Studiuj dzięki licznym zasobom udostępnionym na Docsity
Zdobywaj punkty, pomagając innym studentom lub wykup je w ramach planu Premium
Przygotuj się do egzaminów
Studiuj dzięki licznym zasobom udostępnionym na Docsity
Otrzymaj punkty, aby pobrać
Zdobywaj punkty, pomagając innym studentom lub wykup je w ramach planu Premium
Społeczność
Odkryj najlepsze uniwersytety w twoim kraju, według użytkowników Docsity
Bezpłatne poradniki
Pobierz bezpłatnie nasze przewodniki na temat technik studiowania, metod panowania nad stresem, wskazówki do przygotowania do prac magisterskich opracowane przez wykładowców Docsity
Notatki z historii dotyczące genezy, przebiegu i polityczno-gospodarczych konsekwencji upadeku ZSRR.
Typologia: Notatki
1 / 9
Ta strona nie jest widoczna w podglądzie
Nie przegap ważnych części!
Łukasz Żądło III rok stosunki międzynarodowe
W 1985r. ZSRR był totalitarnym mocarstwem komunistycznym. Gdy Michaił Gorbaczow podjął próbę przeciwdziałania narastającym problemom gospodarczym, zapoczątkowane przez niego reformy uwolniły mechanizmy, które ostatecznie doprowadziły do załamania całej struktury państwa radzieckiego.
Gdy Michaił Gorbaczow w 1985r. przejmował władzę, ZSRR był mocarstwem uwikłanym w zimną wojnę z USA i jego sojusznikami. Było to największe państwo świata, formalnie federacja samodzielnych republik, w praktyce jednak pozostających pod ścisłą kontrolą Moskwy. Rząd radziecki, władze republik, siły zbrojne i budząca strach służba bezpieczeństwa (KGB) kierowane były przez Komunistyczną Partię Związku Radzieckiego- jedyną legalnie działającą siłę polityczną kraju. Teoretycznie ZSRR był państwem „ ludu pracującego”, w którym odrzucono zasadę własności prywatnej, a cały majątek należał bądź do państwa, bądź do spółdzielni. Przyjęta w konstytucji formuła o wiodącej roli partii komunistycznej w życiu społecznym i politycznym państwa zapewniała komunistom praktycznie nieograniczoną władzę. Trzeba przyznać, że socjalizm przyniósł obywatelom ZSRR pewne korzyści, np. bezpłatną służbę zdrowia, gwarancję pracy, bardzo tanią żywność, niskie koszty transportu i opłaty czynszowe. Utrzymanie tych przywilejów było jednak możliwe dzięki dotacjom państwowym, które pokrywały różnicę między obowiązującymi cenami a realnym kosztem towarów i usług, co z kolei prowadziło do stopniowego wyczerpania zasobów finansowych państwa i kryzysu gospodarczego. Obywatele mieli wiele powodów do narzekań, były to między innymi niska stopa życiowa, niska jakość i brak towarów w sklepach. Z czasem stało się jasne, że oparty na centralnym planowaniu produkcji i dystrybucji towarów radziecki system zarządzania nie wytrzymuje porównania z wolnorynkową gospodarką krajów zachodnich. Rządy mało elastycznych przywódców radzieckich prowadziły do stagnacji systemu aż do czasu, gdy władzę przejął stosunkowo młody-54-letni- Michaił Gorbaczow. Uznawszy potrzebę przeprowadzenia reform, zapoczątkował on politykę pierestrojki , czyli przebudowy. Koncepcja ta obejmowała trzy elementy. Po pierwsze zamierzano wprowadzić reformy, które przełamać miały ostry kryzys gospodarczy, w jakim znalazł się ZSRR w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Po drugie zniesiono cenzurę, co pozwolił na ponowną analizę historii kraju. W ramach tej doktryny, zwanej po rosyjsku głasnost , obiecano obywatelom prawo swobodnego wyrażania opinii i krytyki poczynań władz, bez groźby represji. Trzecim elementem gorbaczowskich reform było tzw. nowe myślenie , które polegało na porzuceniu doktryn, z których partia nie chciała dotąd zrezygnować. Chodził na przykład o tzw. doktrynę Breżniewa polegającą na ścisłym
przyśpieszeniem biegu reform. Radykałom przewodniczył Borys Jelcyn- dawny współpracownik Gorbaczowa, wykluczony z Biura Politycznego za krytykę opóźniania procesu reform. Jelcyn występował jako zwolennik prywatyzacji wszelkich zmian, które doprowadziłyby do przekształcenia ZSRR w państwo kapitalistyczne, podczas gdy Gorbaczow pozostał wierny ideom socjalizmu, centralnego planowania i państwa opiekuńczego. Z drugiej strony, nadal silne były wpływy twardogłowych w partii komunistycznej. Z niepokojem obserwowali oni utratę wpływów partii i możliwość rozpadu ZSRR. Trzeba było się liczyć z tym zagrożeniem, jako że powiew wolności i rozluźnienie mechanizmów kontroli doprowadziły do eksplozji nastrojów nacjonalistycznych i szeregu konfliktów o podłożu etnicznym. Zadawnione urazy pomiędzy grupami etnicznymi dawały o sobie znać już w 1989r., a w 1990 wybuchły z całą siła od Bałtyku po Kazachstan. Najpoważniejszy charakter miał konflikt o przyszłość należącego do Azerbejdżanu, ale zamieszkanego głównie przez Ormian terytorium Górnego Karabachu. Działania wojenne, w których starły się siły Azerów i Ormian zmusiły tysiące ludzi do opuszczenia swych domów i sprowadziły i sprowadziły interwencję wojsk radzieckich. Konflikty etniczne i rozbudzone poczucie odrębności narodowej w poszczególnych republikach utrudniały sprawowanie władzy na ogromnych obszarach ZSRR i zagrażały istnieniu państwa. Niepodległości domagała się Gruzja i Azerbejdżan, gdzie interwencja w Górnym Karabachu wywołała ostry sprzeciw. O wolność upominały się Litwa oraz pozostałe kraje bałtyckie: Łotwa, i Estonia. Przed przymusowym wcieleniem do ZSRR w roku 1940 były to państwa niepodległe i teraz pragnęły zrzucić w końcu jarzmo władzy radzieckiej. Nawoływania Gorbaczowa do powolnego wprowadzania zmian i oskarżenia o zakłócanie przebiegu reform całkowicie zignorowano. Litwa formalnie ogłosiła deklarację niepodległości. Dopiero sankcje ekonomiczne ze strony ZSRR, między innymi odcięcie dostaw gazu, zmusiły Litwinów do kontynuowania negocjacji. Pozycja Gorbaczowa załamywała się na wszystkich frontach. W marcu 1990r. usunięto zapis o wiodącej roli partii komunistycznej w państwie. Poważnym zagrożeniem dla Gorbaczowa stał się Borys Jelcyn, który w maju 1990r. został przewodniczącym parlamentu Federacji Rosyjskiej. Jelcyn stwierdził, Ze republiki są suwerennymi państwami, wobec czego ich prawo jest nadrzędne w stosunku do prawa radzieckiego. Wobec sprzeciwu Gorbaczowa, opowiadającego się za utrzymaniem nadrzędnej roli władz centralnych, stworzyło to podstawę do rozpoczęcia sporu konstytucyjnego. Pozycja Gorbaczowa, zamierzającego utrzymać dotychczasową formę państwa, w coraz większym stopniu zależała od poparcia konserwatystów. Sytuacja ta spowodowała podanie się do dymisji ministra spraw zagranicznych Eduarda Szewardnadze, wieloletniego współpracownika Gorbaczowa, który odchodząc, ostrzegł przed powrotem dyktatury. Sytuacja na Litwie zaostrzyła się ponownie w styczniu 1991r., gdy w czasie zamieszek z udziałem wojska poniosło śmierć 13 demonstrantów.
Gorbaczow uznał, że ZSRR nie może nadal istnieć w dotychczasowej formie i w referendum uzyskał poparcie dla koncepcji nowej, nieco luźnej federacji, do której akces zgłosiło 9 spośród 15 republik. Rozwiązania tego nie zaakceptowali konserwatyści. Dla tej grupy czerwcowe wybory 1991r. oznaczały całkowitą porażkę. Borys Jelcyn został wybrany prezydentem Federacji Rosyjskiej, a jego zwolennicy przejęli władzę w Moskwie i Leningradzie. Odzwierciedleniem panujących nastrojów była m.in. wyrażona w referendum chęć przywrócenia dawnej nazwy Leningradu- ST. Petersburg, co w istocie oznaczało zakwestionowanie znaczenia Lenina i głoszonej przez niego ideologii. Podpisanie nowego układu związkowego miało nastąpić 20 sierpnia. Konserwatyści postanowili nie dopuścić do jakichkolwiek zmian. Wczesnym rankiem 19 sierpnia radziecka agencja informacyjna Tass i moskiewska rozgłośnia radiowa poinformowały, że Gorbaczow ze względu na stan zdrowia nie jest w stanie sprawować władzy i przekazuje swoje uprawnienia na ręce zastępcy, Gienadija Janajewa. Dla ratowania kraju przed kryzysem powołany został tzw. Komitet ośmiu, w skład którego wchodzili m.in. premier, minister obrony i spraw wewnętrznych oraz szef KGB. Zakazano strajków i demonstracji, przywrócono cenzurę, wprowadzony został stan wyjątkowy. Wkrótce na ulicach Moskwy pojawiły się wozy opancerzone. W rzeczywistości Gorbaczow nie był chory. 18 sierpnia został aresztowany wraz z rodziną w swej willi na Krymie i zatrzymany w areszcie domowym. Prezydent nie najlepiej orientował się w sytuacji wewnętrznej kraju, czego dowodem jest fakt, że wszyscy przywódcy puczu piastowali swoje stanowiska z jego nominacji. Sprawdziły się natomiast ponure przepowiednie Szewardnadze. Gorbaczow nie dał się jednak zastraszyć. Przywódcy puczu żądali, aby podpisał on dokument wprowadzający stan wyjątkowy i przekazujący pełnię władzy w ręce Janajewa. Gdyby tak się stało, przewrót uzyskałby podstawy prawne. Gorbaczow, świadomy zagrożenia życia swojego i swojej rodziny, kategorycznie odmówił podpisania dokumentu. Taki obrót wydarzę całkowicie zaskoczył spiskowców. Nie potrafili przedstawić prawnej podstawy swych poczynań, a brak zdecydowania wskazywał, że zamachowcy nie mają konkretnego planu działania. To zadecydowało o porażce. Warunkiem powodzenia puczu były bowiem zdecydowanie i szybkość działań. Spiskowcy powinni przejąć władzę i wyeliminować opozycję w taki sposób, aby pozbawić armię i obywateli możliwości reakcji. Taki obrót wydarzeń wydaje się jednak nie możliwy, jeżeli uwzględnimy ogromny obszar ZSRR i rozbudzone już w wielu republikach ambicje niepodległościowe. Nawet mając na uwadze te trudności trzeba zaznaczyć, że zamachowcy popełnili szereg błędów, m.in. pozwalając Jelcynowi i jego zwolennikom zająć Biały Dom- siedzibę parlamentu rosyjskiego w Moskwie. Błędy zamachowców umożliwiły zorganizowanie opozycji. Tysiące mieszkańców wyległo na ulice, tłumy otoczyły Biały Dom. W poniedziałek Jelcyn opuścił gmach parlamentu i przemawiając z jednego transporterów pancernych potępił zamach, zwolnił urzędników z obowiązku posłuszeństwa
zmierzały w kierunku przeciwnym i Gorbaczow, którego pozycja po puczu znacznie podupadła, nie był w stanie powstrzymać biegu wydarzeń. Uznany za bohatera sierpniowych wydarzeń Borys Jelcyn wykorzystał kryzys do umocnienia własnej pozycji i przejęcia kontroli nad siłami zbrojnymi oraz innymi elementami aparatu władzy, a teraz chciał zarówno pozbyć się Gorabaczowa jak i doprowadzić do rozwiązania ZSRR. Ponieważ związek bez ogromnych obszarów Federacji Rosyjskiej nie miał racji bytu, sprawa była właściwie rozstrzygnięta. Ostatecznym ciosem było referendum na Ukrainie, w którym większość obywateli opowiedziała się za niepodległością. Kilka dni później przywódcy Rosji, Białorusi i Ukrainy na spotkaniu w Puszczy Białowieskiej uznali, że należy przerwać zapoczątkowany przez Gorbaczowa proces przekształcania ZSRR w konfederację. Postanowiono rozwiązać ZSRR. Na jego miejsce utworzono Wspólnotę Niepodległych Państw. Był to twór o bliżej nie określonej strukturze i nie posiadający instytucji wykonawczych, niewiele przypominający ZSRR. Nie powołano do życia odrębnych organów nadrzędnych, armii, policji. Wszelkie instytucje WNP mają jak dotąd charakter czysto doradczy. Nie jest więc ona strukturą ponadnarodową, ani związkiem państw. Do WNP przystąpiło 11 spośród 15 republik wchodzących w skład byłego ZSRR- układu bowiem nie podpisały państwa bałtyckie i Gruzja. Gorbaczow, przywódca nie istniejącego już państwa zrezygnował ze swej funkcji na Boże Narodzenie 1992r..W Sylwestra usunięto radziecką flagę z sierpem i młotem. Po upadku ZSRR, byłe republiki borykały się z licznymi problemami. Sam fakt uzyskania niepodległości nie położył kresu konfliktom etnicznym i innym problemom wewnętrznym. Jeszcze przed końcem 1991 Jelcyn musiał stawić czoła muzułmańskiemu ruchowi odśrodkowemu w Czeczenii. Gruzją aż do czasu ucieczki prezydenta z kraju wstrząsała wojna domowa. W Mołdowie wybuchły zamieszki między rumuńską większością a rosyjską, mniejszością. Na przełomie 1992 i 1993 Armenia chcąc umocnić swoje wpływy na obszarze Górnego Karabachu, zaatakowała Azerbejdżan. W styczniu 1992r. rozpoczęto realizację zaproponowanego przez Jelcyna radykalnego programu reform. Uwolniono ceny żywności, środków transportu, podobne rozwiązanie wprowadzono w innych sektorach gospodarki, co przyniosło trzystu procentowy wzrost cen. Planowanym efektem tych działań było ożywienie gospodarki. Tymczasem produkcja nadal malała, podczas gdy rosła inflacja. W rezultacie rosła opozycja wobec Jelcyna. Spór toczył się wokół roli prezydenta i parlamentu w systemie organów władzy. Większość parlamentarna przeciwna Jelcynowi wywodziła się z cieszącego się znów szerokim poparciem dawnego obozu komunistycznego. W 1993 Jelcyn zdecydował się na przeprowadzenie referendum. Ponownie uzyskał silne poparcie, a oznaki przezwyciężenia kryzysu wzmocniły jego pozycję. Pomimo przeprowadzonych wyborów i reform ekonomicznych, lata dziewięćdziesiąte dla państw byłego ZSRR to okres chaosu w życiu
politycznym i poważnego kryzysu gospodarczego. Wydawałoby się, że wraz z upadkiem ZSRR uciśnione dotychczas przez komunistyczny reżim narody oddychną pełnią wolności, korzystając z dobrobytu krajów znajdujących się dotąd po drugiej stronie żelaznej kurtyny. Niestety rosnące zapóźnienie cywilizacyjne, długo tłumione wzajemne animozje, stały się przyczyną nowych konfliktów: etnicznych, narodowych i religijnych. Walka o demokracje, swobody polityczne, rozwój ekonomiczny przerodziły się w walkę o terytorium, w spory pomiędzy kandydatami do przejęcia władzy czy w prześladowania religijne. W samej Rosji wykształcił się system demokracji prezydenckiej, w którym prezydent ma ogromne uprawnienia. Gospodarka rosyjska, co prawda wzorowana na schemacie kapitalistycznym obowiązującym w krajach Europy Zachodniej, ale w dużym stopniu podporządkowana jest układom państwo- oligarchowie. Z kolei państwa bałtyckie to przykład tych byłych republik radzieckich, które najlepiej wykorzystały swoją szansę. Ich polityka nastawiona jest na ścisłą integrację w ramach struktur UE i NATO. Podobny kierunek rozwoju wybrały Ukraina i Gruzja, choć tu przeobrażenia polityczno-gospodarcze zachodzą nieco wolniej. Dzieje się tak głównie z powodu presji politycznej Rosji i uczestnictwa w życiu politycznym środowisk postkomunistycznych. Zgoła odmienny kurs przyświeca polityce Białorusi, pod dyktatorskimi rządami A. Łukaszenki, który utrzymał system obowiązujący w ZSRR, wprowadzając do niego pewne modyfikacje. Natomiast w postsowieckich republikach Azji Środkowowschodniej czyli: Uzbekistanie Turkmenistanie, Kirgistanie i Tadżykistanie ukształtowały się reżimy autorytarne, łączące często socjalizm z ideologią islamską. Rosja jako największa z republik postsowieckich, organizm o wielowiekowych tradycjach i faktyczna sukcesorka idei ZSRR, od początku dążyła do przejęcia kontroli nad obszarami byłego państwa związkowego. Polityka rosyjskich przywódców do dzisiaj nastawiano jest na gospodarcze uzależnienie od siebie lub całkowite podporządkowanie państw skupionych na obszarze Kaukazu, bezpośrednio na Zakaukaziu, no i oczywiście w Europie Środkowowschodniej. Założenia te realizowane są za pomocą wspierania przyjaznych i uległych Moskwie środowisk w zainteresowanych krajach, kontroli dostaw najważniejszych surowców: gazu i ropy, a także nacisku militarnego, który możliwy jest dzięki działającym na terenie państw WNP rosyjskich baz wojskowych. Rosja tłumi również wszelkie wystąpienia niepodległościowe mniejszych narodów. Przykładem może być interwencja wojsk radzieckich Czeczenii w latach 1994-1996 i 1999 do teraz. Rosja zacieśnia również współprace z Białorusią, czemu służy zawarcie w 1997r. unii- Związku Białorusi i Rosji. W grudniu 1999 rozszerzono dotychczasowy zakres integracji o politykę gospodarczą, obronną i zagraniczną. Wszystkie te działania umożliwiły Rosji zachowanie znaczącego wpływu na całokształt zjawisk polityczno-gospodarczych w Europie Wschodniej na Zakaukaziu, mimo utraty
