Geografia historyczna, Streszczenia z Geografia

Pobierz Geografia historyczna i więcej Streszczenia w PDF z Geografia tylko na Docsity!

Geografia historyczna

Władysław Semkowicz (1948)

Uwagi wstępne (Mirosław Filipowicz)

Licznym pokoleniom historyków polskich

Władysław Semkowicz towarzyszył przez dużą

część życia, od szkół po wiek dojrzały. Trwa to

zresztą do dziś, a z jego nazwiskiem styka się

chyba każdy student historii w Polsce. Od lat

trzydziestych, gdy do szkół wszedł Atlas historii

Polski , przygotowany przez Czesława Nanke

i Władysława Semkowicza – dodajmy, Atlas

wykorzystywany i wznawiany też po wojnie,

w PRL-u – każdy uważny użytkownik tego,

co nazywamy pomocami naukowymi znał to

nazwisko. Potem uniwersytet: tu, przez dzie-

sięciolecia jedną z najpoważniejszych lektur,

niekiedy wręcz zmór studiów historycznych,

była jego autorstwa Paleografia łacińska. Do

tego był przez długie lata, poza kręgiem specja-

listów, redukowany. Ale też było do czego re-

dukować. Wciąż był obecny, choć ta obecność

polegała głównie na skojarzeniu jego nazwiska

z mapami historycznymi i z podręcznikiem

paleografii.

Urodzony w 1878 r., należał Władysław

Semkowicz do tego pokolenia polskich histo-

ryków, którzy wykształcili się i zdobyli stopnie

i tytuły naukowe jeszcze pod zaborami, w jego

przypadku w autonomicznej Galicji, a potem,

w dwudziestoleciu międzywojennym, kształto-

wali oblicze polskiej historiografii. Był o kilka

lat młodszy od Wacława Sobieskiego (1872)

i Wacława Tokarza (1873), nieco starszy zaś od

Władysława Konopczyńskiego (1880), Mar-

celego Handelsmana (1882) czy Ludwika Ko-

lankowskiego (1882). Sam był synem znanego

historyka i redaktora „Kwartalnika Historycz-

nego”, Aleksandra Semkowicza. Pochodził ze

Lwowa, tam ukończył III Gimnazjum im. Ce-

sarza Franciszka Józefa, a następnie podjął na

Uniwersytecie Lwowskim studia prawnicze, ale

także historyczne i geograficzne. Był to znako-

mity czas w dziejach tego Uniwersytetu. Wśród

profesorów Władysława Semkowicza znaleźli

się m.in. Tadeusz Wojciechowski, Oswald Bal-

zer czy Ludwik Finkel. Spośród nich to Oswald

Balzer wywarł nań najsilniejszy wpływ inte-

lektualny, choć nie należałoby też lekceważyć

oddziaływania Tadeusza Wojciechowskiego.

Warto przy tym pamiętać o jeszcze jednym

historyku, który zaważył na dalszych losach

Władysława Semkowicza, choć ten ostatni nie

był jego studentem. Był to Karol Potkański,

krakowski mediewista. Jak pisał uczeń Włady-

sława Semkowicza, Sylwiusz Mikucki, łączyło

ich „najbliższe pokrewieństwo duchowe [...]

Wiąże ich obu nie tylko szereg bliskich tema-

tem prac i podobne podejście do podobnych

problemów, ale przede wszystkim metoda

badania o podobne oparta założenia i zbliżo-

ne ujęcie znaczenia czynnika geograficznego

w historii”^1. W 1902 r. dwudziestoczteroletni

wtedy Władysław Semkowicz doktoryzował się

w Uniwersytecie Lwowskim, na podstawie wy-

danej trzy lata wcześniej rozprawy, napisanej

pod kierunkiem Oswalda Balzera, a zatytuło-

wanej Nagana i oczyszczenie szlachectwa w Polsce

XIV i XV wieku. Siedem lat później habilitował

się tamże, na podstawie dorobku i rozprawy

habilitacyjnej Ród Pałuków. Rozprawa ta inte-

resująco korespondowała z rozprawą Karola Po-

tkańskiego o rodzie Nagodziców^2. Co ciekawe,

za temat wykładu habilitacyjnego wybrał nie

kwestie historyczno-prawne czy genealogiczne.

Tytuł wykładu brzmiał Paleografia w służbie

(^1) S. Mikucki, Władysław Semkowicz (9 V 1878 – 19 II 1949) , „Kwartal- nik Historyczny”, 57 (1–4), 1949, s. 325. (^2) M. Plezia, Życie i prace Władysława Semkowicza , w: Portrety uczo- nych polskich, oprac. A. Biernacki, Kraków 1974, s. 412 (pierwotna wersja tekstu była publikowana w „Rocznikach Humanistycznych KUL” w 1953 r.). Marian Plezia zwraca uwagę, że Władysław Semkowicz nie był nijak wtórny w stosunku do Karola Potkańskiego. Pełna wersja rozprawy Karola Potkańskiego ukazała się bowiem wiele lat po śmierci autora, w 1923 r., zaś Władysław Semkowicz „pozostał jedynym szer- mierzem tej koncepcji i niewątpliwym twórcą nowej szkoły w bada- niach nad średniowiecznym rycerstwem polskim”.

Tradycje geografii historycznej

dyplomatyki^3 i zapowiadał jeden z ważnych kie-

runków dalszych prac naukowych historyka.

Pierwotny zakres veniam legendi ograniczał się

do nauk pomocnicznych historii, jednak Wła-

dysław Semkowicz pięć lat później poszerzył go

o historię średniowieczną, co rychło przyniosło

pożytki. Po habilitacji, do 1916 r. (z kilkuletnią

przerwą wojenną, gdy wyjechał do Wiednia)

pozostawał we Lwowie, wykładając w Uniwer-

sytecie jako docent prywatny. Gdy w 1916 r.

Stanisław Krzyżanowski, obejmując prestiżo-

wą Katedrę Historii Polski, opuścił Katedrę

Nauk Pomocniczych Historii w Uniwersytecie

Jagiellońskim, Władysławowi Semkowiczowi

zaproponowano objęcie tej ostatniej i tak stał

się historykiem krakowskim, i pozostał nim aż

do śmierci. W 1919 r. został profesorem zwy-

czajnym. Co warte uwagi: zamknięte i niełatwe

dla obcych środowisko Uniwersytetu Jagiel-

lońskiego przyjęło przybysza ze Lwowa bardzo

życzliwie; to czołowi krakowscy uczeni: ks. Jan

Fijałek, Stanisław Kutrzeba i Wacław Sobieski

zaproponowali jego kandydaturę na Katedrę^4.

Pomysł poparł też znakomity krakowski histo-

ryk dziejów gospodarczych, Franciszek Bujak,

który sam po paru latach miał się znaleźć we

Lwowie. W jego przypadku można mówić

o pewnym podobieństwie intelektualnym.

Władysław Semkowicz, podobnie jak Franci-

szek Bujak, uważał, że warunkiem poznania

historii jest połączenie zdobyczy „nauk pomoc-

niczych historii w ścisłym tego słowa znaczeniu

(za które Władysław Semkowicz uważał pale-

ografię, filologię średniowieczną, chronologię,

dyplomatykę, sfragistykę, heraldykę z gene-

alogią oraz numizmatykę) umożliwiających

poznanie i krytykę źródła pisanego” z nauka-

mi posiłkującymi historię, „z których metod

i wyników badań winien korzystać historyk dla

swoich celów poznawczych. Stanowiły je róż-

ne dyscypliny przyrodnicze (jak antropologia,

geografia fizyczna) oraz humanistyczne, pozwa-

lające zrozumieć procesy rozwojowe kultury”^5.

Od 1919 r. Władysław Semkowicz był

członkiem korespondentem Polskiej Akademii

Umiejętności. Cztery lata później wybrano go

na członka czynnego. W Akademii przygoto-

wał koncepcję Atlasu Historycznego Polski , był

też do śmierci przewodniczącym Komisji Atla-

su w Polskiej Akademii Umiejętności, a przez

wiele lat także wiceprzewodniczącym Komisji

Geograficznej Akademii, udzielając się również

w szeregu innych komisjach. Jego przygoda

z kartografią rozpoczęła się bardzo wcześnie,

jeszcze za lwowskich czasów gimnazjalnych,

gdy był autorem kilkudziesięciu map włączo-

nych do Opowiadań z dziejów powszechnych,

wydanych przez swego ojca. W dwudziestole-

ciu międzywojennym, obok prac naukowych

z zakresu geografii historycznej i kartografii,

Władysław Semkowicz przygotował także

szereg wykorzystywanych w uniwersytetach

i szkołach map, a także, wespół z Czesławem

Nanke, wspomniany już na początku tego

tekstu, szkolny Atlas historyczny. Część z jego

prac z zakresu geografii historycznej wzięła się,

jak ujął to Marian Plezia, „z potrzeby chwili”,

za punkt wyjścia mając interesy odrodzonego

państwa polskiego i troskę o jego granice. Tak

było z Granicą polsko-węgierską w oświetleniu

historycznym (1919–1920). Do najbardziej no-

watorskich na owe czasy ujęć można zaliczyć

Zagadnienia klimatu w czasach historycznych^6.

Geograficzne podstawy Polski Chrobrego, wy-

dane w „Kwartalniku Historycznym” (1925),

mogą być traktowane nie jak artykuł nauko-

wy, a osobna monografia. Podobnie rzecz się

ma z otwierającym, przygotowaną pod auspi-

cjami Polskiej Akademii Umiejętności Historię

Śląska , studium zatytułowanym Historyczno-

geograficzne podstawy Śląska (1930). W tym

nurcie badań warto też wspomnieć o jego

pracach poświęconych dziejom Spisza, Orawy,

tamtejszemu osadnictwu, a także roli swego

uniwersyteckiego mistrza, Oswalda Balzera

jako obrońcy Morskiego Oka^7. Oswaldowi

(^3) Tekst wykładu opublikowano drukiem: „Przegląd Historyczny”, 9, 1909, s. 215–227. (^4) W. Bieńkowski, Semkowicz Władysław Aleksander , w: Polski Słownik Biografi czny, t. 36, Warszawa–Kraków 1995, s. 235–236.

(^5) Tamże, s. 326 (^6) „Przegląd Geograficzny”, 3, 1922, s. 18–42. (^7) Oswald Balzer jako obrońca Morskiego Oka , „Wierchy”, 11, 1933, s. 9–26.

Tradycje... Władysław Semkowicz

strony patrząc, nawet w tych niełatwych cza-

sach, pola, na których zaznaczył swą działal-

ność Semkowicz dawały wciąż jakąś możliwość

ucieczki tym, którzy zachowali przyzwoitość,

a chcieli pozostać przy pracy naukowej.

Uczniowie zapamiętali Semkowicza jako

człowieka wyjątkowej pracowitości i skrom-

ności. Podsumował to pięknie Marian Plezia:

„W życiu codziennym bardzo prosty i bezpre-

tensjonalny, wrażliwy tylko na punkcie godno-

ści instytucji naukowych, które reprezentował,

Uniwersytetu Jagiellońskiego i Polskiej Akade-

mii Umiejętności, pochłonięty zawsze myślą

o pracy, przywiązywał do siebie życzliwością

osobistą i zainteresowaniem okazywanym po-

czynaniom młodych czy początkujących pra-

cowników naukowych. Umiał rozdmuchiwać

ich ciekawość badawczą i kierować ją na poży-

teczne dla całej nauki polskiej tory, nie przesta-

jąc się przy tym nigdy troszczyć o ich material-

ną sytuację i możliwości egzystencji. [...] A jeśli

po człowieku pozostaje nie tylko jego dorobek

naukowy czy jakikolwiek inny, ale i suma czy-

sto ludzkiego dobra, jakie innym w życiu stwo-

rzyć potrafił, to jej niewymierny jakiś duchowy

volumen dorównywałby na pewno wielkim

osiągnięciom badawczym profesora Władysła-

wa Semkowicza”^11. „

(^11) M. Plezia, Życie i prace Władysława Semkowicza , s. 417. (^12) W. Semkowicz, Rozwój nauk pomocniczych historii w Polsce , Kraków 1948, s. 33–39 (VI. Geografia historyczna ). Wydawca zasadniczo nie ingerował w tekst źródłowy. Wszystkie skrócenia oraz charakterystycz- ne dla epoki formy gramatyczne i stylistyczne zostały pozostawione bez zmian. Rozwinięte zostały i podane w nawiasach kwadratowych jedynie inicjały imion autorów omawianych publikacji. (^13) J. Lelewel , Géographie du moyen âge. Accompagnée d’atlas et de car- tes dans chaque volume, vol. 1–4, Bruxelles 1850–1852_._ Wspominany w tekście tom Atlasu nosił tytuł Atlas composé de cinquante planches, gravées par l’auteur, contenant 145 figures et cartes générales ou spéciales de 88 géographes arabes et latins de différentes époques, y compris les cartes comparatives, doubles ou triples, accompagnées de 11 cartes explicatives et de deux articles géographiques i składał się z 50 tablic z wizerunkami map poglądowych oraz szczegółowych autorstwa 88 geografów arabskich i łacińskich. Zawierał wstęp i opisy map w języku francuskim. W 1857 r. ukazał się dodatkowy tom zaty- tułowany: Épilogue de la géographie du moyen âge , który może być uznany za tom 5 dzieła J. Lelewela Géographie du moyen âge. Zob. też M. Dzikowski, Katalog atlasów Biblioteki Uniwersyteckiej w Wilnie

ze szczególnym uwzględnieniem zbioru J. Lelewela oraz map Polski opracowany w latach 1935–1939 , Wilno 1940 (poz. 373, 399, 411, 459, 492, 513, 534), s. 395, 397, 403, 408, 414, 418, 425, 453, 462. (^14) Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym , oprac. A. Pawiński, A. Jabłonowski, Warszawa 1833–1915 (Źródła Dziejowe, 12–24). Zob. też A. Pawiński, Wstęp. Źródła do geografii i statystyki Polski XVI w. , w: Polska XVI wieku pod względem geogra- ficzno-statystycznym, t. 1: Wielkopolska , Warszawa 1883 (Źródła Dziejowe, 12), s. 1–37. (^15) Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym , t. 7, cz. 2: Ziemie Ruskie (Ruś Czerwona) , oprac. A. Jabłonowski, War- szawa 1903; tamże, t. 8: Ziemie Ruskie (Wołyń i Podole) , oprac. A. Jabłonowski, Warszawa 1889; tamże, t. 9: Ziemie Ruskie (Ukra- ina) , dział I, oprac. A. Jabłonowski, Warszawa 1894; tamże, t. 10: Ziemie Ruskie (Kijów–Bracław) , dział II, oprac. A. Jabłonowski, War- szawa 1894; tamże, t. 11: Ziemie Ruskie (Kijów–Bracław) , dział III, oprac. A. Jabłonowski, Warszawa 1897. (^16) Chodzi tu o mapę – Karta dawnej Polski z przyległymi okolicami krajów sąsiednich według nowszych materyałów na 1:300 000 , oprac. W. Chrzanowski, Paryż 1859.

Tekst źródłowy (oprac. Joanna Napierała)^12

Geografia historyczna dopiero w nowszych

czasach bywa wciągana w zakres nauk pomoc-

niczych historii, na co w całej pełni zasługuje.

Bez karty geograficznej i bez znajomości wa-

runków geograficznych (zwłaszcza topografii)

dzisiejszy historyk nie jest w możności ująć

i ustalić całego szeregu zjawisk dziejowych. Zro-

zumiał to już Lelewel, autor pomnikowej Géo-

graphie du Moyen-Age (4 tomy i atlas, Bruxelles

1852)^13 , słusznie ojcem geografii historycznej

zwany, ale dopiero ostatnie 50-lecie przyniosło

zarówno za granicą jak i u nas zainteresowanie

się tą nauką i poważną pracą.

Inicjatywę w tym kierunku podjął warszaw-

ski ośrodek naukowy. W XII tomie Źródeł

Dziejowych rozpoczął Adolf Pawiński wraz

z Aleksandrem Jabłonowskim od r. 1883 ogła-

szać materiały z ksiąg poborowych czasów

Batorego pt. Polska wieku XVI pod względem

geograficzno–statystycznym^14. Na podstawie

tych materiałów oraz innych źródeł pokrew-

nych przystąpił Jabłonowski do opracowania

Atlasu historycznego Rzeczypospolitej Polskiej.

W r. 1904 ukazał się nakładem Akademii Umie-

jętności pierwszy zeszyt (jako zeszyt II) tego

monumentalnego wydawnictwa, obejmujący

Ziemie ruskie Rzeczypospolitej^15. Na kilkunastu

kartach, opartych na podkładzie mapy gen.

Chrzanowskiego z r. 1859 w skali 1:300.000^16 ,

dał Jabłonowski podział polityczny tychże ziem

Tradycje... Władysław Semkowicz

z przełomu w. XVI i XVII, a ponadto obraz

stosunków majątkowych (własności ziemskiej)

Polski w tym okresie (Spraw. A. U. IX, 1904,

nr 8)^17. Piękna ta praca wywołała duże zainte-

resowanie w naszym świecie naukowym oraz

dyskusję, którą rozpoczął Franciszek Bujak

recenzją Atlasu w Kwartalniku Historycznym

z r. 1905, a w następnym roczniku artykułem

pt. W sprawie kartografii historycznej (Kwart.

Hist. XIX, 1905, s. 626 i XX, 1906, s. 484)^18 ,

na co odpowiedział Jabłonowski w artykule

polemicznym (tamże XX, 1906, s. 765)^19. Bu-

jak, który swoją rozprawę doktorską zaczerp-

nął z dziejów geografii w Polsce do początku

w. XVI, poświęcił cały szereg swych studiów

zagadnieniom z zakresu geografii historycznej

i historii kartografii (zebrane zostały razem

w wydanych w r. 1925 Studiach geograficznohi-

storycznych )^20 , w późniejszych zaś pracach spo-

łeczno-gospodarczych zawsze miał oczy otwar-

te na problemy historycznogeograficzne.

Idea Jabłonowskiego, stworzenia wielkiego

Atlasu Historycznego Polski, nie przestała i po

śmierci jej inicjatora być aktualną, jakkolwiek

po krytyce Bujaka domagała się zmienionych

podstaw metodycznych. Próby kontynu-

acji tego dzieła w Warszawie, podjęte przez

W[itolda] Kamienieckiego, natrafiły z powo-

du następstw wojennych na nieprzezwycię-

żone trudności. Dopiero z końcem r. 1921

podjęta została na nowo praca nad Atla-

sem z inicjatywy Wł[adysława] Semkowicza

w oparciu o Polską Akademię Umiejętności

we współpracy z towarzystwami naukowymi

w Warszawie, Poznaniu i Lwowie, w ten spo-

sób, że w Krakowie przy Akademii powstała

Komisja centralna, a w poszczególnych ośrod-

kach założono komisje lokalne, które objęły

opracowanie odpowiednich partii dzielni-

cowych Atlasu^21. Postanowiono opracować

najpierw w dużej skali 1:200. 000 Polskę

z w. XVII wedle województw, dając jak naj-

pełniejszy obraz granic i stosunków staty-

stycznych, administracyjnych, kościelnych,

osadniczych, kulturalnych, na tle odtworzonej

ówczesnej fizjografii kraju (lasy, bagna, wody).

W r. 1933 Komisja krakowska wydała Mapę

województwa krakowskiego w dobie Sejmu Czte-

roletniego 1788–92^22 , opracowaną wraz z ob-

szernym tekstem metodycznym przez K[arola]

Buczka przy udziale kilku współpracowników

(Budkowa, Czort, Münch, Szumański)^23.

Obecnie jest w druku tom materiałów histo-

rycznogeograficznych w formie słownikowej

(^17) A. Jabłonowski, Atlas historyczny Rzeczypospolitej Polskiej. Epoka

przełomu z wieku XVI na XVII. Dział II-gi: „Ziemie Ruskie” Rzeczy- pospolitej , „Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń Akademii Umie- jętności w Krakowie”, 9 (8), 1904, s. 14–20 (Referat przedstawiony 24 października 1904 r., na posiedzeniu Wydziału Historyczno-Filo- zoficznego Akademii Umiejętności w Krakowie). (^18) F. Bujak, Atlas historyczny Rzeczypospolitej polskiej. Epoka przeło-

mu z wieku XVI na XVII. Dział drugi: „Ziemie ruskie” Rzeczypospoli- tej, opracował i wydał Aleksander Jabłonowski. Warszawa–Wiedeń 1899–1904 , „Kwartalnik Historyczny”, 19 (1), 1905, s. 626–649. Tenże, W sprawie kartografi i historycznej , „Kwartalnik Historyczny”, 20 (1–2), 1906, s. 484–497 (referat zaprezentowany w styczniu 1906 r., na posiedzeniu Wydziału Historyczno-Filozoficznego Akade- mii Umiejętności w Krakowie). Zob. też „Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń Akademii Umiejętności w Krakowie”, 9 (1), 1906, s. 5. (^19) A. Jabłonowski, W sprawie atlasu historycznego Rzeczypospolitej.

Z powodu artykułu dra Fr. Bujaka w zesz. 4-tym Kwartalnika Hi- storycznego z 1905 r. (od str. 626–635), „ Kwartalnik Historyczny”, 20 (1–2), 1906, s. 765–772. (^20) F. Bujak, Studia geografi czno-historyczne , Warszawa–Zakopane

1925. Praca ta składała się z 10 rozpraw: osiem pierwszych po- świeconych zostało historii geografi i, zaś dwie ostatnie geografi i historycznej. (^21) W. Semkowicz, Atlas historyczny Polski (program wydawnictwa) ,

„Prace Komisji dla Atlasu Historycznego Polski”, 1, 1922, s. 1–26; tamże, Sprawozdanie z konferencji w sprawie Atlasu historycznego

Polski odbytej z inicjatywy Polskiej Akademii Umiejętności w Kra- kowie, w dniach 5 i 6 grudnia 1921 r. , s. 35–39. Zob. też S. Arnold, W sprawie atlasu historycznego Polski (z mapą), „ Prace Komisji dla Atlasu Historycznego Polski”, 1, 1922; tamże, s. 27–34, z załączo- ną mapą Okolice Kalisza , skala 1:200 000; tamże, Sprawozdanie z konferencji w sprawie Atlasu Historycznego Polski odbytej z ini- cjatywy Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie, w dniach 5 i 6 grudnia 1921 r. , s. 35–39; Komisja dla Atlasu Historycznego Polski (Sprawozdanie z działalności) , Pamiętnik IV Zjazdu Historyków Pol- skich w Poznaniu 6–8 grudnia 1925 , cz. I: Referaty , Lwów 1925. (^22) Mapa województwa krakowskiego z doby Sejmu Czteroletniego (1788–1792) , skala 1:2 000 000, pod kier. W. Semkowicza, oprac. K. Buczek i in., Kraków 1930 (Atlas historyczny Polski. Seria A: Mapy szczegółowe, 1). W dodatku zamieszczono Plan miasta Krakowa i okolic w dobie Sejmu Czteroletniego , skala 1:10 800, oprac. T. Czort, Kraków 1930. Wydane nakładem Polskiej Akademii Umie- jętności. W latach 60. XX wieku, już po ukazaniu się tekstu Semko- wicza, na łamach różnych czasopism rozpoczęła się dyskusja nad wizją Atlasu, z ob. też T. Ładogórski, Uwagi o nowej koncepcji Atla- su Historycznego Polski , „Kwartalnik Historyczny”, 74 (1), 1967, s. 89–97; W. Pałucki, Atlas historyczny ziem polskich w 2 poł. XVI wieku , tamże, s. 99–110. (^23) Mapa województwa krakowskiego w dobie Sejmu Czteroletniego 1788–1792 (źródła i metoda) , oprac_._ K. Buczek, Kraków 1930. Opracowana Nakładem Polskiej Akademii Umiejętności, w ramach serii A: Mapy szczegółowe.

Geografia historyczna Tradycje...

Świeżo ukazała się nakładem spółdzielni Po-

moce i Urządzenia Szkolne w Krakowie ścien-

na mapa Polski Jagiellońskiej^34.

Jeśli idzie o historię kartografii, to w ostat-

nich czasach znalazła ta zaniedbana dotąd dzie-

dzina wiedzy dwóch pracowników. Bolesław

Olszewicz, który habilitował się z geografii

historycznej na Uniwersytecie Poznańskim,

a obecnie wykłada ją na Uniwersytecie Wro-

cławskim, wydał oprócz szeregu pomniejszych

z tego zakresu artykułów rzecz o charakterze

syntetycznym pt. Polska kartografia wojskowa

(Warszawa 1921), wychodząca jednak tematem

poza ciasne ramy zakreślone tytułem^35. Jest to

pierwsze ujęcie całokształtu dziejów kartografii

polskiej w naszej literaturze. Bardzo pożyteczną

jest tegoż autora rzecz o charakterze przeglądu

chronologiczno-bibliograficznego pt. Kartogra-

fia polska w XV i XVI wieku, toż w XVII wieku

i toż w XVIII wieku (Polski Przegląd Kartogra-

ficzny nr 31, 36 i 38–40 oraz odbitka)^36. Na

gruntownych badaniach o wysokim poziomie

metodycznym opracował Karol Buczek mono-

graficznie szereg kartografów polskich w takich

rozprawach, jak Kartografia polska w czasach

Batorego (Wiadomość Służby Geograficznej,

1933, nr 2)^37 , Ze studiów nad mapami Beaupla-

na (tamże 1934, nr 1)^38 , Jan Bakałowicz (tamże

1935)^39 , Początki kartografii polskiej (Spraw.

PAU XLI, 1935)^40 , Wacław Grodecki (Polski

Przegląd Kartograficzny, 1933)^41 , oraz większą

rozprawę o Pracach kartografów pruskich na

ziemiach polskich za czasów Stanisława Augusta

na tle współczesnej kartografii polskiej (Prace Ko-

misji Atlasu Hist[orycznego] Polski III, 1935

i odb.)^42. Wojna przerwała na ukończeniu już

prawie będąca pomnikową pracę Buczka pt.

Monumenta Poloniae cartographica^43 , obejmu-

jąca światłodrukowe podobizny map Polski

z w. XVI, m. i. odkryte przed wojną przez

K[azimierza] Piekarskiego fragmenty mapy

Wapowskiego z r. 1527 w skali 1:1.000.000,

która długo była podstawą kartografii polskiej

i obcej^44.

Zakres i metoda właściwej geografii histo-

rycznej krystalizuje się na Zachodzie dopiero

(^34) Polska i Litwa za Jagiellonów (w. XV): Stan z r. 1494 z uwydatnie- niem zmian granic wschodnich i miejsc hist. do połowy w. XVI , skala 1:6 000 000, oprac. W. Semkowicz, Lwów–Warszawa 1929. Zob. też W. Semkowicz, Królestwo Polskie za Jagiellonów na przełomie XV i XVI w. Objaśnienie historyczno-metodyczne do mapy , Kraków 1948; Atlasy i mapy Książnicy-Atlas , s. 47, 79. (^35) B. Olszewicz, Polska kartografia wojskowa (zarys historyczny) , War- szawa 1921. (^36) Tenże, Kartografia polska XV i XVI wieku. Przegląd chronologicz- no-bibliograficzny , „Polski Przegląd Kartograficzny”, 8 (31), 1930, s. 147–168, 201; tenże, Kartografia polska XVII wieku. Przegląd chronologiczno-bibliograficzny , tamże, 9 (36), 1931, s. 109–138; tenże, Kartografia polska XVIII wieku. Przegląd chronologiczno-bi- bliograficzny , tamże, 10 (38–40), 1932, s. 246–310 odbitka, s. 96. Zob. też tenże, Kartografia polska XV–XVII wieku. Przegląd chronolo- giczno-bibliograficzny , red. J. Ostrowski, Warszawa 2004; tenże, Kar- tografia polska XIX wieku. Przegląd chronologiczno - bibliograficzny , t. 1–3, Warszawa 1998–1999. Jest to rezultat powojennej działal- ności Bolesława Olszewicza w zakresie badań dziejów geografii i kartografii, stanowiący kontynuację jego prac kartograficzno-biblio- graficznych dla wieku XVIII i wynikający z jego działalności dydaktycz- nej na Uniwersytecie Wrocławskim oraz naukowej w Pracowni Historii Geografii i Kartografii Instytutu Historii PAN. (^37) K. Buczek, Kartografia polska w czasach Stefana Batorego , „Wiado- mości Służby Geograficznej”, 7 (2), 1933, s. 69–121. (^38) Tenże, Ze studiów nad mapami Beauplana (z powodu pracy R. Ja- cyka: Analiza mapy Ukrainy Beauplana) , „Wiadomości Służby Geo- graficznej”, 7 (1), 1933, s. 30–53. Zob. też A. Jacyk, Analiza mapy Ukrainy Beauplana , „Polski Przegląd Kartograficzny”, 9 (35), 1931, s. 66–91. K. Buczek, Beauplaniana , „Wiadomości Służby Geograficz- nej”, 8 (1), 1934, s. 1–36.

(^39) Tenże, Jan Bakałowicz, pułkownik kart geograficznych (szkic biogra- ficzny) , „Wiadomości Służby Geograficznej”, 9, 1935, s. 1–46. (^40) K. Buczek, Początki kartografii polskiej (od Długosza do Wapow- skiego) , „Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń Polskiej Akademii Umiejętności”, 40 (2), 1935, s. 29–31. Referat przedstawiony dnia 18 lutego 1935, na posiedzeniu Wydziału Historyczno-Filozoficznego w Krakowie. (^41) Tenże, Wacław Grodecki , „Polski Przegląd Kartograficzny”, 6 (43), 1933, s. 69–86. Zob. też rec.: H. Barycz, „Reformacja w Polsce”, 6, 1934, s. 234–236. (^42) K. Buczek, Prace kartografów pruskich w Polsce za czasów króla Stanisława Augusta na tle współczesnej kartografii polskiej , „Prace Komisji Atlasu Historycznego Polski”, 3, 1935, s. 115–321. Praca referowana na posiedzeniu Wydziału Historyczno-Filozoficznego Pol- skiej Akademii Umiejętności w Krakowie, dnia 16 października 1932 r. Jest to wynik badań autora nad zbiorem kartograficznym Pruskiej Biblioteki Państwowej (Preussische Staatbibliothek) w Berlinie, któ- ry po raz pierwszy został przejrzany w sposób systematyczny pod względem kartografii polskiej. Zob. też rec.: T. Ladenberger, „Rocznik Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, 4, 1935, s. 481–483. (^43) J. Jakubowski, B. Olszewicz, Projekt wydawnictwa p.t. Monumen- ta Poloniae Cartographica , w: Pamiętniki II Zjazdu Słowiańskich Geografów i Etnografów odbytego w Polsce w roku 1927 , t. 2, red. L. Sawicki, Kraków 1930, s. 252–255. (^44) Mowa tu o mapie Polski Mappa in qua illustrantur ditiones Regni Poloniae ac Magni Ducatus Lithuaniae pars, zwana potocznie Milio- nówką , znanej jedynie z fragmentów odnalezionych w 1932 r. przez Kazimierza Piekarskiego w Archiwum Akt Dawnych w Warszawie. Zob. też S. Pietkiewicz, Mapa Polski – „Milionówka” Bernarda Wapowskiego (1526) , „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej”, Seria C, 24, 1980, s. 63–78; M. Sirko, Zarys historii kartografii , Lublin 1999, s. 166–169.

Geografia historyczna Tradycje...

w ostatnich dziesiątkach lat. Przenikają te poję-

cia i do nas, wywołując literaturę i dyskusję. Już

w r. 1908 poruszył A[dam] Szelągowski kwestię

Metody zadań i badań geograficznych w historii ,

nie wychodząc jednak w wywodach swych poza

zasięg świata starożytnego^45. Szerzej w duchu

najnowszych pojęć ujął tę kwestię St[anisław]

Arnold w zwięzłym artykule pt. Geografia hi-

storyczna, jej zadania i metody (Przegląd Histo-

ryczny, seria II, t. VIII, 1929 i odb.). Niemniej

też bardzo ciekawe uwagi na marginesie Atlasu

Polski Romera poczynił w r. 1917 T[adeusz]

Brzeski w artykule pt. Zagadnienia geograficzne

Polski (Kwart. Hist.), odnosząc się na ogół scep-

tycznie do kwestii wpływu warunków fizjogra-

ficznych na rozwój terytorialny i kierunki eks-

pansji państwa, kierunki szlaków handlowych

itp. zjawiska dziejowe^46. Odmienne poglądy

w tej sprawie wyrażał prof. Romer w szeregu

syntez geograficznohistorycznych, zebranych

w książce pt. Ziemia i państwo (Lwów, Książ-

nica-Atlas, 1939)^47 , ostatnio zaś Semkowicz na

paru zjazdach naukowych poruszał w sensie

pozytywnym kwestię Roli czynników geograficz-

nych w rozwoju terytorialnym Polski (Przewodnik

kongresowy II Zjazdu Słowiańskich Geografów

i Etnografów w Polsce 1927)a 48. Nie przece-

niając zgoła tej roli, dał on dwie próby mono-

graficzne takiego ujęcia kwestii, a to w rozpra-

wie pt. Geograficzne podstawy Polski Chrobrego

(Kwart. Hist. XXXIX, 1925)^49 i w drugiej pt.

Historycznogeograficzne podstawy Śląska (Histo-

ria Śląska I, PAU, 1930)^50. Analogiczną pracę

napisał K[arol] Buczek o Geograficznohistorycz-

nych podstawach Prus Wschodnich w zbiorowej

książce Dzieje Prus Wschodnich (Toruń 1936)^51.

Szeroko też, z należytym uwzględnieniem litera-

tury, potraktował geograficzne podłoże dziejowe

rozwoju Litwy H[enryk] Łowmiański w swoich

cennych Studiach nad początkami społeczeństwa

i państwa litewskiego (Wilno 1931–2)^52.

Jeśli chodzi o poszczególne zagadnienia,

wchodzące w zakres geografii historycznej,

to wysuwająca się na plan pierwszy kwestia

odtworzenia krajobrazu naturalnego Polski

zajmowała pracownie naukowe zakładów

uniwersyteckich prof. Semkowicza w Krako-

wie i prof. Bujaka we Lwowie. W zakładzie

krakowskim opracował R[odion] Mochnac-

ki mapę przedstawiającą Zasiąg pralasu na

wyżynie kielecko-sandomierskiej (Pamiętnik

IV Zjazdu Historyków Polskich we Lwowie

1925 i Spraw. PAU XXVIII, 1923), zaś Ma-

ria Dobrowolska Osadnictwo puszczy sando-

mierskiej między Wisłą a Sanem (Krakowskie

Odczyty Geograficzne XIV, 1931 i Pamiętniki

II Zjazdu Słowiańskich Geografów i Etnogra-

fów w Polsce 1927)^53. Ze szkoły prof. Bujaka

wyszły trzy prace: K[onstantego] J[ana] Hła-

dyłowicza o Zmianach krajobrazu w Wielko-

polsce od XIV do XIX wieku (Badania z dziejów

społecznych i gospodarczych pod red. prof.

F[ranciszka] Bujaka, nr 12)^54 i o Zmianach

krajobrazu w ziemi lwowskiej od połowy XV do

a (^) Na Kongresie Międzynarodowym Geografów w Warszawie w r. 1934 wygłosił Semkowicz referat pt. Le rôle des facteurs géographiques dans la structure territoriale de l’ancienne Pologne.

(^45) A. Szelągowski, Metody i zadania badań geografi cznych w historii , „Kwartalnik Historyczny”, 22 (1), 1908, s. 289–320. (^46) T. Brzeski, Zagadnienie geograficzne Polski (z powodu „Atlasu Polski” prof. Romera) , „Kwartalnik Historyczny”, 31 (1–2), 1917, s. 426–484. (^47) E. Romer, Ziemia i Państwo. Kilka zagadnień geopolitycznych , Lwów–Warszawa 1939. (^48) W. Semkowicz, Rola czynników fi zjografi cznych w rozwoju dziejowym Polski , w: Przewodnik Kongresowy II Zjazdu Słowiańskich Geogra- fów i Etnografów w Polsce 1927 roku , red. L. Sawicki, Kraków 1927, s. 46–56. Referat został umieszczony w części ogólnej kongresu. Budowę i rozwój terytorialny Polski, a co za tym idzie również rozwój osadnictwa i dróg komunikacyjnych Władysław Semkowicz uzależnił od uwarunkowań i czynników fi zjograficznych, na które składały się: morfologia ziem polskich, sieć hydrografi czna, położenie względem mórz, rozmieszczenie gleb i związany z nim krajobraz fl orystyczny.

(^49) W. Semkowicz, Geograficzne podstawy Polski Chrobrego , „Kwartal- nik Historyczny”, 39 (1–4), 1925, s. 258–314. Referat wygłoszony na posiedzeniu Krakowskiego Koła Polskiego Towarzystwa Historycz- nego dnia 7 marca 1925 r. (^50) W. Semkowicz, Historyczno-geograficzne podstawy Śląska , w: Hi- storia Śląska. Od najdawniejszych czasów do roku 1400 , t. 1, red. S. Kutrzeba, Kraków 1933, s. 1–88. (^51) K. Buczek, Geograficzno-historyczne podstawy Prus Wschodnich , Toruń 1936. Zob. też rec.: F. Bujak, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, 5, 1936, s. 408–409; S. Srokowski, „Nowa Książ- ka”, 3, 1936, s. 567. (^52) H. Łowmiański, Studia nad początkiem społeczeństwa i państwa litewskiego , t. 1–2, Wilno 1931–1932 (Rozprawy Towarzystwa Przy- jaciół Nauk w Wilnie, 5). (^53) M. Dobrowolska, Osadnictwo puszczy sandomierskiej między Wisłą i Sanem, Kraków 1931 (Krakowskie Odczyty Geograficzne, 14). (^54) K. J. Hładyłowicz, Zmiany krajobrazu i rozwój osadnictwa w Wiel- kopolsce od XIV do XIX wieku (z 3 mapami) , Lwów 1932 (Badania z Dziejów Społecznych i Gospodarczych, 12).

Tradycje... Władysław Semkowicz

• Filoz. A.U. XXX, z mapą)^65 , a jeśli idzie

o granice kościelne przez K[arola] Potkańskie-

go w pracy o Granicach biskupstwa krakow-

skiego (Rocznik Krak. IV, 1900, niestety bez

mapy)^66 , zostały podjęte w nowszych czasach

przez St[anisława] Arnolda, który w rozprawie

o Terytoriach plemiennych w ustroju admini-

stracyjnym Polski Piastowskiej (Prace Komi-

sji Atlasu Hist. Polski II, 1927)^67 zastosował

oryginalną metodę retrogresywnego badania

granic administracyjnych i kościelnych. Jeśli

chodzi o czasy jeszcze późniejsze, to najbar-

dziej interesujące, bo najmniej znane, były

granice wschodnie Rzpltej. Tu przynosi cały

szereg nowych spostrzeżeń szkic O[skara] Ha-

leckiego Geografia ziem ruskich Polski i Litwy,

1340–1569 (Spraw. Tow. Nauk. Warsz. X, 2,

1917)^68 , najbardziej zaś szczegółowo omówił

rozwój tych granic w w. XVI J[an] Natan-

son-Leski w pracy Dzieje granicy wschodniej

Rzpltej (Rozpr. Hist. Tow. Nauk. Warsz. I, 3

i IX)^69 , przedstawiając je nadto w oryginalny

sposób na Mapie ściennej Polski mocarstwowej

od XV do XVIII wieku (Książnica-Atlas, Lwów

1925)^70. Gruntowne, źródłowe odtworzenie

Granicy polsko-moskiewskiej wedle traktatu po-

lanowskiego 1634–1648 (Prace Komisji Atlasu

Hist. Polski III, 1935) jest zasługą Wł[adysła-

wa] Godziszewskiego^71.

Nie brak też w nowszej literaturze naszej

badań nad rozwojem granic mniejszych tery-

toriów, jak ziemi i powiatów. W tym zakresie

zasługują na wyróżnienie z dawniejszych praca

W[ojciecha] Kętrzyńskiego nad Ziemią micha-

łowską (Rozpr. Wydz. Hist.-Filoz. A.U. XLV)^72 ,

Fr[anciszka] Dudy nad Rozwojem terytorialnym

Pomorza polskiego (Kraków 1909)^73 , z nowszych

prace J[ana] Jakubowskiego nad powiatem gro-

dzieńskim (Prace Kom. Atlasu Hist. Polski III,

1935)^74 , S[eweryna] Wysłoucha nad powiatem

kobryńskim i dobrami szereszewskimi (Ate-

neum Wileńskie VI, 1929 i VIII, 1931/2)^75 ,

St[efana] Kuczyńskiego Ziemie czernichowsko-

siewierskie (Warszawa 1936)^76 i innych.

Słabo posunięte są prace nad geografią ko-

ścielna Polski i Litwy, gdy dawne mapy (Po-

lkowskiego, Korytkowskiego itp.) już dziś nie

wystarczają. Potrzebie tej czynią zadość nowsze

prace: J[ana] Warężaka nad Rozwojem uposa-

żenia arcybiskupstwa gnieźnieńskiego w średnio-

wieczu (Badania z dziejów społecznych i gospo-

darczych pod red. prof. F[ranciszka] Bujaka nr

5, z mapą)^77 oraz Semkowicza Mapa diecezji

wileńskiej (przedstawiona na ostatnim Zjeździe

Historyków Polskich w Wilnie 1935, II, do-

tychczas tylko tekst), która będzie dołączona

do publikacji Kodeksu dyplomatycznego katedry

i diecezji wileńskiej^78. „

(^65) W. Kętrzyński, Granice Polski w X w. (z mapą), „Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydział Historyczno-Filozofi czny”, Seria 2, 5, 1894, s. 1–32. (^66) K. Potkański, Granice biskupstwa krakowskiego, „Rocznik Krakow- ski”, 4, 1900, s. 201–232. (^67) S. Arnold, Terytorja plemienne w ustroju administracyjnym Polski Piastowskiej (w. XII–XIII), z czteroma mapami , „Prace Komisji dla Atlasu Historycznego Polski”, 2, 1927, s. 1–126. (^68) O. Halecki, Geografi a polityczna ziem ruskich Polski i Litwy, 1340–1569, „Sprawozdania z Posiedzeń Towarzystwa Naukowego Warszawskiego”, 10 (2), 1917. (^69) J. Natanson-Leski, Dzieje Granicy wschodniej Rzeczypospolitej , cz. I: Granica Moskiewska w epoce Jagiellońskiej , Lwów–Warsza- wa 1922 (Rozprawy Historyczne Towarzystwa Naukowego Warszaw- skiego, 1 [3]). (^70) Polska w epoce mocarstwowej: Wieki XIV–XVIII, (1:1 000 000), oprac. J. Natanson-Leski, Warszawa 1926. Zob. też Atlasy i mapy Książnicy-Atlas , s. 86. (^71) W. Godziszewski, Granica polsko-moskiewska wedle pokoju pola- nowskiego (wytoczona w latach 1634–1648) , „Prace Komisji Atlasu Historycznego Polski”, 3, 1935, s. 1–7. (^72) W. Kętrzyński, Ziemia michałowska, przyczynek do historii fał- szerstw krzyżackich (z mapą) , „Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydział Historyczno-Filozoficzny”, Seria 2, 20, 1903, s. 49–356.

(^73) F. Duda, Rozwój terytorialny Pomorza Polskiego (wiek XI–XIII) z mapą i tablicą genealogiczną , Kraków 1909. (^74) J. Jakubowski, Powiat grodzieński w w. XVI (mapa w skali 1:400 000) , „Prace Komisji Atlasu Historycznego Polski”, 3, 1935, s. 99–109. Zob. też rec.: S. Wysłouch, „Ateneum Wileńskie”, 10, 1935, s. 417–419. (^75) S. Wysłouch, Rozwój granic i terytorium powiatu Kobryńskiego do połowy XVI wieku , „Ateneum Wileńskie”, 6 (1–4), 1929, s. 1–46, 337–428; tenże, Dobra szereszewskie. Ze studiów nad podzia- łem terytorialnym Wielkiego Księstwa Litewskiego przed reformą 1565–1566 r ., „Ateneum Wileńskie”, 8, 1931–1932, s. 57– i odb. (^76) S. M. Kuczyński, Ziemie Czernihowsko-Siewierskie pod rządami Li- twy , Warszawa 1936 (Prace Ukraińskiego Instytutu Naukowego, 33). (^77) J. Warężak , Rozwój uposażenia arcybiskupstwa gnieźnieńskiego w średniowieczu. Z uwzględnieniem stosunków gospodarczych w XIV i XV w. (z mapą) , Lwów 1929 (Badania z Dziejów Społecznych i Gospodarczych, 5). (^78) W. Semkowicz, Mapa historyczna diecezji wileńskiej , w: Pamiętnik VI Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Wilnie , t. 2, Lwów 1936, s. 447–456; Zob. też Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji wileńskiej , t. 1: 1387–1507 , wyd. J. Fijałek, W. Semkowicz, Kraków 1938–1948 (Wydawnictwo Komisji Historycznej Polskiej Akademii Umiejętności, 81).

Tradycje... Władysław Semkowicz

Literatura

Źródła wydane drukiem

Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji wi-

leńskiej , t. 1: 1387–1507 , wyd., J. Fijałek,

W. Semkowicz, Kraków 1938–1948 (Wy-

dawnictwo Komisji Historycznej Polskiej

Akademii Umiejętności, 81).

Polska XVI wieku pod względem geograficz-

no-statystycznym , oprac. A. Pawiński, A. Ja-

błonowski, Warszawa 1833–1915 (Źródła

Dziejowe, 12–24).

Opracowania

Arnold S., W sprawie atlasu historycznego Polski

(z mapą), „ Prace Komisji dla Atlasu Histo-

rycznego Polski”, 1, 1922, s. 27–34.

Arnold S., Terytorja plemienne w ustroju ad-

ministracyjnym Polski Piastowskiej (w. XII–

XIII), z czteroma mapami , „Prace Komisji

dla Atlasu Historycznego Polski”, 2, 1927,

s. 1–126.

Atlasy i mapy Książnicy-Atlas z wyłączeniem

prac Eugeniusza Romera , oprac. B. Przyłuska,

Z. Kolek, Warszawa 2007 (Studia i Materia-

ły z Historii Kartografii, 20).

Brzeski T., Zagadnienie geograficzne Polski

(z powodu „Atlasu Polski” prof. Romera) ,

„Kwartalnik Historyczny”, 31 (1–2), 1917,

s. 426–484.

Buczek K., Geograficzno-historyczne podstawy

Prus Wschodnich , Toruń 1936 (rec.: Bujak F.,

„Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodar-

czych”, 5, 1936, s. 408–409).

Buczek K., Początki kartografii polskiej (od

Długosza do Wapowskiego) , „Sprawozdania

z Czynności i Posiedzeń Polskiej Akademii

Umiejętności”, 42 (2), 1935, s. 29–31.

Buczek K., Prace kartografów pruskich w Pol-

sce za czasów króla Stanisława Augusta na tle

współczesnej kartografii polskiej , „Prace Ko-

misji Atlasu Historycznego Polski”, 3, 1935,

s. 115–321 (rec.: T. Ladenberger, „Rocznik

Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, 4,

1935, s. 481–483).

Buczek K., Wacław Grodecki , „Polski Przegląd

Kartograficzny”, 11 (43), 1933, s. 69–

(rec.: H. Barycz, „Reformacja w Polsce”, 6,

1934, s. 234–236).

Buczek K., Kartografia polska w czasach Stefana

Batorego , „Wiadomości Służby Geograficz-

nej”, 7 (2), 1933, s. 69–121.

Buczek K., Ze studiów nad mapami Beaupla-

na (z powodu pracy R. Jacyka: „Analiza mapy

Ukrainy Beauplana) , „ Wiadomości Służby

Geograficznej”, 7 (1), 1933, s. 30–53.

Buczek K., Beauplaniana , „Wiadomości Służ-

by Geograficznej”, 8 (1), 1934, s. 1–36.

Buczek K., Jan Bakałowicz, pułkownik kart geo-

graficznych (szkic biograficzny) , „Wiadomości

Służby Geograficznej”, 9, 1935, s. 1–46.

Bujak F., Studia geograficzno-historyczne , War-

szawa–Zakopane 1925.

Bujak F., Atlas historyczny Rzeczypospolitej pol-

skiej. Epoka przełomu z wieku XVI na XVII.

Dział drugi: „Ziemie ruskie” Rzeczypospolitej,

opracował i wydał Aleksander Jabłonowski.

Warszawa–Wiedeń 1899–1904 , „Kwartalnik

Historyczny”, 19 (1–2), 1905, s. 626–649.

Bujak F., W sprawie kartografii historycznej ,

„Kwartalnik Historyczny”, 20 (1–2), 1906,

s. 484–497.

M. Dobrowolska, Osadnictwo puszczy san-

domierskiej między Wisłą i Sanem , Kraków

1931 (Krakowskie Odczyty Geograficzne,

Duda F., Rozwój terytorialny Pomorza Polskiego

(wiek XI–XIII) z mapą i tablicą genealogicz-

ną , Kraków 1909.

Dzikowski M., Katalog atlasów Biblioteki Uni-

wersyteckiej w Wilnie ze szczególnym uwzględ-

nieniem zbioru J. Lelewela oraz map Polski

opracowany w latach 1935–1939 , Wilno

Godziszewski W., Granica polsko-moskiewska

wedle pokoju polanowskiego (wytoczona w la-

tach 1634–1648) , „Prace Komisji Atlasu Hi-

storycznego Polski”, 3, 1935, s. 1–7.

Halecki O., Geografia polityczna ziem ruskich

Polski i Litwy, 1340–1569, „Sprawozdania

z Posiedzeń Towarzystwa Naukowego War-

szawskiego”, 10 (2), 1917, s. 5–24.

Hedemann O., Dawne puszcze i wody , Wilno

Hładyłowicz K. J., Zmiany krajobrazu i rozwój

osadnictwa w Wielkopolsce od XIV do XIX

wieku (z 3 mapami) , Lwów 1932 (Badania

z Dziejów Społecznych i Gospodarczych, 12).

Geografia historyczna Tradycje...

Łowmiański H., Studia nad początkiem społe-

czeństwa i państwa litewskiego , t. 1–2, Wilno

1931–1932 (Rozprawy Towarzystwa Przyja-

ciół Nauk w Wilnie, 5).

Maleczyński K., Najstarsze targi w Polsce i stosu-

nek ich do miast przed kolonizacją na prawie

niemieckim (z mapą) , Lwów 1926 ( Studia

nad Historią Prawa Polskiego , 10 [1]).

Münch H., Geneza rozplanowania miast wiel-

kopolskich XIII i XIV wieku , „Prace Komi-

sji Atlasu Historycznego Polski”, 4, 1946,

s. 1–232.

Natanson-Leski J., Dzieje granicy wschodniej

Rzeczypospolitej , cz. 1: Granica moskiewska

w epoce jagiellońskiej , Lwów–Warszawa 1922

(Rozprawy Historyczne Towarzystwa Na-

ukowego Warszawskiego, 1 [3]).

Olszewicz B., Polska kartografia wojskowa (za-

rys historyczny) , Warszawa 1921.

Olszewicz B., Kartografia polska XIX wieku.

Przegląd chronologiczno - bibliograficzny , t. 1–3,

Warszawa 1998–1999.

Olszewicz B., Kartografia polska XV i XVI wie-

ku. Przegląd chronologiczno-bibliograficzny ,

„Polski Przegląd Kartograficzny”, 7 (31),

1930, s. 147–168.

Olszewicz B., Kartografia polska XVII wieku.

Przegląd chronologiczno-bibliograficzny , „Pol-

ski Przegląd Kartograficzny”, 9 (36), 1931,

s. 109–138.

Olszewicz B., Kartografia polska XVIII wieku.

Przegląd chronologiczno-bibliograficzny , „Pol-

ski Przegląd Kartograficzny”, 10 (38–40),

1932, s. 246–310 odbitka.

Olszewicz B., Kartografia polska XV–XVII wie-

ku. Przegląd chronologiczno-bibliograficzny ,

red. J. Ostrowski, Warszawa 2004.

Pałucki W., Atlas historyczny ziem polskich

w 2 poł. XVI wieku , „Kwartalnik Historycz-

ny”, 74 (1), 1967, s. 99–110.

Paradowski J., Osadnictwo w ziemi chełmińskiej

w wiekach średnich , Lwów 1936 (Badania

z Dziejów Społecznych i Gospodarczych, 28).

Pietkiewicz S., Mapa Polski – „Milionówka”

Bernarda Wapowskiego (1526) , „Studia i Ma-

teriały z Dziejów Nauki Polskiej”, Seria C,

24, 1980, s. 63–78.

Potkański K., Granice biskupstwa krakowskiego,

„Rocznik Krakowski”, 4, 1900, s. 201–232.

Romer E., Ziemia i Państwo. Kilka zagadnień

geopolitycznych , Lwów–Warszawa 1939.

Rusiński W., Osady tzw. „Olędrów” w dawnym

woj. poznańskim, „Prace Komisji Atlasu Hi-

storycznego Polski”, 5, 1947, s. 1–155.

Sadowski J.N., Drogi handlowe greckie i rzym-

skie przez dorzecza Odry, Wisły, Dniepru

i Niemna do wybrzeży Morza Bałtyckiego.

Rzecz czytana na posiedzeniach Komisji arche-

ologicznej , „Pamiętnik Akademii Umiejętno-

ści w Krakowie”, 2, 1876, s. 1–86.

Semkowicz W., Historyczno-geograficzne pod-

stawy Śląska , w: Historia Śląska. Od naj-

dawniejszych czasów do roku 1400 , t. 1, red.

S. Kutrzeba, Kraków 1933, s. 1–88.

Semkowicz W., Autoreferat , „Polski Przegląd

Kartograficzny”, 45, 1934, s. 147–150.

Semkowicz W., Rozwój nauk pomocniczych hi-

storii w Polsce , Kraków 1948.

Semkowicz W., Królestwo Polskie za Jagiellonów

na przełomie XV i XVI w. Objaśnienie histo-

ryczno-metodyczne do mapy , Kraków 1948.

Semkowicz W., Geograficzne podstawy Polski

Chrobrego , „Kwartalnik Historyczny”, 39

(1–4) 1925, s. 258–314.

Semkowicz W., Mapa historyczna diecezji wi-

leńskiej , w: Pamiętnik VI Zjazdu Historyków

Polskich , t. 2, Lwów 1936, s. 447–456.

Semkowicz W., Rola czynników fizjograficznych

w rozwoju dziejowym Polski , w: Przewodnik

Kongresowy II Zjazdu Słowiańskich Geogra-

fów i Etnografów w Polsce 1927 roku , red.

L. Sawicki, Kraków 1927, s. 46–56.

W. Semkowicz, Atlas historyczny Polski (program

wydawnictwa) , „Prace Komisji dla Atlasu Hi-

storycznego Polski”, 1, 1922, s. 1–26.

Sirko M., Zarys historii kartografii , Lublin

Studia z historii społecznej i gospodarczej poświę-

cone prof. Dr Franciszkowi Bujakowi , Lwów

Szelągowski A., Metody i zadania badań geogra-

ficznych w historii , „Kwartalnik Historycz-

ny”, 22 (1), 1908, s. 289–320.

Szelągowski A., Najstarsze drogi z Polski na

wschód w okresie bizantyjsko–arabskim (z ma-

pą) , Kraków 1909.

Szkolny atlas historyczny. Część druga: Dzieje

średniowieczne i nowożytne , oprac. W. Sem-

kowicz, Cz. Nanke, Lwów–Warszawa 1932.

Świerowicz J., Pomnikowe dzieło , „Myśl Naro-

dowa”, 19, 1939, s. 434–436.

Warężak J. , Rozwój uposażenia arcybiskupstwa

gnieźnieńskiego w średniowieczu. Z uwzględnie-

niem stosunków gospodarczych w XIV i XV w.

Geografia historyczna Tradycje...

(z mapą) , Lwów 1929 (Badania z Dziejów

Społecznych i Gospodarczych, 5).

Weymann S., Cła i drogi handlowe w Polsce

piastowskiej (z mapą), Poznań 1938 (Prace

Komisji Historycznej – Poznańskie Towa-

rzystwo Przyjaciół Nauk, 13 [1]).

Wojciechowska M., Sprawozdanie z prac nad

mapą województwa poznańskiego w dobie

sejmu czteroletniego , „Sprawozdania Po-

znańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk”,

7, 1933, s. 75–88, nadb. 1934.

Województwo płockie około 1578 r ., red. S. Herbst,

Warszawa 1958 (Atlas historyczny Polski. Se-

ria A: Mapy szczegółowe, 2).

Wysłouch S., Rozwój granic i terytorium powiatu

Kobryńskiego do połowy XVI wieku , „Ateneum

Wileńskie”, 6 (1–4), 1929, s. 1–46, 337–428.

Wysłouch S., Dobra szereszewskie. Ze studiów

nad podziałem terytorialnym Wielkiego Księ-

stwa Litewskiego przed reformą 1565–1566 r .,

„Ateneum Wileńskie”, 8, 1931–1932, s. 57–

135 i odb. „

Materiały kartograficzne

Granica polsko-moskiewska wedle pokoju pola-

nowskiego wytoczona w latach 1634–1648 (tj.

segmenty pasa granicznego) , skala 1:420 000,

oprac. W. Godziszewski, Kraków 1935.

Granice polsko-moskiewskie wedle pokoju pola-

nowskiego wytyczone w latach 1634–1648 ,

skala 1:2 000 000, oprac. W. Godziszewski,

Kraków 1935.

Mapa województwa krakowskiego z doby Sejmu

Czteroletniego (1788–1792) , skala 1:2 000 000,

oprac. K. Buczek i in., Kraków 1930.

Mapa dróg handlowych Polski piastowskiej , skala

1:1 000 000, oprac. S. Weymann, Poznań

Mapa Śląska w wiekach średnich. Uwydatniają-

ca stosunek granic politycznych i kościelnych do

warunków geograficznych , skala 1:1 000 000,

oprac. W. Semkowicz, Kraków 1933.

Mapa powiatu grodzieńskiego w w. XVI , skala

1:400 000, oprac. J. Jakubowski, Kraków

Mapa ziem czernihowsko-siewierskich. Włości

i kompleksy w XIV i XV w. , skala 1:2 000 000,

oprac. S. Kuczyński, Warszawa 1936.

Plan miasta Krakowa i okolic w dobie Sejmu Czte-

roletniego , skala 1:10 800, oprac. T. Czort,

Kraków 1930.

Polska i Litwa za Jagiellonów (w. XV): Stan

z r. 1494 z uwydatnieniem zmian granic

wschodnich i miejsc hist. do połowy w. XVI ,

skala 1:6 000 000, oprac. W. Semkowicz,

Lwów–Warszawa 1929.

Polska za Kazimierza Wielkiego: stan za rok

1370 r. , skala 1:6 000 000, oprac. W. Sem-

kowicz, Lwów–Warszawa 1930.

Polska w epoce mocarstwowej: Wieki XIV–XVIII ,

skala 1:1 000 000, oprac. J. Natanson-Leski,

Warszawa 1926.

Rzeczpospolita Polska w dobie królów obieral-

nych. Stan polityczny z czasów Stefana Batorego

(1582) z uwzględnieniem późniejszych zmian

terytorialnych do r. 1770 , skala 1:3 000 000,

oprac. W. Semkowicz, Lwów 1933.

Rzeczpospolita Polska w r. 1771: z uwzględnie-

niem granic i miejsc historycznych od początku

XVII w. , skala 1:3 000 000, oprac. W. Sem-

kowicz, Lwów–Warszawa 1927. „

Tradycje geografii historycznej