Pobierz Geografia Ludności: Podział Świata, Regiony i Migracje i więcej Notatki w PDF z Geografia polityczna tylko na Docsity!
GEOGRAFIA POLITYCZNA
Podręczniki podstawowe: Zbigniew Rykiel, Podstawy geografii politycznej, Warszawa 2008 Stanisław Otok, Geografia polityczna, Warszawa I (1996), X (2009) Geografia gospodarcza świata, pod red. Ireny Fierli, Warszawa I (1998), III (2005)
Podręczniki uzupełniające: Mark Blacksell, Geografia polityczna, Warszawa 2008 Jadwiga Bohdanowicz. Marek Dzięcielski, Zarys geografii historycznej i politycznej cywilizacji, Gdańsk I (1994), II (2007) Marin Baczwarow, Andrzej Suliborski, Kompendium wiedzy o geografii politycznej i geopolityce. Terminologia, Warszawa 2002 Piotr Bartosiewicz, Geografia polityczna i geopolityka, Lublin 2008 Podstawy geografii ekonomicznej, pod red. Jerzego Wrony, Jadwigi Rek, Warszawa I, 1997 III (2006) Geografia ekonomiczna Unii Europejskiej, pod red. Ireny Fierli, Warszawa 2007 Rocznik statystyki międzynarodowe, 2006, Warszawa GUS
Podręczniki zbędne (mające w tytule „Geografia polityczna”): Józef Barbag, Geografia polityczna ogólna, Warszawa I (1971), IV (1987) Wprowadzenie do geografii politycznej i gospodarczej, pod red. Stanisława Korenika, Wrocław, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego, 2006. Eugeniusz Biderman, Geografia społeczna i polityczna, Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa, Poznań 1999. Julian Skrzyp, Geografia administracyjna i polityczna, Siedlce, Akademia Podlaska, 2007
POJĘCIE GEOGRAFIIA POLITYCZNA
Geografia polityczna jako jedna z wyodrębnionych i autonomicznych nauk o ziemi, uważana jest za dziedzinę stosunkowo młodą. Związki między geografia a historią dostrzeżono w czasach antycznych, w opracowaniach od XVII w. Niektórzy dopatrują się początków w pracy Williama Petty, The Political Anatomy of Ireland, 1672. Obejmowała terytorium państwowego jego położenia geograficznego oraz znaczenia stosunków ludnościowych jako podstawy potencjału gospodarczego krajów - ukazanie związków. Druga jego praca Political Arthmetic – poświęcona zagadnieniu optymalizacji kształtu i rozmiarów terytorium państwowego. Miało umożliwić pełne użytkowanie surowców oraz zapewnić optymalna gęstość zaludnienia. Rozproszenie ludności źródło politycznej słabości kraju. W XVIII w. powstawały prace będące zbiorem wiadomości o ustroju państwa, życiu politycznym i religijnym, przy czym przeważały w niej zagadnienia ustrojowo-polityczne. Taki zakres pojęcia istniał przez XIX w. Geografia polityczna jako gałąź nauki o Ziemi wykształciła się na przełomie XIX i XX w. za sprawą niemieckiego geografa Fryderyka Ratzla, prof. Uniwersytetu w Lipsku, jego
praca Politische Geographie , München 1897. Praca kładzie nacisk na role położenia geograficznego oraz środowiska naturalnego w rozwoju społeczeństwa i w życiu człowieka. Ziemi jako obszar stanowi stały i niezbędny komponent każdego państwa. Biologiczna koncepcja państwa – sam był przyrodnikiem, zwolennikiem teorii Darwina. Uważał państwo za organizm podlegający prawom doboru naturalnego. Spory graniczne prowadzą do wojny, ponieważ granice stają się przeszkodą we wzroście państwa, którego obszar rozszerza się w miarę rozwoju kultury. Uważał, iż żaden prymitywny naród nie stworzył wielkiego państwa. W Europie czy Australii jest miejsce na jedno mocarstwo. Stworzył koncepcje „przestrzeni życiowej” - Lebensraum, jeden z ideologów imperializmu niemieckiego. Najważniejsze, iż sformułował zagadnienia geografii politycznej, usystematyzował je i zilustrował. Z początkiem XX w. rozwój geografii ekonomicznej, geografia polityczna w kierunku zagadnień państwowo-politycznych. Nadal definiuje się geografie polityczną jako badaniem przejawów życia zorganizowanych w państwa społeczeństw. Wykształciła się geopolityka związana z polityczną rolą elementów środowiska geograficznego. Zarzucono ten kierunek po II wojnie światowej, co w konsekwencji doprowadziło do ograniczenia badań nad geografia polityczną. Ponowne odrodzenie – oświetlenie polityki od strony geografii i nauk politycznych. W 1965 r. w pracy zbiorowej wydanej w Waszyngtonie geografię polityczną określono jako dyscyplinę zajmującą się wzajemnym oddziaływaniem przestrzeni geograficznej i procesów politycznych oraz społeczno-ekonomicznych. Jak również zajmuje się badaniem zjawisk i systemów politycznych w ich kontekście przestrzennym, jako studium przestrzennych różnic i podobieństw o charakterze politycznym. Przedmiotem badań jest pewien wyznaczony obszar, głównie państwo (terytorium) Zadania geografii politycznej - badanie
- wpływu państwa i jego polityki na kształtowanie się przestrzeni geograficznej – wpływ na ekonomię
- struktury i funkcji regionów politycznych – bloków jednorodnych
- jednostek politycznych niższego rzędu niż państwo - zmiany województw
- ugrupowań państw (politycznych, ekonomicznych i militarnych) organizacje międzynarodowe W kręgu zainteresowań geografii politycznej znajdują się także problemy ludnościowe, zagadnienia ras i narodów, struktury ekonomiczne zagrożenia ekologiczne, oraz wiele innych problemów społeczno-ekonomicznych i politycznych, obecnie np. terroryzm
Nie ma jednej ogólnej akceptowalnej definicji geografii politycznej. Autorzy widzą różne jej zakresy, odmienne pola działania, i przypisują inne cele. Wszyscy uważają proces polityczny i przestrzeń za podstawowe atrybuty geografii politycznej. Nauka o siłach kształtujących świat Geografia polityczna porusza wiele zagadnień będących zainteresowaniem nauk politycznych, ekonomii, historii i socjologii, wojskowości. Geografię polityczną możemy w pewnym sensie uważać za geografię współczesności. Geografie polityczną obecnie traktuje się jako jedną z dyscyplin geografii społeczno- ekonomicznej albo geografii człowieka.
- Obszar – termin o najszerszym znaczeniu, odnosi się do obiektów konkretnych, jak i abstrakcyjnych, o różnej wielkości
- Teren jest zawsze konkretny i niewielki, nigdy abstrakcyjny, odnosi się raczej do geodezji niż geografii politycznej
- Terytorium – obszar jurysdykcji państwa
Terytorium państwa - jest to przestrzeń trójwymiarowa, obejmująca obszar lądowy, morskie wody przybrzeżne, wnętrze ziemi oraz przestrzeń powietrzną Zmiany terytorialne poprzez: Zawłaszczenie, Przyrost, Cesja, Aneksja, Inkorporacja, Plebiscyt, Okupacja
- Zawłaszczenie : państwo obejmuje terytorium, które do tej pory nie pozostawało pod władzą innego państwa (tereny zamorskie przekształcane w kolonie)
- Przyrost terytorialny : wynik powiększenia terytorium na skutek działania sił przyrody lub działania człowieka. Zjawiska zachodzące na: morskim wybrzeżu (półwyspy, poldery, nabrzeża portowe, falochrony) morzu terytorialnym (wyspy przybrzeżne) rzekach granicznych (rozwój delt)
- Cesja terytorialna : Odstąpienie przez jedno państwo części swojego terytorium drugiemu
państwu. Podstawą cesji jest międzynarodowa umowa, w której jedno państwo zrzeka się swoich praw do określonego obszaru na rzecz innego państwa. cesja jednostronna , na mocy konferencji pokojowych, traktatów pokojowych cesja wzajemna , jednoczesna wymiana terytoriów między dwoma państwami, (scedowanie przez ZSRR na Polskę części obszaru w rejonie Drohobycza w zamian za część terytorium Polski w rejonie województwa lubelskiego (1951) cesja odpłatna , za przekazanie części terytorium państwo otrzymuje zapłatę (sprzedaży Luizjany Stanom Zjednoczonym przez Francję)
- Anekcja terytorialna : Zagarnięcie lub przyłączenie przez jedno państwo całości lub części terytorium innego państwa, najczęściej przy użyciu siły lub w wyniku wygranej wojny (zagarnięcie przez Niemcy w wojnie z Francją w 1871 Alzacji i Lotaryngii, zajęcie przez ZSRR w 1940 państw nadbałtyckich: Litwy, Łotwy, Estonii i rumuńskiej Besarabii). Współcześnie zakazana przez prawo międzynarodowe. Karta ONZ i Akt Końcowy KBWE uznały aneksję za nielegalną (włączenie Kuwejtu do Iraku w 1990).
- Inkorporacja terytorialna : Pojęcie prawa międzynarodowego, zbliżone do pojęcia zjednoczenia. Oznacza wchłonięcie jakiegoś terytorium przez inne państwo, przy czym oba państwa wyrażają na to zgodę. Odbywa się to wszystko na drodze pokojowej. Wchłaniane państwo traci swoją podmiotowość prawnomiędzynarodową. Państwo wchłaniające zachowuje dotychczasową podmiotowość przy jednoczesnym rozszerzeniu swojego terytorium. Za przykład inkorporacji podaje się (wbrew swej nazwie) "Zjednoczenie Niemiec", które faktycznie oznaczało wchłonięcie Niemieckiej Republiki Demokratycznej przez Republikę Federalną Niemiec.
- Plebiscyt : Sposób na powiększenie części terytorium wskutek głosowania ludności. Dzięki plebiscytowi ludność może wyrazić swój pogląd co do przynależności do określonego
państwa, a wiec, czy dany obszar, na którym ta ludność zamieszkuje, ma być przyłączony do jednego czy drugiego państwa. Plebiscyt w Polsce na Górnym Śląsku w 1921 r.
- Okupacja wojenna : Czasowe zajęcie przez siły zbrojne państwa prowadzącego wojnę całości lub części terytorium państwa nieprzyjacielskiego i wprowadzenie tam swojej władzy. Zasady okupacji wojskowej rozstrzyga w prawie międzynarodowym Konwencja haska IV (1907) [Dział III - O władzy wojennej na terytorium państwa nieprzyjacielskiego].
- Okupacja pokojowa : Czasowe zajęcie przez siły zbrojne terytorium obcego państwa, nie będące bezpośrednim wynikiem działań wojennych, lecz mające na celu ochronę określonych praw i interesów państw okupujących. Państwo pod okupacją pokojową może zachowywać większość swoich uprawnień. Współczesnym przykładem okupacji pokojowej mogą być działania sił pokojowych ONZ.
Niepodległość. Niezależność państwa od formalnego wpływu innych jednostek politycznych. Niepodległość nie jest tożsama z wolnością. Pierwsze odnosi się do państwa, drugie do jednostki czy wspólnoty. Niepodległość jest formalna i niepodzielna. Suwerenność jest faktyczna (nie ma innej władzy) i stopniowalna : utrata całkowita lub częściowa, dobrowolna lub przymusowa Niepodległość można jedynie uzyskać lub stracić. Suwerenność można poszerzać lub ograniczać
RACJA STANU (fr. raison d’état) - odzwierciedla powody istnienia państwa Wewnętrzny cel istnienia państwa Zewnętrzny cel istnienia państwa
Racja stanu jako najwyższe dobro i interes państwa. Nie należy racji stanu mylić z interesem narodowym, ponieważ państwo nie jest tożsame z narodem (interesem obywateli) Racja stanu jest funkcją: państwowości, ustroju, sytuacji geopolitycznej Bez państwowości nie można mówić o racji stanu. Za najbardziej oczywiste elementy racji stanu uznaje się bezpieczeństwo (bezpieczeństwo terytorialne, od niedawna bezpieczeństwo energetyczne), niepodległość, suwerenność i integralność terytorialną Niepodległość – nie musi być racją stanu każdego państwa, nie jest potrzebna do utrzymania państwowości (porównaj protektorat) Integralność terytorialna państwa, tj. nienaruszalność jego granic nie musi wiązać się z racja stanu. Rząd czechosłowacki w 1991 r. uznał odpadniecie Słowacji za nie zagrażające czeskiej racji stanu, lecz zgodny z czeskim interesem narodowym.
Państwo – suwerenny, terytorialny twór działający na rzecz politycznych, gospodarczych, społecznych i obronnych interesów swoich mieszkańców. Tworzy terytorium i ludność, która je zamieszkuje oraz organizacja i władza polityczna sprawowana na danym obszarze. Trójelementowość, terytorium, ludność, władza.
działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, jednocześnie uwzględnia potrzebę umiarkowanej ingerencji państwa w sferę socjalną. Zasady solidaryzmu społecznego i dobra wspólnego powinny być zaporą przed egoizmem klasowym. Typy społeczne państwa Niewolnicze: pan - niewolnik Feudalne: feudał (rycerz) - chłop Kapitalistyczne: burżuazja – proletariat państwo wczesnokapitalistyczne państwo liberalno-demokratyczne państwo faszystowskie państwa trzeciego świata Komunistyczne: chłop i robotnik - obszarnik (kułak) i kapitalista nomenklatura - klasa społecznych petentów (1997) klasy społeczne - (K. Marks) stosunek do środków produkcji stany społeczne - sytuacja prawna
Państwa według systemu państwowego (sposób wyłaniania władzy) Demokratyczne – wybór ludu Autorytarne – władza narzucona, posłuch dla władzy, obywatele poza polityką Totalitarne – kontrola przez państwo wszystkich przejawów życia i aktywny udział obywateli w poparciu tego
Podstawowe pojęcia związane z państwem Demokracja – sposób powoływania władzy, głównie ustawodawczej Wolność – swoboda działania i organizowania się Praworządność – przestrzeganie przez państwo obowiązujących procedur prawnych bez żadnego wyjątku Państwo prawne – państwo mające poważny stosunek do stanowionego przez siebie prawa, w tym do jego stabilności
Formy ustrojowe państw Despotyzm – władza pochodzi z własnego nadania Cezaryzm – władza zdobyta nielegalnie, dążenia do jej legalizacji, np. referendum, Napoleon I Monarchia - władza usankcjonowana religijnie Teokracja – władza pochodzi z nadania nadprzyrodzonego i jest sprawowana przez duchownych Państwo Kościelne, Tybet pod władzą dalajlamy, Iran pod wodzą Chomeiniego, Afganistan i talibowie Republika - władza pochodzi z wyboru
System sprawowania władzy Monarchiczny – władza dożywotnia w rękach jednej osoby, sukcesja według zasad pokrewieństwa
Monarchia absolutna - władza nieograniczona Monarchia oświecona - zakres władzy określa monarcha Monarchia konstytucyjna - zakres władzy określa konstytucja Konstytucja okrojowana – nadana przez monarchę bez zewnętrznych sankcji prawnych Konstytucja uchwalona - przyjęta przez organ zewnętrzny wobec monarchy Monarchia tytularna – monarcha nie ma wpływu na politykę Monarchia symboliczna – symbol ciągłości historycznej (Japonia) Republika – władza obieralna i kadencyjna Konwencyjny - rząd stanowi prezydium parlamentu (Szwajcaria). Tylko w Szwajcarii jedność parlamentu i rządu dwuizbowy parlament – Zgromadzenie Związkowe - Rada Narodowa wybierana na 4 lata i Rada Kantonów wybieranej przez parlamenty kantonów, organ wykonawczy 7 osobowa Rada Związkowa wybierana przez Zgromadzenie Związkowe, na rok wybierany prezydent. Specyficzne systemy rządów - nadrzędność parlamentu Szwajcaria Parlamentarno-gabinetowy – rząd powoływany przez parlament model brytyjski - prawo egzekutywy do procesu legislacyjnego, odpowiedzialność rządu przed parlamentem, mianowanie premiera przez głowę państwa Kanclerski - premier (kanclerz) powoływany przez parlament (Niemcy, Polska) Prezydencko-parlamentarny - premier powoływany przez prezydenta, odpowiedzialny przed parlamentem (Francja, Austria, Irlandia) Prezydencki – premiera powołuje prezydent i przed nim odpowiedzialny (Rosja) Przeydencjalnym (dawniej prezydencki) – prezydent szefem rządu, bez odpowiedzialności przed parlamentem (USA). Klasyczny model rządów prezydenckich USA trzy naczelne organy konstytucyjne federacji Kongres z Izby Reprezentantów i Senatu, Prezydent, Federalny Sąd Najwyższy - cechy charakterystyczne - brak parlamentarnej odpowiedzialności prezydenta przed parlamentem, dwa naczelne organy pochodzące z woli narodu, jednoosobowa władza wykonawcza
Despotyzm – władza nieobieralna, sukcesja na warunkach określonych przez despotę Dyktatura (junta) - bezpośrednie rządy wojskowych Faszyzm – na zasadach wodzowskich w oparciu o system bojówkowo-policyjny Komunistyczny władza partii przerasta państwo
Modele polityczno-ustrojowe państwa (prawno-terytorialne jego urządzenie) Państwo unitarne – jednolity sposób stanowienia i wykonywania prawa na całym terytorium Państwa autonomistyczne – jeden lub kilka regionów maja odrębny system prawny i organy przedstawicielskie (Szkocja, Walia, Irlandia Pł.) Państwo regionalistyczne – (zwane niewłaściwe regionalnym), wszystkie regiony maja autonomię, lecz prawo stanowione jest dla całego obszaru
Nizinne , Polska, Holandia, Górzyste , Szwajcaria, Norwegia, Nepal, Ekwador Położenie kraju względem mórz: Litoralne - mające dostęp do mórz – państwa wyspiarskie Pomostowe – Francja dostęp do Atlantyku i Morza Śródziemnego Oceaniczne – Brazylia, Norwegia Hiszpania, Portugalia Leżące nad brzegiem morza kontynentalnego , Włochy, Grecja, Polska Finlandia Śródlądowe - nie mające dostępu do morza, Austria, Szwajcaria, Boliwia Paragwaj. Położenie polityczne: Brzegowe - nie są otoczone ze wszystkich stron państwami - granica morska albo trudna do przebycia – wysokie góry np. Chile, Tybet Wewnętrzne (centralne) - otoczone Wielkość terytorium państwa - Klasyfikacja państw na podstawie powierzchni – Bank Światowy kontynentalne - powyżej obszaru Australii, czyli 7,5 mln km 2 wielkie - powyżej 1 mln km^2 duże - powyżej 500 tys. km 2 średnie - powyżej 100 tys. km 2 małe - powyżej 10 tys. km 2 bardzo małe – powyżej 1 tys. km 2 mikroskopijne do 1 tys. km^2
Klasyfikacja wielkości państw na podstawie ich powierzchni (S. Otok – 2001) wielkie ponad 2,5 mln km^2 (Rosja) 9 państwa duże 2,5 mln - 350000 km 2 (Meksyk) 48 średnie 350000 -150000 km 2 (Polska) 28
małe 150000 - 30000 km^2 (Holandia) 43 bardzo małe poniżej 30000 km^2 minipaństwa (Cypr) mikropaństwa (Monako)
Największe państwa - 55,8% powierzchni lądowej świata zajmuje 10 państw Rosja 17,1 mln km 2
Kanada 9, Chiny 9, USA 9, Brazylia 8, Australia 7, Indie 3, Argentyna 2, Kazachstan 2, Sudan 2,
Algieria 2, Kongo 2,
Najmniejsze państwa świata: Wyspy Marshalla 181 km 2
Liechtenstein 157 San Marino 61 Tuvalu 26 Nauru 21 Monako 1, Watykan 44 ha Sealandia 50 arów
Podział wielkości państw według liczby ludności Kontynentalne ponad 500 mln (Chiny, Indie) Wielkie ponad 100 mln - 9 Duże ponad 50 mln - 12 Średnie powyżej 10 mln - 55 Małe powyżej 1 mln - 72 Bardzo Małe powyżej 100 tys. - 29 Mikroskopijne poniżej 100 tys. - 14
Suwerenność - na terytorium nie ma innej wyższej władzy utrata całkowita lub częściowa, dobrowolna lub przymusowa. Praktyka międzynarodowa zna (dopuszcza) formy ograniczonej suwerenności
TERYTORIA ZALEŻNE
Ogólne określenie obszarów znajdujących się pod różnymi formami zależności politycznej od jakiegoś państwa – obszary o ograniczonej suwerenności
Najstarsza forma zależności – kolonia Posiadłość państwa (nazywanego krajem macierzystym bądź metropolią) znajdująca się poza jego granicami i podlegająca bezpośredniej zależności politycznej i gospodarczej Współczesne kolonie są w większości niewielkimi terytoriami wyspiarskimi. Oficjalnie określa się je mianem terytoriów zależnych lub terytoriów zamorskich. Ich lista sporządzona przez ONZ zawiera obecnie 16 pozycji Brak niezależnych struktur władzy oraz odrębnych organów prowadzących politykę zagraniczną. Zarówno pierwsze jak i drugie (jeśli w ogóle istnieją) są podporządkowane metropolii. Kolonia – terytoria, które przynajmniej częściowo są zamieszkane przez rdzenną ludność (autochtonów), nieposiadających pełnych praw obywatelskich. Organy przedstawicielskie władzy nie istnieją, lub nie mają realnych kompetencji. Wykluczona jest możliwość przyznania niepodległości. Populacja dzieli się na osadników posiadających pozycję
Ostatnim terytorium powierniczym było Palau, uzyskało samodzielność w 1994 r. Istnienie Rady Powierniczej jako organu ONZ stało się zbędne. ONZ nie zdecydowała się na jej zniesienie, gdyż wiązało się to z rewizją Karty Narodów Zjednoczonych. Afryka Południowo-Zachodnia pozostała formalnie terytorium mandatowym, gdyż Republika Południowej Afryki zaanektowała ją i nie oddała pod powiernictwo ONZ. Pomimo wielu uchwał Zgromadzenia Ogólnego ONZ RPA nie opuściło tego terytorium, aż do roku 1990 - wtedy terytorium to ogłosiło niepodległość i znane jest jako Namibia.
Opieka – zagwarantowana traktatowo forma ograniczonej suwerenności zewnętrznej, przy zachowaniu pełnej wewnętrznej. Od końca XIX w. kontrola Wielkiej Brytanii nad sprawami zagranicznymi i obronnością Bahrajnu, Kataru i państw Omanu Traktatowego (tworzące od 1971 r. Zjednoczone Emiraty Arabskie).
Kondominim - terytorium o wspólnej suwerenności zewnętrznej co najmniej dwóch państw kolonialnych o stopniu suwerenności wewnętrznej zależnej od statusu kolonii – Nowe Hebrydy (Wielka Brytania i Francja), obecnie Vanatu. Canton i Enderbury - dwa atole koralowe: Canton (obecnie Kanton) oraz Enderbury leżące w grupie Wysp Feniks, położone w Oceanii, pośrodku Pacyfiku. Wyspy miały istotne znaczenie jako baza wojskowa, zarówno dla marynarki jak i lotnictwa, ze względu na ich położenie między USA, Australią i Filipinami. W latach 1939 - 1979 stanowiły kondominium amerykańsko - brytyjskie, następnie weszły w skład państwa Kiribati. Aktualnie nie zamieszkane.
Dominium - w rozumieniu nowożytnym państwo o nieograniczonej suwerenności wewnętrznej i zewnętrznej ograniczonej tylko nominalnie. Formalnie jest to monarchia w unii personalnej z Wielką Brytanią. Niezależne państwo wchodzące w skład brytyjskiej Wspólnoty Narodów oraz uznające monarchę brytyjskiego za głowę państwa, a będące niegdyś kolonią Wielkiej Brytanii. Jako dominium od 1867 r. Kanada, od 1914r. posiadłości brytyjskie z udziałem ludność europejskiej, Australia, Nowa Zelandia, do 1961 r. Związek Południowej Afryki, w latach 1922-1937 Republika Irlandii.
Państwa stowarzyszone - terytorium o dobrowolnie ograniczonej suwerenności wewnętrznej i zewnętrznej na rzecz dawnego państwa kolonialnego, które chce być częścią tego państwa lecz metropolia się nie zgadza. Dobrowolna umowa pomiędzy dwoma państwami, w której całkowicie niepodległy kraj decyduje się na konstytucyjne powiązanie z drugim, większym państwem. Umowa obejmuje prowadzenie przez to państwo wspólnej polityki międzynarodowej i decydowaniu o obronności. Wolne stowarzyszenie państw – Związek Wysp Cooka z Nową Zelandią Sprawami międzynarodowymi kieruje państwo nadrzędne, ale państwo stowarzyszone prowadzi swoje niezależne misje dyplomatyczne. Wysp Cooka, które aktywnie działają w kilku krajach sąsiedzkich, a także w samej Nowej Zelandii Porozumieniem o Wolnym Stowarzyszeniu - Stosunki Federacji Mikronezji, Palau i Wysp Marshalla ze Stanami Zjednoczonymi
Wolne stowarzyszenie państw - n a podobnych zasadach opierał się związek Wielkiej Brytanii z jej byłymi koloniami w rejonie Karaibów, były to: Antigua i Barbuda, Grenada, Saint Lucia, Saint Kitts i Nevis oraz Saint Vincent. Państwa te były związane od roku 1967, w chwili obecnej każde z nich jest w pełni suwerenne.
Terytorium zamorskie terminem prawnym oznaczającym pewien rodzaj terytoriów zależnych od Wielkiej Brytanii i od Francji Brytyjskie terytoria zamorskie – nazwa od 2002 r. dla części posiadłości Wielkiej Brytanii, wcześniej (1981) „terytorium zależne" a wcześniej używano określenia „kolonie”. Obecnie Wielka Brytania posiada 15 „terytoriów zamorskich" (na 18 terytoriów ogółem) Francuskie terytoria zamorskie - terytorium zależnego o pewnej autonomii wewnętrznej używana dawniej dla czterech terytoriów (obecnie tylko dla jednego). 0d 2003 zbiorowość zamorska (Polinezja Francuska - o dużej autonomii, własny prezydent - kraj zamorski).
Terytorium zewnętrzne oficjalna nazwa używana przez rząd Australii dla australijskich terytoriów zależnych Do terytoriów zewnętrznych należą: Australijskie Terytorium Antarktyczne, Norfolk, Wyspa Bożego Narodzenia, Wyspy Ashmore i Cartiera, Wyspy Heard i McDonalda, Wyspy Kokosowe, Wyspy Morza Koralowego Terytoria te są formalnie zarządzane przez rząd Australii (w jego imieniu czyni to Departament Transportu i Usług Regionalnych). Część z terytoriów (np. Norfolk) ma szeroką autonomię wewnętrzną i rząd australijski stara się nie ingerować w ich politykę.
Dependencja Dependencje Korony brytyjskiej - terytoria w praktyce zależne od Wielkiej Brytanii, choć formalnie nie wchodzące w skład Zjednoczonego Królestwa. Obecnie istnieją trzy takie dependencje: Guernsey, Jersey, Wyspa Man Dependencja Rossa - terytorium zależne Nowej Zelandii stanowiące konstytucyjną część tego państwa Dependencje Federalne – Wenezuela (wyspy położone na Morzu Karaibskim z dala od wybrzeża)
Departament zamorski (fr. département d'outre mer, DOM) - nazwa francuskiego terytorium zależnego na prawach departamentu, wprowadzona w 1946 roku. Działają one na tych samych zasadach, co departamenty Francji metropolitalnej. Każdy z nich tworzy jednocześnie region administracyjny, składający się z jednego departamentu. Gwadelupa, Martynika, Gujana Francuska, Reunion
Republika ludowa – o ograniczonej suwerenności wewnętrznej i zewnętrznej z zagwarantowana przyjaźnią z ZSRR, powstał w zależnych od Rosji obszarach azjatyckich
- terytorium Armenii zawiera 3 eksklawy Azerbejdżanu, dwie z nich to wsie w północno- wschodniej Armenii, a trzecia znajduje się w regionie Nachiczewan; istnieje też jedna eksklawa Armenii w terytorium Azerbejdżanu,
- Kotlina Fergańska podzielona między Kirgistan, Tadżykistan i Uzbekistan daje liczne przykłady enklaw, m.in. kirgiska wioska Barak w terytorium Uzbekistanu, tadżycka wioska Sarwan także otoczona przez Uzbekistan, tadżycki Kajragasz wewnątrz Kirgistanu, uzbeckie miasta Soch i Szachimardan oraz terytoria Kalasza i Chalmion stanowią enklawy w terytorium kirgiskim.
Watykan jest eksklawą we Włoszech, sam posiada liczne enklawy. San Marino jest eksklawa we Włoszech, nie jest niczyją enklawą. Andora nie jest eksklawą, leży miedzy Francją i Hiszpanią, nie jest też enklawą. Ambasady są eksklawami i enklawami, według prawa międzynarodowego są częścią terytorium państwa, które reprezentują.
Półenklawy - część terytorium państwa, która doń należy, mimo że nie wykazuje ciągłości z pozostałą częścią terytorium państwa z dostępem do morza , analogiczne półeksklawy – część terytorium państwa, która doń należy, mimo że nie wykazuje ciągłości z pozostałą częścią terytorium państwa Przykładami półenklaw są: część terytorium państwa, która doń należy, mimo że nie wykazuje ciągłości z pozostałą częścią terytorium państwa, Alaska, Gibraltar, Kabinda, południowa część Dalmacji (Chorwacja) oddzielona od reszty kraju kilkunastokilometrowym korytarzem należącym do Bośni i Hercegowiny, Ras al-Dżibal – część terytorium Omanu nad cieśniną Ormuz, otoczona od strony lądu przez terytorium Zjednoczonych Emiratów Arabskich. Sprawa otwarta czy Ceuta i Melilla są półenklawami hiszpańskimi w Maroku, czy jedynie przedłużeniem terytorium zamorskim Hiszpanii, podobnie Irlandia Północna w stosunku do Wielkiej Brytanii.
Peneenklawa (enklawa praktyczna) - część terytorium państwa spełniająca warunek ciągłości z pozostałą jego częścią, dostępna jednak tylko przez terytorium państw sąsiedniego, głownie z powodu ukształtowania lądu i warunków hydrologicznych. Przykłady enklaw praktycznych :
- austriacka gmina Jungholz jest otoczona prawie zewsząd przez terytorium Niemiec poza jednym miejscem - szczytem góry
- do Kleines Walsertal, doliny w Vorarlbergu (Austria), można dojechać jedynie przez położony w Bawarii Oberstdorf
- szwajcarska wieś Samnaun była początkowo dostępna jedynie drogą biegnącą przez Austrię, stąd też została wykluczona w 1892 ze szwajcarskiego obszaru celnego; pomimo, że w latach 1907-1912 powstała droga bezpośrednio łącząca z pozostałą częścią Szwajcarii wyjątek ten został utrzymany; z podobnych przyczyn włoska dolina Livigno wyłączona jest z unijnego obszaru VAT
- kilka wsi we wschodniej Estonii (np. Lutepä) jest dostępnych przez drogę biegnącą przez terytorium Rosji. Można poruszać się drogą bez wizy, ale tylko pojazdem i nie można się zatrzymywać przed powrotem do Estonii
- do rosyjskiej wsi Dubki (est. Tupka) położonej na zachodnim brzegu Jeziora Pskowskiego lądem można dotrzeć tylko od strony estońskie
GRANICE
Granica wyznacza zasięg zwierzchnictwa państwowego. Każda granica jest zjawiskiem politycznym. Granice są koniecznym atrybutem suwerenności każdego państwa, określają tożsamość terytorialną państwa. Nie ma definicji granicy nie budzącej wątpliwości. L. Ehrlich, Granice państwa są to w zasadzie linie geometryczne, a więc linie jednowymiarowe, w obrębie których mieści się obszar państwa W. Durdieniewski, S. Kryłow, Granice państwa są to rzeczywiste lub idealne linie na powierzchni ziemi między określonymi jej punktami L. Oppenheim, Granice terytorium państwowego są urojonymi liniami na powierzchni ziemi, które oddzielają terytorium jednego państwa od innego, Pounds, Granica odseparowuje suwerenność danego państwa od suwerenności jego sąsiadów.
Umowa w sprawie granicy - zgodnie z prawem międzynarodowym ogólne ustalanie na podstawie traktatów lub umów między krajami. Wytyczenie w terenie – komisje graniczne powołanie przez zainteresowane strony Delimitacja - szczegółowe opisanie i wytyczenie granic na mapach granicy w dużej skali Demarkacja - dokładne wytyczenie w terenie oraz zaznaczenie znakami granicznymi na lądzie
Elementy granicy: linia graniczna „ziemia niczyja” pas szerokości 15-20 m strefa graniczna (2-6 km) strefa przygraniczna - do 30 km.
Wytyczanie granic rzecznych Granice na rzekach wytyczano już w starożytności. Wytyczano środkiem rzeki, lub brzegiem rzeki – traktat paryski w 1919/20 wprowadził zasadę: Rzeka nieżeglowna - środkiem (medianą), Rzeka żeglowna, głębinami talwegiem
Linie demarkacyjne
- linia, a niekiedy strefa odgraniczająca w czasie zawieszenia broni lub rozejmu walczące wojska
- tymczasowe rozgraniczenie terytoriów do chwili wytyczenie stałej granicy - tymczasowa granica państwowa Podział Korei w 1953 r. według 38 równoleżnika – wolny pas ziemi 4 km Linia Curzona – planowana linia demarkacyjna pomiędzy wojskami polskimi a bolszewickimi z 1919 r. Linia demarkacyjna niemiecko-radziecka, rozdzielająca w latach 1939-1941 obszary okupowanej Polski kontrolowane przez III Rzeszę i Związek Radziecki. Linia demarkacyjna we Francji, oddzielająca w okresie II wojny światowej obszary okupowane przez wojska niemieckie oraz terytorium kontrolowane przez Rząd Vichy. Została uzgodniona 22 VI 1940 r.
OBSZARY MORSKIE
W. Góralczyk, Obszary morskie i ich delimitacja, Warszawa 1993
Obszary morskie dzielone są na następujące strefy w kierunku od lądu do morza pełnego:
Morskie wody wewnętrzne
Stanowią część terytorium państwa nadbrzeżnego, nad którym państwo to sprawuje pełną władzę suwerenną Wody wewnętrzne stanowią obszar położony między lądem a morzem terytorialnym. W ich skład wchodzą zatoki, tzw. zatoki i wody historyczne oraz wody portów Zatoki stanowią wody poddane suwerenności państwa nadbrzeżnego, gdy odległość między brzegami zatoki nie przekracza 24 mil morskich. W zatokach większych tylko ich część ograniczona taką 24 milową strefą - konwencji prawa morza z 1982 r. (odległość między wejściem do zatoki mierzona w linii prostej poprzez zatokę w taki sposób, by zamknąć nią największą powierzchnię wód. Wody zamknięte tą linią, patrząc od strony lądu, będą stanowiły wody wewnętrzne). Zatoki i wody historyczne - obszary, nad którymi dane państwo wykonuje od dawna swoją władzę tak jak na wodach wewnętrznych i jest to zwyczaj uznany przez inne państwa. Nie ma przy tym znaczenia szerokość takiej zatoki - Zatoka Piotra Wielkiego, nad którą leży Władywostok.
Porty morskie Porty morskie są to obszary, położone zazwyczaj na styku morza i lądu, wyposażone w urządzenia umożliwiające statkom postój oraz załadunek pasażerów i towarów. Istnieje podział na porty otwarte (handlowe), dostępne dla wszystkich statków oraz porty zamknięte, przeznaczone dla własnych statków danego państwa lub jego okrętów wojennych. Uważa się jednak, że państwo nie może zakazać wejścia do portu zamkniętego statkowi, który wskutek awarii lub sztormu znalazł się w niebezpieczeństwie. Statki handlowe mogą zawijać do obcych portów otwartych bez specjalnych zezwoleń. Z chwilą wpłynięcia do obcego portu statek podlega władzy państwa, do którego należy port. Okręty wojenne z reguły nie mogą zawijać do obcych portów bez zezwolenia państwa nadbrzeżnego. Jeśli jednak takie zezwolenie uzyskają, to w obcym porcie korzystają z pełnego immunitetu, co oznacza, że nie podlegają jurysdykcji państwa portu.
Morze terytorialne Pas wód morskich stanowiących część terytorium państwa nadbrzeżnego, położonych między morzem pełnym lub strefą ekonomiczną z jednej strony, a wybrzeżem lub wodami wewnętrznymi z drugiej strony. Morze terytorialne rozciąga się zwyczajowo na szerokość 12 mil. (może w granicach 3 – 12 mil) Państwo nadbrzeżne sprawuje na morzu terytorialnym pełną władzę suwerenną, a inne państwa mogą korzystać w tej strefie z prawa nieszkodliwego przepływu. Obce statki mogą przepływać przez morze terytorialne, nie zagrażający pokojowi, porządkowi czy bezpieczeństwu państwa nadbrzeżnego. W celu wyznaczenia granicy morza terytorialnego wyznacza się linię podstawową. Linię podstawową wytycza się z użyciem tzw. prostych podstawowych, łączących najdalej wysunięte punkty wybrzeża lub wysp przybrzeżnych.
Morska strefa przyległa , (pas przyległy) Strefa przyległa rozciąga się poza obszarem morza terytorialnego – do 24 mil.
