Pobierz Geografia w myśli Monteskiusza i więcej Publikacje w PDF z Geografia tylko na Docsity!
ARCHIWUM HISTORII FILOZOFII I MYŚLI SPOŁECZNEJ • ARCHIVE of the HISTORY of PHILOSOPHY and SOCIAL THOUGHT VOL. 64/2019 • ISSN 0066– DOI: 10.37240/AHFiMS.2019.64.
A DA M DA N EK
Geografia w myśli Monteskiusza
- paradygmat deterministyczny
czy pregeopolityczny?
Montesquieu on Geography – a Necessitarian or Pre-Geopolitical Paradigm?
A B S T R AC T : Montesquieu’s thought on geography used to be connected with intellectual tradition of geographical determinism (furthermore, as one of its most typical cases). On the other hand, it has recently been included in the so-called “pre-geopolitics”: reflection on the influence of geographic factors on political phenomena, which has been developing since Antiquity and preceded the emergence of geopolitics as a modern academic current. The article shows that linking Montesquieu with geographic determinism in previous source literature is unjustifiable, while the ideas of this French philosopher, which refer to geography turn out to be close to modern geopolitical thought. The opponents of geopolitics similarly accused its exponents of professing geographic determinism. The classical geo- politicians of Germany (K. Haushofer, A. Grabowsky, O. Maull) and France (J. Brunhes) regarded the author of The Spirit of the Laws as a forerunner of geopolitics. The eminent French (Brunhes, C. Vallaux, L. Febvre) and American (E. Churchill Semple) geographers imputed to Montesquieu the necessitarian point of view, which is particularly noticeable in his supposed absolutization of climatic influence on the development of civilization. The author shows that Montesquieu was not an adherent of geographical determinism, since he affirmed that autonomous human actions and immaterial factors (such as traditions, mores or institutions) can prevail over the effects of geographic factors in the history of particular countries. In this matter the ideas of the French philosopher appear to be similar to the opinions expressed by the majority of protagonists of modern geopolitics, which was also misinterpreted as monocausal determinism. Moreover, Montesquieu was the first thinker of the Enlightenment era who considered (within such a widerange of aspects and connections with social life) an impact of geography on grand political processes such as emergence and decline of states, evolution of political regimes or progress of wars. Therefore we shall recog- nize Montesquieu as one of founders of pre-geopolitical tradition in history of philosophy. K E Y WOR D S: Montesquieu • the spirit of the laws • geography • environmental determinism
9 59 A 59 D M N
G
eopolityka, rozumiana jako akademicka refleksja nad wpływem czynników geograficznych na procesy polityczne^1 , w tym zwłaszcza na powstawanie i funkcjonowanie państw, rozwija się od drugiej połowy XIX wieku 2. Samego terminu „geopolityka” po raz pierwszy użyto w 1899 roku; uczynił to Rudolf Kjellén na łamach pisma „Ymer”^3. W epokach po- przedzających pojawienie się geopolityki w jej współczesnym znaczeniu ob- serwujemy jednak rozwój „pregeopolityki”^4 : rozważań uczonych i myślicieli nad kształtowaniem przez geografię i czynnik przestrzenny dziejów świata („analizy historycznej odwołującej się do czynników geograficznych”, jak to ujmuje Leszek Moczulski^5 ), również – a niejednokrotnie zwłaszcza – w ich aspekcie politycznym. Refleksje pregeopolityczne odnajdujemy w dziełach autorów tej miary, co Herodot, Platon, Ksenofont, Arystoteles, Tukidydes, Eratostenes, Strabon, Paweł Diakon, al-Farabi, św. Tomasz z Akwinu, Jean Bodin, Helwecjusz, Wolter, Turgot, Holbach, Thomas Jefferson, Herder, He- gel, Tocqueville czy Victor Cousin^6. W niniejszym artykule chciałbym skupić uwagę na jednym z najbardziej wyrazistych reprezentantów pregeopolityki, jakim był Monteskiusz. W literaturze naukowej zajmowano się nim raczej jako filozofem polityki, prekursorem nowoczesnego konstytucjonalizmu, niż jako filozofem przestrzeni, rzadko wzmiankując, przeważnie w charakterze
(^1) Celowo dokonuję tu maksymalnego uproszczenia definicyjnego, ponieważ próba choćby streszczenia dyskusji toczonej na temat definiowania geopolityki i jej teoretycznego statusu (jako bądź dziedziny nauki, bądź paradygmatu naukowego, bądź kierunku myśli politycznej czy doktryny politycznej) przybrałaby rozmiary zbyt obszerne, by mógł ją pomieścić niniejszy artykuł. Zob. T. Klin, Geopolityka: spór definicyjny we współczesnej Polsce, „Geopolityka”, 2008, nr 1 (1), s. 5–16; J. Macała, Czym jest geopolityka? Spory wokół jej definicji, [w:] Geopolityka. Elementy teorii, wybrane metody i badania, red. Z. Lach, J. Wendt, Częstochowa 2010, s. 9–20; W. Kazanecki, Współczesna francuska myśl geopo- lityczna. Główne tendencje i ich reprezentanci, Toruń 2012, s. 25–77; J. Potulski, Czym jest geopolityka? Spory wokół statusu badawczego geopolityki, [w:] Studia nad geopolityką XX wieku, red. P. Eberhardt, Warszawa 2013, s. 13–29. (^2) Oczywiście nie jest to datowanie bezsporne; na przykład Leszek Moczulski jako „pierwszą pracę rzeczywiście geopolityczną” wymienia dzieło Leopolda von Rankego Die grossen Mächte z 1833 roku (L. Moczulski, Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni, Warszawa 2010, s. 7). Zob. A. Danek, Państwo jako podmiot siły w rozważaniach Leopolda von Ranke, „Glaukopis”, 2011–2012, nr 23–24, s. 150–157. (^3) L. Moczulski, Geopolityka…, op. cit., s. 7; P. Eberhardt, Podstawy teoretyczne i ideowe geopolityki według Rudolfa Kjelléna, „Przegląd Geograficzny”, 2012, nr 2, s. 316–317. (^4) B. Bańka, Klasyczne i współczesne teorie geopolityki, „Rocznik Europejskiego Kolegium Polskich i Ukraińskich Uniwersytetów”, 2002, nr 1 (1), s. 168; L. Moczulski, Geopoli- tyka…, op. cit., s. 9; W. Kazanecki, Współczesna..., op. cit., s. 26. Pascal Boniface nazywa ją „geopolityką przed geopolityką” (P. Boniface, La géopolitique, Paris 2017, s. 9–10). (^5) L. Moczulski, Geopolityka…, op. cit., s. 7–8. (^6) W. Kazanecki, Współczesna..., op. cit., s. 26–27; O. Maull, Politische Geographie, Berlin 1925, s. 1–16.
9 59 A 59 D M N
systemu”, choć już parę akapitów dalej częściowo zaprzeczył temu twier- dzeniu, wskazując, iż francuski filozof wpływ geografii na rozwój państwa ujmował w postaci praw^11 (podobnie, dodajmy, jak później uczynił to jeden z twórców klasycznej geopolityki niemieckiej, geograf Friedrich Ratzel, formułując siedem praw przestrzennego rozwoju państwa^12 ). Wśród czynni- ków geograficznych warunkujących losy tworów politycznych najważniejsze miejsce (choć, wbrew temu, co nieraz pisano, nie wyłączność) przyznawał Monteskiusz klimatowi. Starał się przy tym opierać na wiedzy naukowej swojej epoki. Badacz jego myśli, ksiądz Joseph Dedieu (1878–1960), ustalił, iż szczególnie wpłynęło na nią dzieło szkockiego lekarza Johna Arbuthnota (1667–1735) Szkic o skutkach działania powietrza na ciało ludzkie (1733), którego francuskie wydanie ukazało się w 1742 roku^13. Autor traktatu O du- chu praw poświęcił osobny ustęp wyjaśnieniu, w jaki sposób temperatury właściwe poszczególnym strefom klimatycznym oddziałują na fizjologię człowieka^14 , a poprzez nią na jego psychikę. Na tej podstawie oparł swoją teorię związku usposobienia i życia emocjonalnego poszczególnych ludów z klimatem, w jakim się one uformowały. Według Monteskiusza czynnik klimatyczny warunkuje nawet moralność narodów^15. Islam zakazuje alko- holu, gdyż skutki jego używania są najbardziej szkodliwe w klimacie gorą- cym, w którym religia ta się narodziła^16. To gorący klimat krajów Wschodu, takich jak Indie czy Syjam – ponieważ skłania do bezczynności i unikania fizycznego wysiłku – wytworzył religijne systemy (buddyzm) i praktyki (monastycyzm), które zalecają bezruch^17. Zauważmy, że w analogicznym kierunku podążą potem geograf Jean-Louis Giraud-Soulavie (1751–1813), hi- storyk Henry Thomas Buckle (1821–1862), filozof Ernest Renan (1823–1892) czy geograf Alfred Kirchhoff (1838–1907), wiążący genezę religii z czynni- kami geograficznymi^18. Przede wszystkim jednak klimat wywiera wpływ na wielkie procesy polityczne: na powstawanie, trwanie i upadek państw, na przebieg wojen. Jest to pierwszy element pregeopolityczny w teorii Monteskiusza. Maurowie
(^11) J. Litwin, Szkice krytyczne o determinizmie geograficznym i geopolityce, op. cit., s. 16–17. (^12) Zob. F. Ratzel, Politische Geographie oder die Geographie der Staaten, des Verkehres und des Krieges, München–Berlin 1903, passim. (^13) L. Febvre, La Terre et l’évolution humaine. Introduction géographique à l’histoire, Paris 1922, ss. 108, 111. (^14) Monteskiusz, O duchu praw, przeł. T. Boy-Żeleński, Kraków 2003, ss. 209–212, 216. (^15) Ibidem, s. 211–212. (^16) Ibidem, s. 215–216. (^17) Ibidem, s. 213–214. (^18) J. Barbag, Człowiek a środowisko geograficzne, [w:] Geografia powszechna, red. J. Barbag, t. 2, Warszawa 1963, s. 11.
95 A DM N E K N fi śBS K TAR C 5 flTh K ffiflff N – YN M N WśD NC W5C 5 M K R K fl C śO ff R ś…
z łatwością podbili Hiszpanię i długo się w niej utrzymali, ponieważ sami pochodzili ze strefy klimatu gorącego^19. Inaczej Wizygoci, którzy wkrótce po podbiciu Hiszpanii osłabli 20. Francuski myśliciel przytacza analogiczny przykład z czasów swego życia: podczas wojny o sukcesję hiszpańską narody Europy Północnej nie odnosiły sukcesów w gorącym klimacie Hiszpanii, do którego nie przywykły^21 , zwyciężały natomiast w walkach prowadzonych na północy Europy^22 , we własnym środowisku 23. Działania czynnika klimatycznego upatrywał Monteskiusz również u podstaw formowania się ustrojów – co dobrze wpisuje się w tradycje geopolityki, która obejmuje swymi zainteresowaniami wpływ geografii na wszelkie zjawiska polityczne, szczególnie na funkcjonowanie państw. I tak wedle francuskiego filozofa w krajach gorących rozwija się despotyzm: ich klimat osłabia kondycję fizyczną ludzi, rozleniwia ich, wobec czego nie da się zmobilizować ich do pracy czy służby za pomocą innych środków niż władza despotyczna i bezpośrednie kierowanie społeczeństwem przez administrację 24. Z kolei w krajach zimnych, gdzie klimat hartuje fizycznie, a ludzie są bardziej aktywni i wojowniczy, cenią swoją niezależność i umieją o nią walczyć, rozwija się wolność polityczna (rozumiana jako udział ogółu w sprawowaniu władzy). Parlamentaryzm pojawił się w Anglii, zimnym i wilgotnym kraju Północy, z powodu jej klimatu^25. Afryka odznacza się gorącym klimatem, dlatego panuje w niej niewola^26. To klimat jest jedną z przyczyn (aczkolwiek Monteskiusz zaznacza, że nie jedyną), dla których trudno jest wprowadzić demokrację („rząd ludowy”) w krajach Wschodu – są
(^19) Monteskiusz, O duchu praw, op. cit., s. 219–220. (^20) Ibidem, s. 231. (^21) Ibidem, s. 210. (^22) Monteskiusz miał tu na myśli m.in. fakt, iż podczas hiszpańskiej wojny sukcesyjnej Anglicy nie czynili rozstrzygających postępów w samej Hiszpanii, natomiast pod wodzą księcia Marlborough odnosili błyskotliwe zwycięstwa w bitwach pod Blenheim i Donau- wörth w Niemczech, pod Ramillies i Malplaquet w północnej Francji czy pod Oudenaarde w Niderlandach. Zob. np. R. Radziwonka, Blenheim – Höchstädt 1704, Warszawa 2008; idem, Ramillies 1706, Warszawa 2010. (^23) Polemikę z prostym wyjaśnianiem przebiegu wydarzeń historycznych wpływem środo- wiska geograficznego prowadził angielski historiozof Arnold Toynbee (1889–1975), choć zarazem sam głosił pogląd o stymulującym działaniu określonych rodzajów środowiska na rozwój cywilizacji (A. Toynbee, Studium historii, przeł. J. Marzęcki, Warszawa 2000, s. 65–68, 94–103). Powoływał się przy tym na radykalnego reprezentanta determinizmu klimatycznego, amerykańskiego geografa Ellswortha Huntingtona (1876–1947), pisząc o nim, że to „jeden z najwybitniejszych i oryginalnych badaczy fizycznego środowiska ludzkiego życia” (ibidem, s. 74). (^24) Monteskiusz, O duchu praw, op. cit., s. 227, 243, 250–251. (^25) Ibidem, s. 219. (^26) Ibidem, s. 255.
95 A DM N E K N fi śBS K TAR C 5 flTh K ffiflff N – YN M N WśD NC W5C 5 M K R K fl C śO ff R ś…
Jałowość gruntów w Attyce stworzyła demokrację ateńską, a bogactwo gleb lakońskich – arystokratyczny ustrój Sparty^32. Również w nieużytecznych dla rolnictwa krainach górskich porządek polityczny w większym stopniu dopuszcza udział ludu we władzy:
Mieszkańcy gór zachowują rząd bardziej umiarkowany, ponieważ nie są tak narażeni na podbój. Bronią się łatwo; zaczepiać ich jest trudno; gromadzić i nieść przeciw nim amunicje i prowianty, to wymaga wiel- kich kosztów; kraj nie dostarcza ich^33.
Monteskiusz włączył wreszcie do swojej teorii takie czynniki, jak rzeźba terenu czy szata roślinna. Jak ocenił, ludy koczownicze cieszą się posuniętą do skrajności wolnością polityczną, ponieważ zamieszkują lasy lub wielkie, otwarte równiny, które zapewniają im możliwość łatwej ucieczki przed próbami narzucenia władzy^34. Indianie północnoamerykańscy żyją w stanie bezpaństwowym dzięki szczególnym warunkom geograficznym: obfitość pożywienia i łatwość jego zdobywania czynią organizację polityczną zbędną^35. Ale otwarty charakter wielkich równin owocuje wojnami plemien- nymi o kontrolę nad zasobami na terytoriach, na których nie ma żadnych trwale wytyczonych granic, zaś rzadkie występowanie miejsc obronnych za- pewnia łatwość napadu na przeciwnika^36. Wolność polityczna panuje również na wyspach, gdyż ich izolowane położenie odcina je od wielkich imperiów lądowych i zmniejsza zagrożenie podbojem. Ponadto populacja wysp jest zwykle niewielka, przez co miejscowa władza nie dysponuje dostatecznymi środkami, by móc użyć części ludności do ciemiężenia innej jej części^37. W poglądach tych Jakub Litwin widział brak wewnętrznego upo- rządkowania. Zarzucił więc francuskiemu filozofowi, iż „dostrzega tylko części geograficznej struktury ziemi, jej fragmenty; pomija natomiast jej całości i typy”^38. Pod tym względem Litwin postawił ponad Monteskiuszem zajmującego również ważne miejsce w dziejach pregeopolityki Hegla, który stworzył typologię warunków geograficznych^39. Autor z jakichś powodów nie dostrzegł, iż Monteskiuszowskie kategorie, takie jak kraj gorący, kraj zimny,
(^32) Ibidem, s. 257. (^33) Ibidem, s. 258. (^34) Ibidem, s. 264. (^35) Ibidem, s. 261. (^36) Ibidem, s. 263. (^37) Ibidem, s. 259. (^38) J. Litwin, Szkice krytyczne o determinizmie geograficznym i geopolityce, op. cit., s. 13. (^39) Ibidem, s. 13, 38–41. Zob. G. W. Hegel, Położenie geograficzne dziejów powszechnych, przeł. J. Grabowski, A. Landman, [w:] Przestrzeń i polityka. Z dziejów niemieckiej myśli politycznej, red. E. Schulz, A. Wolff-Powęska, Poznań 2000, s. 148–173.
9 59 A 59 D M N
kraj umiarkowany, kraj górzysty, równinny, wyspiarski – są uogólnieniami dokładnie tego samego rodzaju, co „typy naturalne” Hegla. Identyfikowanie wątków pregeopolitycznych u dawnych myślicieli oraz samo operowanie pojęciem pregeopolityki, może spotkać się z krytyką jako sztuczne wyszukiwanie w przeszłości poprzedników danego kierunku (tu – geopolityki), a więc jako zabieg, który Witold Wilczyński określił mianem „idealizacji” 40. Aby wykazać, że Monteskiusza wypada uznać za pregeopolityka, trzeba zatem odpowiedzieć na pytanie, czy mamy w tym przypadku do czynienia z faktyczną kontynuacją idei, to jest czy przedstawi- ciele geopolityki właściwej odwoływali się do francuskiego filozofa. Z najsurowszą oceną Monteskiuszowska myśl geograficzna spotkała się we własnej ojczyźnie. Formułowali ją geografowie zaliczani do kierunku posybilistycznego^41 , którzy wytykali autorowi O duchu praw przesadny, prostacki wręcz determinizm środowiskowy (osobno pomówimy o tym, czy słusznie). Szczególnie wiele miejsca poświęcił tej kwestii uważany dziś za jed- nego z twórców geopolityki francuskiej^42 Lucien Febvre (1878–1956) w pracy Ziemia i ewolucja ludzkości, wymierzonej w niemiecką szkołę Geopolitik i idee jej inicjatora, Friedricha Ratzla^43. Zdaniem Febvre’a, refleksja Mon- teskiusza nad wpływem geografii na zjawiska polityczne nie dostaje nawet do poziomu wiedzy naukowej z XVIII wieku, w którym pisał. W traktacie O duchu praw nie znajdujemy prawdziwej analizy warunków geograficznych. Jego autor dokonał ich skrajnej symplifikacji, operując jedynie najbardziej ogólnymi dystynkcjami, takimi jak „kraj równinny” czy „kraj górzysty”. To samo dotyczy czynnika najbardziej przezeń eksponowanego – klimatu. Jedyne rozróżnienie, jakie zastosował tu Monteskiusz, sprowadza się do określeń: klimat „gorący”, „zimny” lub „umiarkowany”. Myśl Monteskiusza redukuje zatem klimat wyłącznie do temperatury^44 , w dodatku traktowanej maksymalnie ogólnikowo. W rezultacie Monteskiusz umieścił w tej samej kategorii obszary o tak odmiennych cechach klimatycznych, jak Afryka
(^40) W. Wilczyński, Ideowe źródła i tożsamość geografii, Kraków 2011, s. 42–44. (^41) Na temat posybilizmu w geografii zob. S. Nowakowski, Geografia jako nauka i dzieje od- kryć geograficznych, Warszawa b.d.w., s. 35; J. Barbag, Człowiek a środowisko geograficzne, op. cit., s. 12; A. Isaczenko, Rozwój myśli geograficznej, przeł. M. Dorywalski, J. Kolasiń- ska, Warszawa 1975, s. 328, 360–364. (^42) W tym kontekście wspomina o nim W. Kazanecki, Narodziny geopolityki we Francji, „Geopolityka”, 2009, nr 2 (3), s. 66. (^43) Idem, Współczesna..., op. cit., s. 98. (^44) Może więc zamiast określać ją mianem determinizmu klimatycznego, jak to niekiedy czyniono, należałoby już raczej nazywać ją determinizmem termicznym? Nie ma to jed- nak większego znaczenia, ponieważ opinia o deterministycznym zabarwieniu poglądów Monteskiusza musi zostać generalnie zrewidowana.
9 59 A 59 D M N
To właśnie od przypuszczonego na początku XX wieku ataku fran- cuskich geografów na ich sławnego rodaka datują się powtarzane później zarzuty, że Monteskiusz „traktował klimat jako rodzaj bytu metafizyczne- go”^51. Podążając tym samym tropem, Konstanty Grzybowski (1901–1970), wykładowca geopolityki w przedwojennej Szkole Nauk Politycznych w Krakowie, poczynił nieco żartobliwą (acz nie całkiem nietrafną) uwagę: „Wiara w rządy ‘klimatu’ nad ludźmi nie była niczym odmiennym od wiary we wpływ planet na losy ludzkie”^52. Wypada więc wskazać, iż zarzuty te były co najwyżej połowicznie słuszne. Monteskiuszowska koncepcja wpływu klimatu (i innych czynników geograficznych) na zjawiska polityczne miała bowiem charakter filozoficzny, a nie naukowy w rozumieniu nowoczesnych nauk empirycznych, toteż operowała uogólnieniami właściwymi dla filozofii. Naukowo-badawczy empiryzm w jego czystej postaci nie leżał w intencjach Monteskiusza. Podkreślała to Ellen Churchill Semple (1863–1932), amery- kańska uczennica Friedricha Ratzla i twórczyni „enwironmentalizmu”^53 , kierunku uznawanego za unowocześnioną wersję determinizmu geograficz- nego (w tym klimatycznego, rozwiniętego zwłaszcza w pracach Ellswortha Huntingtona, ucznia Semple). W szeroko dyskutowanej książce Oddziaływa- nia środowiska geograficznego autorka ta pisała:
To naturalne, że dawna filozofia historii musiała skierować swą uwagę na geograficzną podstawę wydarzeń historycznych. Poszukując tego, co stałe i wspólne w tym, co pozornie zmienne, u podłoża zmieniających się wydarzeń zawsze znajdowała tę samą solidną ziemię. Biologia miała te same doświadczenia. Historia form życia na świecie odsyła zawsze do ziemi, na której to życie się pojawiło, rozprzestrzeniało się i walczyło o istnienie. Filozofia historii była ponad wczesną socjologią pod tym względem, że jej metodą było porównanie historyczne, które prowa- dziło ją do ziemi jako materiału do pierwszych generalizacji. Tak więc wygląda na to, że znaczenie czynnika terytorialnego w historii było ujmowane najpierw od strony filozoficznej. Monteskiusz i Herder nie zamierzali rozwiązywać problemów socjologicznych i geograficznych, gdy rozważali związek między narodami i państwami a ich ziemią; chcieli zrozumieć przeznaczenie i los człowieka jako mieszkańca ziemi^54.
(^51) C. Vallaux, Le sol et l’état, op. cit., s. 93. (^52) K. Grzybowski, Geopolityka, Kraków 1938, s. 1. (^53) J. Barbag, Człowiek a środowisko geograficzne, op. cit., s. 9; A. Isaczenko, Rozwój myśli geograficznej, op. cit., ss. 316–317, 360. (^54) E. C. Semple, Influences of Geographic Wnvironment. On the Basis of Ratzel’s System of Anthropo-geography, London 1913, s. 68. Autorka podzielała jednak pogląd, że francuski myśliciel popadł w monokauzalizm, usiłując klimatem „wyjaśniać szeroki wachlarz
95 A DM N E K N fi śBS K TAR C 5 flTh K ffiflff N – YN M N WśD NC W5C 5 M K R K fl C śO ff R ś…
Refleksje Monteskiusza czy Herdera wkraczają zatem na płaszczyznę filozofii przestrzeni geograficznej, zwanej tradycyjnie geozofią^55. Możemy tu dostrzec związek miedzy myślą francuskiego filozofa a późniejszą geopoli- tyką, która szeroko odwołuje się do geozofii^56. Przy całym swoim krytycyzmie względem Monteskiusza Febvre przyznał, iż odegrał on rolę przełomową, bo jako pierwszy wśród filozofów francuskiego Oświecenia zajął się wpływem klimatu na sferę polityczną, a nie na inne sfery ludzkiego życia zbiorowego^57 , zatem jest ojcem refleksji nad oddziaływaniem geografii na politykę^58. Dlaczego więc francuscy geografowie z początku XX wieku poświęcali stosunkowo wiele miejsca na polemikę z tezami myśliciela żyjącego o dwa stulecia wcześniej? Jak przyznał cytowany autor, powodem był fakt, iż wywodzący się z jego myśli „mocny” (a właściwie uchodzący za taki) determinizm geograficzny nie należy do przeszłości, lecz ma współczesnych kontynuatorów^59. Chodziło mianowicie o geopolitykę niemiecką. Według Brunhesa i Vallauxa jej współtwórca, Frie- drich Ratzel, jest „uczniem Monteskiusza”^60. Opinia ta nie była odosobniona. Przychylał się do niej jeden z geopolityków niemieckich, Adolf Grabowsky (1880–1969), który uznał, że w kwestii wpływu ziemi i klimatu na rozwój społeczeństw Ratzel kontynuował myśl Buckle’a, Buckle zaś podążał za myślą Monteskiusza i Herdera^61. Sam Ratzel uważał, iż Buckle kontynuował i pogłębił ujęcie Monteskiusza, lecz Monteskiusz w kwestii wpływu środo- wiska geograficznego na polityczne życie narodów nie dodał niczego nowego do idei wypowiedzianych jeszcze przez autorów starożytnych, był wobec nich wtórny 62. Odmienną ocenę zaprezentował inny czołowy geopolityk niemiecki, Otto Maull (1887–1957), autor najlepszego opracowania historii myśli pregeopolitycznej^63. Uznał on Monteskiusza za najważniejszego z pre-
zjawisk społecznych i historycznych, które właściwie były dziełem innych czynników geograficznych” (ibidem, s. 608). (^55) Pojęcie geozofii nie jest dziś popularne, co nie znaczy, że nie powstają opracowania jej poświęcone – zob. np. A. Piskozub, Między historiozofią a geozofią. Szkice z filozofii czasoprzestrzeni ludzkiej, Toruń 2001; W. Wilczyński, Idea przyrody w historii myśli geograficznej, Kielce 1996; idem, Ideowe…, op. cit. (^56) Zob. J. Mikołajec, Spór o determinizm geograficzny, op. cit., s. 18–34. (^57) L. Febvre, La Terre et l’évolution humaine, op. cit., s. 4–5. (^58) Ibidem, s. 11. (^59) Ibidem, s. 112. (^60) J. Brunhes, C. Vallaux, La géographie de l’histoire…, op. cit., s. 302. (^61) A. Grabowsky, Staat und Raum. Grundlagen räumlichen Denkens in der Weltpolitik, Berlin 1928, s. 11. (^62) F. Ratzel, Anthropo-Geographie oder Grundzüge der Anwendung der Erdkunde auf die Geschichte, Stuttgart 1882, s. 44. (^63) O. Maull, Politische…, op. cit., s. 1–16.
95 A DM N E K N fi śBS K TAR C 5 flTh K ffiflff N – YN M N WśD NC W5C 5 M K R K fl C śO ff R ś…
setki i tysiące lat linii granicznych, jak Cezar, Shi Huangdi, Fryderyk Wielki, Napoleon (w swojej wielotomowej korespondencji), takich ludzi, którzy mogli pracować zwłaszcza jako doradcy przywódców lub władz, jak Scharnhorst i Clausewitz, Brialmont i Sauer w Starym Świe- cie, Waszyngton, Adams i Mahan w Nowym [Świecie – A.D.]; wreszcie twórców wielkich teorii, które zawiodły przy praktycznej próbie, jak Machiavelli i Monteskiusz, a także hrabia Schlieffen 72.
Haushofer wzmiankował też znaczenie dzieła Monteskiusza – obok między innymi wskazań Machiavellego – w formacji „geniuszu wojenno- -geograficznego” (dziś powiedzielibyśmy: geostrategicznego) Napoleona^73. Niemieccy geografowie-geopolitycy, tacy jak Maull czy Haushofer, z satysfakcją zaliczali zatem Monteskiusza w poczet intelektualnych an- tenatów geopolityki. Ich francuscy koledzy (o ile to dobre słowo) zgadzali się z nimi co do tego faktu, odwrotnie go jednak wartościując. Utożsamiali bowiem geopolitykę jako taką z przyrodniczym determinizmem propago- wanym na jej gruncie przez Friedricha Ratzla, odrzucając go jako błędne ujęcie relacji między środowiskiem geograficznym a zbiorowościami ludzkimi. Trzeba tu podkreślić, że ów determinizm Ratzla – popularny w zakończonej już wówczas epoce pozytywistycznej, która ukształtowała myśl tego uczonego – wyrażający się w traktowaniu państw jako organi- zmów biologicznych, a przestrzeni geograficznej jako środowiska ich życia, poddanego żelaznym prawom struggle for existence i survival of the fittest, nawet w obrębie samej geopolityki niemieckiej nie był stanowiskiem ani wyłącznym, ani nawet dominującym. Rozwinięta przez Francuzów refutacja poglądów Monteskiusza miała służyć krytycznemu rozbiorowi i wykazaniu braku podstaw reprezentowanej przez uczonych niemieckich geopolityki, od początku oskarżanej o to, że posługując się determinizmem geograficznym do interpretacji funkcjonowania państw – w kategoriach „konieczności” wymuszanych przez środowisko naturalne – usprawiedliwia i wręcz po- stuluje takie ich działania, jak aneksje i podboje, o ile są one uzasadniane powoływaniem się na cechy przestrzenne państwa^74. Nie bez wpływu na takie widzenie drugiej strony pozostawała też rywalizacja francuskich i niemieckich elit naukowych o intelektualny prymat w Europie czy wręcz kontrowersja między niemieckim i francuskim nacjonalizmem, na którą
(^72) K. Haushofer, Grenzen in ihrer geographischen und politischen Bedeutung, Berlin–Grune- wald 1927, s. 320. (^73) Ibidem, s. 318. (^74) Zob. np. A. Rehman, Ziemie dawnej Polski i sąsiednich krajów sławiańskich opisane pod względem fizyczno-geograficznym, t. 1, Lwów 1895, s. 3–4, 50; S. Pawłowski, Geografia jako nauka i przedmiot nauczania, Lwów b.d.w., s. 151–153.
9 59 A 59 D M N
kładł się cień wojny francusko-pruskiej z lat 1870–1871^75. Nadszedł czas, by zająć się zarzutami kierowanymi zarówno przeciw (wcześniejszej) myśli geograficznej Monteskiusza, jak i przeciw (późniejszej) geopolityce. Czy Monteskiusz w istocie był deterministą? W polskiej literaturze jego stanowisko dookreślano niekiedy jako „determinizm mechanistyczny”. Jako pierwszy sklasyfikował je tak w latach trzydziestych XX wieku Stanisław Nowakowski^76 , po którym powtórzył to Józef Barbag czy ostatnio Wojciech Kazanecki^77 ; do ojców determinizmu w filozofii dziejów zaliczył zaś Monte- skiusza Zbigniew Kuderowicz, nie argumentując jednak szerzej tej opinii^78. Jako alternatywne przytoczmy stanowisko francuskiego lewicowego filozofa Louisa Althussera, wedle którego w traktacie O duchu praw można doszukać się specyficznego determinizmu, ale nie jest to determinizm geograficzny – czynniki geograficzne odgrywają w nim rolę podrzędną^79. Sądzę, że klasyfikacji Nowakowskiego nie należy mechanicznie (nomen omen) powielać. Przed wojną poznański geograf starał się na polskim gruncie wprowadzić do geografii paradygmat marksistowski^80 , przeto sam był deterministą. Wyróżnił „determinizm mechaniczny” jako ułomny oraz „determinizm dialektyczny” (marksowski) jako poprawny, bo koncentrujący się na czynnikach ekonomicznych^81 , osobno zaś stanowiska indeterministyczne. Kategoria „determinizmu mechanicznego” została więc przez tego autora wprowadzona jako błędna alternatywa, w celu przeciwsta- wienia jej determinizmu prawidłowego, czyli ekonomicznego. Jeżeli jednak nie podzielamy optyki marksizmu (w której pisał również Barbag czy, z wy- mienionych tu krytyków Monteskiusza, J. Litwin), to stosowanie do opisu poglądów francuskiego myśliciela kategorii ukutej przez Nowakowskiego nie ma uzasadnienia. Determinizm, mówiąc najkrócej, jest filozoficznym lub nawet światopoglądowym założeniem, zgodnie z którym czynniki fi-
(^75) O dynamicznym rozwoju we Francji po wojnie z Prusami nauki geografii, w której upatry- wano narzędzia obrony czy wręcz rewanżu, pisze W. Kazanecki w: Narodziny…, op. cit., s. 63–65. (^76) S. Nowakowski, Geografia…, op. cit., s. 147. (^77) J. Barbag, Człowiek a środowisko geograficzne, op. cit., s. 9–10; W. Kazanecki, Współcze- sna…, op. cit., s. 12. (^78) Z. Kuderowicz, Filozofia dziejów, Warszawa 1983, s. 31–32. (^79) L. Althusser, Politics and History. Montesquieu, Rousseau, Hegel and Marx, przeł. B. Brewster, London 1977, s. 52–58. (^80) S. Nowakowski, Marksizm a geografia gospodarcza, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”, 1928, nr 3–4, s. 452–464. Wspomnijmy tu, że kilkadziesiąt lat później Althusser wskazywał na podobieństwo myśli Monteskiusza do Marksa, które z pewnością widział też w traktowaniu czynnika geograficznego jako drugorzędnego (L. Althusser, Politics and History…, op. cit., ss. 53, 59). (^81) S. Nowakowski, Geografia..., op. cit., s. 146–148.
9 59 A 59 D M N
takie – wyjąwszy istotnych deterministów w osobach Friedricha Ratzla i jego bezpośrednich naśladowców – od początku XX wieku zaczęło znajdować wyraz w rozwijającej się wówczas geopolityce. Ta dąży bowiem do uchwyce- nia i wyjaśnienia sposobu, w jaki geografia oddziałuje na ludzkie działania polityczne, a nie determinuje je w sensie określania z góry ich form i prze- biegu, co w polskim piśmiennictwie podkreślał niegdyś Tomasz Gabiś 87. Dla przykładu przytoczmy tylko jedną wypowiedź najbardziej wpływowego z polskich geopolityków, Eugeniusza Romera: „Najklasyczniejsze położenia geograficzne wieki całe nie znajdują wyrazu w procesach historycznych, gdy się wola ludzka silniejszą okaże od fizjograficznych na nią wpływów”^88. Konkludując, włączanie myśli Monteskiusza do intelektualnych tra- dycji „pregeopolityki” jest zasadne. Całkowicie błędny był jednak kontekst, w jakim to do tej pory czyniono. Francuski myśliciel doby Oświecenia w swoich dociekaniach filozoficznych starał się naświetlić wpływ czynników geograficznych na powstawanie, rozwój i upadek państw, na ich ustroje oraz na inne wielkie procesy polityczne, takie jak wojny. Zajmował się zatem przedmiotem zainteresowań późniejszej właściwej geopolityki. Co więcej, zarówno przedstawiciele klasycznej geopolityki niemieckiej, jak i współcze- śni im jej krytycy postrzegali Monteskiusza jako jej wczesnego prekursora. Wbrew jednak opiniom upowszechnionym przez przeciwników niemieckiej geopolityki autor O duchu praw nie wyznawał (często zarzucanego geo- polityce jako takiej) monokauzalizmu – nie tłumaczył wszystkich zjawisk politycznych zabsolutyzowanym działaniem geografii, a ściślej klimatu. To, co mylnie uznawano za sprzeczności w jego teorii^89 , w rzeczywistości dowo- dzi, iż zdawał sobie sprawę, że oddziaływanie środowiska geograficznego na historię polityczną ludzkiego świata ma złożony, a nie prosty, mechaniczny charakter. Wbrew zaś temu, co jej często imputowano, determinizmu nie głosiła też klasyczna geopolityka, uwzględniając w swoich ujęciach czynnik ludzki, obdarzony autonomiczną wolą. Niezależnie przeto od faktu, że dziś poglądy Monteskiusza na temat geografii mają dla tej nauki już tylko historyczne znaczenie, francuski filozof zasługuje, by uznać go za postać symboliczną dla geopolityki, jej swoistego patrona – podobnie jak we Francji został za takiego obrany najdawniejszy z „pregeopolityków”, Herodot^90. u
(^87) T. Gabiś, Powrót geopolityki, „Stańczyk”, 1995, nr 1 (24), s. 20. (^88) E. Romer, Przyrodzone podstawy Polski historycznej, Lwów 1912, s. 7. (^89) Zob. J. Litwin, Szkice krytyczne o determinizmie geograficznym i geopolityce, op. cit., ss. 18, 20. (^90) O kontrowersjach z tym związanych zob. P. Eberhardt, Rozwój światowej myśli geopo- litycznej. Wybrane zagadnienia, Warszawa 2016, s. 180 (przyp. 188); J. Mikołajec, Spór o determinizm geograficzny, op. cit., s. 24–25.
Ge o gr a f i a w m yśl i Mon t e sk i usz a – pa r a dyg m at det e r m i n i s t yc z n y…
A da m Da n e k – doktor nauk społecznych w zakresie nauk o polityce. Adiunkt w Katedrze Teorii i Filozofii Polityki na Akademii Ignatianum w Krakowie. Ostatnio opublikował monografię Demokracja nacjonalistyczna. O myśli politycznej Zygmunta Cybichowskiego (Kraków 2018). Zainteresowania badawcze: historia idei, geopolityka, geozofia, geografia sakralna.
A da m Da n e k – PhD in political sciences; adjunct in the Chair of Political Theory and Political Philosophy of Jesuit University Ignatianum in Cracow. His scientific interests include history of ideas, geopolitics, geosophy and sacred geography. Recent publications: Nationalist Democracy. On the Political Thought of Zygmunt Cybichowski (Kraków 2018).
ORC I D: 0 0 0 0 - 0 0 02- 6178-
