarządu. Odrębny zarząd spadku powierzał pretor kuratorowi bonorum, który zaspokajał w pierwszej kolejności z masy spadkowej wierzycieli spadkodawcy, apo ich zaspokojeniu resztę majątku spadkowego przekazywał spadkobiercy. Wierzycielom spadkobiercy nie przysługiwało natomiast prawo żądania separacji. Ale niewolnikowi ustanowionemu dziedzicem przysługiwało właśnie beneficium separationis a nie beneficium abstinendi Stosunek kilku współdziedziców Ustanowienie kilku dziedziców stanowiło takie powołanie każdego z nich dziedzicem całej masy spadkowej, przy którym konkurencja współdziedziców ograniczała każdego z nich do pewnego udziału. Udziały oznaczały w tym przypadku współuprawnienia każdego dziedzica do całego spadku i odpowiadającemu ograniczenia pozostałych współdziedziców do spadku. Współdziedzice pozostawali ze sobą w stosunku wspólności. Rzeczy spadkowe stawały się wspólnością współdziedziców w częściach ułamkowych, wtaki sposób, że każdy ze współdziedziców mógł rozporządzać swobodnie swoją częścią. Podzielne wierzytelności i długi dzieliły się automatycznie między współdziedziców. Każdy współdziedzic mógł w każdej chwili zażądać zniesienia współwłasności za pomocą actio familiae erciscundae. Jeśli odpadł jeden ze współdziedziców przed przejęciem spadku, a do jego udziału nie został powołany nikt inny w drodze transmisji lub substytucji, następował przyrost udziałów pozostałych współspadkobierców. Przyrost następował na korzyść współspadkobierców w stosunku do ich części spadkowych, ipso iure. Przyrost powodował przejście z łączonych z nim tak przysporzeń, jak i obciążeń spadkowych. Prawo przyrostu utraciło swe znaczenie w zakresie dziedziczenia testamentowego po reformach Augusta. Justynian przywrócił dawne prawo przyrostu i zniósł ustawodawstwo augustiańskie o caduca. Odtąd część wolna spadku musiała przypaść pozostałym dziedzicom testamentowym. Collatio bonorum Polegało na zaliczeniu przy podziale majątku spadkowego korzyści majątkowych otrzymanych przez spadkobiercę od spadkodawcy jeszcze za życia spadkodawcy. Pretor dopuszczając do dziedziczenia syna emancypowanego na równi z rodzeństwem pozostającym pod władzą ojca ( sui heredes ), warunkował to wniesieniem do masy spadkowej także przysporzeń poprzednio przez niego uzyskanych. Z tych samych przyczyn zamężna córka, dziedzicząca jako sub intestato, powinna była wnieść do masy spadkowej roszczenie o posag, które by jej przysługiwało po śmierci testatora na wypadek rozwiązania małżeństwa. Podobne zasady dotyczyły dziedzica , który otrzymał za życia spadkodawcy od niego darowiznę. Obowiązek collatio istniał nie tylko przypadku dziedziczenia testamentowego, o ile collatio zgodne było z domniemaną wolą testatora. Kodycyl Była to prośba spadkodawcy zawarta w liście skierowanym do dziedzica testamentowego, beztestamentowego lub innych osób obdarzonych w testamencie o wykonanie określonych w prośbie rozporządzeń majątkowych. Polegał on na poleceniu skierowanym do dziedzica o wydanie całego spadku fideikomisariuszowi. Sytuacja fideikomisariusza w tym przypadku zbliżona była do sytuacji dziedzica, choć formalnie stanowisko dziedzica zachowywał nadal heres. Od Lex Falcydia heres zatrzymywał dla siebie czwartą część spadku obligatoryjnie, a pozostałą część wydawał fideikomisariuszowi uniwersalnemu, który też zobowiązywał się do spłacenia długów spadkowych ( początkowo za pomocą zawierania specjalnych stypulacji, później przez sam fakt przyjęcia majątku spadkowego ). W prawie justyniańskim osobę otrzymującą fideikomis uniwersalny uznano jako dziedzica uniwersalnego. Sporządzenie zapisu w dawnym prawie dopuszczane było tylko w testamencie lub kodycylu potwierdzonym w testamencie. W prawie justyniańskim zapis możliwy był albo w testamencie, albo w kodycylu (testamentowym i beztestamentowym ) a także zachowano tzw. fideicommissum orale, czyli bezpośrednie ustne oświadczenie spadkodawcy, skierowane do dziedzica. Jeżeli obciążony dziedzic zaprzeczyłby istnieniu fideicommissum orale, na żądanie fideikomisariusza, obowiązany byłby potwierdzić swe oświadczenie przysięgą. Przyjęcie zapisu przez obdarowanego nie było konieczne, gdyż zapis nabywano ipso iure. Obdarowany mógł jednak zapis odrzucić i wówczas dokonane już nabycie zostawało uchylone. Nabycie zapisu dokonywało się dwóch terminach : - dies legati cadens ( z chwilą śmierci spadkodawcy legatariusz uzyskiwał ipso iure ekspeklatywę legatu ). - dies veniens ( z chwilą objęcia spadku przez obciążonego dziedzica legatariusz nabywał legat – prawo na rzeczy lub wierzytelność ), którego świadczenie przez dziedzica zagwarantowane było służącą legatariuszowi z tego tytułu skarą. Między kilkoma legatariuszami obdarowanymi tym samym zapisem windykacyjnym istniało prawo przyrostu (udział legatariusza, który odpadł przyrastał pozostałym obdarowanym stosunkowo do ich udziałów ). Zapis mógł zostać uchylony przez odwołanie ( ademptio ), które mogło nastąpić w każdej chwili w sposób wyraźny lub dorozumiany. W razie odwołania pretor udzielał przeciw skardze, skargę o wydanie odwołanego legatu exceptio doli. W dawnym prawie spadkodawca mógł wyczerpać cały spadek poprzez legaty. Dlatego też kolejne ustawy: Lex Furia ( między 204 r. a 169 r. pne. ), Lex Voconia (169 r. pne. ) i Lex Falcidia ( 40 r. pne. ) wprowadziły maksymalne granice dla zapisów. Mortis causa capio – każde przysposobienie na wypadek śmierci, które nie posiadało ani formy testamentu, ani formy do nabycia zapisu. Pod pojęcie to podpadało też donatio mortis causa. Była to darowizna dokonywana na wypadek śmierci pod warunkiem, że obdarowany przeżyje darczyńcę. Dochodziła do skutku poprzez umowę między darczyńcą a obdarowanym, przy czym przysporzenie uzyskiwał obdarowany nie kosztem spadku, ale bezpośrednio od spadkodawcy. Faktycznie jednak donatio mortis causa spełniało podobną wolę, jak zapis testamentowy, faktycznie powodowało też zmniejszenie masy majątkowej spadku i w efekcie zostało podporządkowane regulacji prawnej dotyczącej legatów ( np. Lex Falcidia ). VI. ZOBOWIĄZANIA CZĘŚĆ OGÓLNA Pojęcie i rodzaje zobowiązania W archaicznym prawie rzymskim stanowiło łączący strony węzeł naturalny, a nie prawny. Toteż we współczesnych stadiach rozwoju prawa rzymskiego wierzyciel związywał niewypłacalnego dłużnika w istocie sznurami lub więził go, co stanowiło swoisty wyraz zagwarantowania interesów patrycjuszy, spośród których wywodzili się wierzyciele. Dopuszczalność zakuwania dłużnika w kajdany zniesiona została na mocy lex Poetelia Papiria z r. 326 p.n.e. W prawie klasycznym realne więzy zastąpione zostały węzłem prawnym. Gaius w „Instytucjach” traktuje obligatio jako rzecz niematerialną, chronioną za pomocą actiones in personam, które istnieje wówczas, „ … gdy prowadzimy proces przeciwko komuś, kto jest wobec nas zobowiązany z kontraktu lub deliktu, to znaczy kiedy występujemy z twierdzeniem, że powinien nam coś dać, uczynić lub świadczyć”. Według definicji najpóźniejszej, zawartej w Instytucjach Justyniana : „ Obligatio stanowi węzeł prawny, mocą którego związani jesteśmy koniecznością spełnienia świadczenia czegokolwiek zgodnie z prawem naszego państwa”. We współczesnej nauce zobowiązanie prawa rzymskiego określić możemy jako stosunek prawny łączący dwie strony, z którego jedna zwana dłużnikiem ( debitor ), zobowiązana jest do świadczenia na rzecz drugiej strony, zwanej wierzycielem ( creditor ), a wierzyciel zobowiązany jest przyjąć świadczenie wynikające z zobowiązania i spełnione w sposób, miejscu oraz w czasie określonym w treści zobowiązania. Podstawowe elementy rzymskiej obligatio, to: 1. Względny charakter stosunku prawnego łączącego strony. 2. Zaskarżalność obligatio, oparta na wyraźnie oznaczonych podstawach, które stanowiły zarazem źródło jej powstania. 3. Obowiązek spełnienia świadczenia przez dłużnika. Świadczenie stanowiło istotę zobowiązania. Polegało na określonym zachowaniu się dłużnika wobec wierzyciela, zgodnym z treścią zobowiązania. Świadczenie mogło polegać na: dare ( przeniesienie własności ), facere ( czynienie, czyli podejmowanie działań faktycznych ), praestare ( zachowaniu się innym niż dare i facere ). Świadczenie było przedmiotem zobowiązania. Musiało mieć wartość ekonomiczną i być ściśle określone. Przedmiotem zobowiązania nie mogło być świadczenie niemożliwe do wykonania pod względem fizycznym lub prawnym, ani też świadczenie sprzeczne z prawem lub dobrymi zwyczajami. Można natomiast świadczyć rzecz cudzą. Przedmiot zobowiązania stanowić mogło zarówno rzecz oznaczona indywidualnie jaj i co do gatunku. Jeżeli przedmiot zobowiązania był podzielny istniało zobowiązanie podzielne ( świadczenie mogło zostać spełnione częściami, bez zmiany swej istoty lub wartości); jeśli przedmiot zobowiązania był niepodzielny występowało zobowiązanie niepodzielne ( świadczenie nie mogło zostać podzielone na części w ten sposób, aby każda część posiadała cechy wartości samoistnego świadczenia ). Zobowiązanie było stosunkiem dwustronnym, jednak niekiedy po każdej ze stron stosunku zobowiązaniowego wystąpić mogły więcej niż jedna osoba. Zobowiązanie tego rodzaju określano jako zobowiązanie solidarne. Powstawały one poprzez stypulację bądź przez wspólny zapis. Rozróżniano: 1. Solidarność czynną ( po stronie wierzycieli ) – każdy z wierzycieli uprawniony jest żądać na podstawie jednej i tej samej przyczyny prawnej spełnienia całego świadczenia, a spełnienie przez dłużnika całego świadczenia do rąk jednego z wierzycieli powoduje wygaśnięcie długu względem wszystkich wierzycieli. 2. Solidarność bierna ( po stronie dłużników ) – kilku dłużników na podstawie jednej i tej samej przyczyny prawnej zobowiązanych było w ten sposób, że wierzyciel mógł żądać spełnienia całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z nich z osobna, a wypełnienie świadczenia do rąk wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników i zwalniało pozostałych, i powodowało wygaśnięcie zobowiązania. Wewnętrzne stosunki między dłużnikami bądź wierzycielami regulowało prawo regresu. W prawie justyniańskim pozwanemu dłużnikowi przyznawano beneficium divistionis, czyli prawo rozdzielenia długu między obecnych i wypłacalnych współdłużników według głów. Do zobowiązań solidarnych odróżnić należy zobowiązanie kumulatywne. Zobowiązanie kumulatywne zachodziło wówczas, gdy występowało kilku dłużników i każdy z nich obowiązany był świadczyć w pełnej wysokości do rąk wierzyciela, a umorzenie zobowiązania powodowało dopiero spełnienie świadczenia w pełnej wysokości przez każdego z dłużników. Zobowiązanie to miało miejsce wówczas, gdy jeden dłużnik zobowiązany był spełnić kilka świadczeń w pełnej wysokości do rąk kilku wierzycieli i dopiero spełnienie przez dłużnika wszystkich świadczeń, do rąk wszystkich wierzycieli, powodowało wygaśnięcie zobowiązania. Zobowiązania alternatywne ( przemienne ) miało miejsce wówczas, gdy przedmiotem zobowiązania było jedno z dwóch świadczeń. Prawo wyboru mogło przysługiwać wierzycielowi ( gasło jeśli przyjął od dłużnika jedno ze świadczeń ). Z kolei upoważnienie przemienne ( facultas alternativa ) polegało na tym, że dłużnik nie był zobowiązany, lecz tylko uprawniony do uwolnienia się od swego zobowiązania poprzez spełnienie innego świadczenia zamiast świadczenia określonego w zobowiązaniu, za zgodą wierzyciela. Z zasady, w przypadku nie spełnienia świadczenia przez dłużnika, wierzyciel mógł domagać się wykonania zobowiązania w drodze sądowej. Zobowiązanie, które posiadało przymiot zaskarżalności, zwano obligatio civilis. Prawu rzymskiemu znane były jednak i takie zobowiązania, które nie korzystały z ochrony sądowej w drodze powództwa, ale jeśli wynikające z tytułu zobowiązania, świadczenie dłużnika spełnił, nie mógł dochodzić jego zwrotu od wierzyciela. Te zobowiązanie niezaskarżalne zwano obligationes naturales. W prawie klasycznym zobowiązania naturalne powstawały z tytułu długów pozostających pod władzą ojcowską osób, długów zaciągniętych przez pupila lub kobietę sine auctoritas tutoris lub przez niewolnika ( s.c. Macedonianum z ok. 70 r. n.e. ). W prawie justyniańskim pojęcie obligationes naturalis rozszerzono o wiele przypadków ( np. nieformalne przyrzeczenie zapłaty odsetek przy umowie pożyczki etc. ). Sama nazwa zobowiązanie „naturalne” wywodziła się prawdopodobnie z terminologii stosowanej przez filozofów greckich, którzy rozróżniali byt realny oparty na mocy nakazu nie można było im zapobiec. Odpowiedzialność za przypadek wynikać mogła z przyjętego na siebie przez dłużnika obowiązku tzw. custodiam praestarae ( np. przy locati-conductio operis). Jako podstawy odpowiedzialności nie przyjmowano w prawie rzymskim odpowiedzialności za vis maior – zdarzenie wywołane działaniem sił przyrody, którego skutków nie można było ani przewidzieć, ani im zapobiec. Początkowo pojęcie vis maior było dosyć szerokie, podciągano pod nie faktyczne działanie sił przyrody, takich jak burza morska, wybuch wulkanu, ale i takie, które było wynikiem działalności ludzkiej, jak np. wojna, a nawet napad piratów. Na skutek rozwoju cywilizacyjnego ograniczano zakres vis maior, która nie powodowała odpowiedzialności i szereg przypadków uznawanych dotąd jako siłę wyższą traktowano jako przypadek, rodzący odpowiedzialność w przypadkach przez prawo określonych. Podstawy odpowiedzialności Subiektywne Obiektywne Wina Przypadek Vis maior Dolus Culpa culpa lata culpa levis in abstracto in concreto Źródła zobowiązań Początkowo Rzymianie dzielili zobowiązania w oparciu o kryterium źródeł ochrony prawnej. W pryncypacie podział ten odgrywał już rolę historyczną, jako że zobowiązania chronione były na podstawie prawa cesarskiego. W użycie weszły więc inne podziały zobowiązań. Znano np. zobowiązania jednostronne zobowiązujące (gdy tylko jedna ze stron stosunku prawnego była zobowiązana) oraz dwustronnie zobowiązujące (jeśli każda ze stron była zarazem uprawniona i zobowiązana). Wśród zobowiązań bilateralnych prawnicy rzymscy wyróżniali zobowiązania synalagmatyczne (zobowiązania wzajemne). Oprócz zobowiązań specyficznych i gatunkowych, czy też zobowiązań zaskarżalnych i nie zaskarżalnych, rozróżniano zobowiązania ścisłego prawa (scricti iuris) oraz zobowiązania dobrej wiary (bonae fidei). W jurysprudencji rzymskiej szczególnie istotną rolę odgrywał podział zobowiązań ze względu na źródło ich powstania. Gaius, wprowadzając w zasadzie dwupodział zobowiązań na powstające z contractu lub z delictu, uzupełnił go jednak o trzecią grupę przyczyn, które tworzy wprawdzie zobowiązania, ale nie zaliczane ani do zobowiązań ex contractu, ani ex delicto. Przyczyny te, określane jako variae causarum figurae, w prawie rzymskim uległy podziałowi na dwie grupy, czyli: zobowiązania zbliżone do kontraktów (quasi ex contractu), zobowiązania zbliżone do deliktów (quasi ex delicto). Źródła zobowiązań ex contractu obligationes ex ex delicto variis causarum figures prawa prawa cywilnego pretorskiego quasi ex quasi ex contractu delicto umowy umowy zaskarżalne niezaskarżalne nazwane nienazwane (kontrakty) kontrakty kontrakty kontrakty kontrakty realne werbalne literalne konsensualne Umorzenie zobowiązania Umorzenie zobowiązania mogło nastąpić na podstawie przyczyny uznanej przez prawo cywilne lub pretorskie. 1. Przyczyny umorzenia zobowiązania uznane przez prawo cywilne, powodujące ipso iure wygaśnięcie zobowiązania: a) Contrarius actus – w dawnym prawie rzymskim, gdy zobowiązanie powstało na podstawie aktu formalnego, do umorzenia zobowiązania wymagano dokonania formalnego aktu, stanowiącego odwrotność aktu, na podstawie którego doszło do powstania zobowiązania. Aktami takimi były: slutio per aes et libram (sposób umarzania zobowiązań zaciągniętych per aes et libram; dłużnik ogłaszał swoje zwolnienie z długu za pomocą certa verba), acceptilatio (służyła do umarzania długów zaciągniętych verbis, przez kontrakty formalne, w formalny ustny sposób; była aktem abstrakcyjnym); b) Solutio – rzeczywiste wykonanie zobowiązania; następowało poprzez spełnienie świadczenia (bądź wykonanie zastępcze) przez dłużnika do rąk wierzyciela, upoważnionej przez wierzyciela osoby lub depozytu. c) Novatio – zastąpienie dotychczasowego stosunku zobowiązaniowego nowym węzłem obligacyjnym o charakterze kauzalnym, powstałym z treści dawnego zobowiązania, powstałym w drodze stypulacji. Rozróżniano: novatio inter easdem personas, novatis inter novas personas, novatio cessaria, novatio neccessaria. d) Confussio – umorzenie zobowiązania za pomocą stypulacji w razie połączenia długu i wierzytelności w jednym ręku. e) Concursus causarum – zbieg tytułów, czyli wygaśnięcie zobowiązania w przypadku, gdy rzecz stanowiąca przedmiot świadczenia, stała się własnością wierzyciela na podstawie innego tytułu niż spełnienie świadczenia. f) Śmierć strony stosunku zobowiązaniowego – zobowiązania deliktowe gasły zawsze na skutek śmierci dłużnika, a niekiedy przez śmierć wierzyciela; zobowiązania kontraktowe podlegały na ogół dziedziczeniu, z pewnymi wyjątkami (np. socictas, mandatum). Copiti deminutio umarzała długi copite minuti, ale pretor mógł udzielić restitutio in inteprum. g) Niemożliwość wypełnienia świadczenia, gdy zaistniał przypadek za który dłużnik nie odpowiadał. 2. Przyczyny umorzenia zobowiązania na podstawie uznanej przez prawo pretorskie, działające ope exceptionis, wstrzymujące wykonanie zobowiązania za pomocą skargi cywilnej. a) pactum de non petedo – nieformalne porozumienie zawarte między wierzycielem a dłużnikiem, na mocy którego wierzyciel zobowiązywał się