Pobierz Gimnazjalista czyta Redutę Ordona. O utworach z kontekstem ... i więcej Ćwiczenia w PDF z Historia tylko na Docsity!
POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNE, 2012 • 2 (10) ISSN 1898-
EWA HORWATH
Uniwersytet Jagielloński Kraków
Gimnazjalista czyta Redutę Ordona.
O utworach z kontekstem historycznym
w kształceniu polonistycznym
Szkoła, oprócz wielu zadań wskazywanych w rozmaitych dokumentach, przygotowuje do życia w zbiorowości. By móc w tej zbiorowości funkcjo- nować, trzeba być przygotowanym do podjęcia dialogu, w tym także dialogu kulturowego. Dlatego obecność w programach szkolnych tekstów z tak zwanego kanonu jest dydaktycznym aksjomatem. I nie budzi wątpliwości fakt, że to właśnie szkoła (w wielu przypadkach jako jedyna instytucja) prze- kazuje tradycję, przedstawiając ją jako fundament współczesności. Zwraca na to uwagę wielu dydaktyków, między innymi z kręgu współpracujących z Katedrą Polonistycznej Edukacji Nauczycielskiej Uniwersytetu Jagielloń- skiego (Janus-Sitarz 2004, 2005, 2007, 2010, 2011). Wśród tekstów z kanonu istotne miejsce zajmują utwory z historią w tle. Rzecz jasna trzeba pamiętać, że historia to nie tylko znajomość faktów, dat, ale też wiedza na temat przemian, jakim podlega zbiorowa świadomość. Podstawa programowa przewiduje w III etapie nauczania wiele utworów, które dla uczniów gimnazjum są trudne w odbiorze. To właściwie wszystkie teksty napisane przed początkiem XX wieku, a więc utwory Jana Kocha- nowskiego, Ignacego Krasickiego, Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackie- go czy Henryka Sienkiewicza (Dz. U. 2009). Tworzą one kanon kształtujący tożsamość narodową, budujący mosty międzypokoleniowe. Ale żeby pełniły takie funkcje, muszą być przez uczniów zrozumiane i „oswojone”, w jakiś sposób zaakceptowane.
232 POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNE, 2012 • 2 (10)
Tymczasem szkolna praktyka pokazuje, jak wiele barier dzieli tekst literacki i uczniów – jego odbiorców, traktujących te dzieła jako historyczne i a priori składających deklarację, że takowych nie lubią. Najczęstszą przyczyną pro- blemów z lekturą jest język utworu, który powoduje, że teksty są trudne do zrozumienia. Młodzieży nie interesują przedstawione w nich realia, odstrę- cza objętość książek, zniechęca też tematyka patriotyczna i filozoficzna (Domagała 2011, 97–98). Wszystkie te wyróżniki odnaleźć można w Reducie Ordona. Jak trudny dla uczniów jest to tekst, mogłam się przekonać, analizując ankiety przepro- wadzone po samodzielnym przeczytaniu wiersza przez uczniów. Nato- miast o tym, jak ważne może być dla uczniów to dzieło, mówią ich wypo- wiedzi po omówieniu wiersza przez nauczyciela według podanych wska- zówek. Wnioski, dotyczące uczniowskiego odbioru Reduty Ordona zostały sformułowane w oparciu o ankiety przeprowadzone wśród gimnazjalistów kończących klasę pierwszą, z którymi przeprowadzono również indywidu- alne rozmowy. Badaniu poddanych zostało ponad stu uczniów z trzech szkół. Były to dwie placówki krakowskie: gimnazjum publiczne uznawane za jedno z najlepszych w Krakowie [A] oraz gimnazjum rejonowe na no- wohuckim osiedlu, skupiające młodzież trudną [B]. Trzecia szkoła to gim- nazjum w Poroninie [C]. Uczniowie mieli ocenić stopień trudności tekstu. 80% uczniów placówki B i C i 40% ze szkoły A uznało tekst za bardzo trudny, pozostali określali go jako trudny; kilka osób stwierdziło, że jest całkowicie niezrozumiały. Jako główne przyczyny niezrozumienia tekstu wskazywano słownictwo, nieznane wyrazy, archaizmy. Kolejne to niejasne obrazowanie, nieznany kontekst historyczny i brak wiedzy na temat realiów epoki. Na ten ostatni aspekt zwracali uwagę uczniowie gimnazjum A. Ankietowani w większości zwracali uwagę na współwystępowanie kilku przyczyn, które utrudniały im zrozu- mienie utworu. Jedynie w szkole A były to najczęściej pojedyncze wybory, związane bądź z leksyką, bądź z brakiem wiedzy historycznej (uczniowie mieli świadomość, że tej wiedzy im brakuje). Uczniowie mieli podkreślić w wierszu nieznane słowa i niejasne sformu- łowania związane z poetyckim obrazowaniem. Nie zawsze widać było po- wiązania z określeniem stopnia trudności a ilością podkreślonych wyrazów. Na przykład ci, którzy nie zaznaczyli ani jednego nieznanego słowa w tek- ście, określali go jako bardzo trudny, a ci, którzy jako nieznane uznali ponad 20 słów twierdzili jedynie, że jest trudny. Prawdopodobnie związane to było z niechęcią uczniów do wysiłku wnikliwego przeczytania utworu.
234 POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNE, 2012 • 2 (10)
„loch”, „luneta”, „adiutant”. I nawet jeżeli uczniowie nie znali szczegółów związanych z danym pojęciem, nie przeszkadzało im to w rozumieniu kon- tekstu. Podczas redagowania przypisów do utworu trudnego pod względem językowym wybór słów do objaśnienia jest niełatwym zadaniem. Redaktorzy wychodzą z założenia, że uczeń powinien mieć definicję słownikową wyra- zów trudnych lub nieużywanych, ale w przypadku takich utworów jak Reduta Ordona wiąże się to z wprowadzeniem kilkudziesięciu przypisów, które, wnosząc dodatkowe informacje, powodują chaos informacyjny i uniemożli- wiają uczniowi skupienie się na utworze. Pozostają więc arbitralne rozstrzy- gnięcia dotyczące wyjaśnień. Jeżeli objaśniamy „harmaty”, „jenerała” , to dlaczego nie „uciecze”, „myślił”, „patrzaj”? Jeżeli terminy, to czy wszystkie? Jak bez badań językowych rozstrzygnąć, czy dla ucznia niejasne jest słowo „adiutant”, „działo” czy „pułk”? Jeżeli objaśniamy słowo „car”, to należa- łoby podać wyjaśnienie wyrazu „cesarz”. Uczniowie wszystkie wymienione wyrazy podkreślali jako nieznane, ale różna była ilość wskazań. Warto więc pomyśleć nad szerszymi badaniami rozumienia tekstów trudnych, zamiesz- czanych w podręcznikach, choćby pod kątem przygotowywania przypisów. Dobrze byłoby opracować słowniki frekwencyjne środowiska uczniowskie- go. Inną sprawą jest forma takich przypisów. Uczeń, który ma trudności z percepcją tekstu, rozpraszany dodatkowo ogromną ilością przypisów ze szczegółami, które też niełatwo mu zrozumieć, nie ma szans na właściwy odbiór utworu. Dobrym rozwiązaniem w dobie coraz powszechniejszego wydawania podręczników multimedialnych byłoby takie opracowanie przy- pisów, które wizualizowałoby przynajmniej niektóre słowa. Współczesny uczeń ma trudności ze skupieniem uwagi na jednym zadaniu przez dłuższy czas, tak więc przypisy obrazkowe, animacje, schematy po- zwalałyby na uzupełnienie wiedzy koniecznej do zrozumienia utworu. Zwłaszcza, że młodzież nastawiona jest na uzyskiwanie możliwie najszyb- szych rezultatów przy minimalnym nakładzie pracy. Oprócz trudności leksykalnych w odbiorze tekstów literackich uczniom przeszkadza poetyckie obrazowanie, zwłaszcza gdy jest ono – jak w przy- padku Reduty Ordona – niezwykle skomplikowane. Nawet jeżeli czytający rozumieją ogólny sens, niedostępna jest dla nich ekspresja słów i wywoły- wane poprzez nie emocje. Jak zachwycać się poematem, skoro brak zrozu- mienia niejednokrotnie wypacza sens obrazu? Na przykład frazę „i ogromna łysina śród kolumny świeci” ponad 20% uczniów rozumiało jako „głowę odbijającą się od słońca”, „słońce odbijające się od łysiny”, „łysego generała stojącego między kolumnami, któremu głowa świeci się w słońcu”, a nawet
E WA H ORWATH : Gimnazjalista czyta Redutę Ordona … 235
jako „kolumnę, która już nie ma czego podtrzymywać, bo została zniszczo- na” 2. Do absurdalnych można zaliczyć też wyjaśnienia porównania „żołnierz jako młyn palny nabija, grzmi, kręci”. Były to np. odpowiedzi: „żołnierz się pali jak młyn”. Uczniowie błędnie interpretowali ten fragment, wyliczając cechy żołnierza, który według jednej czwartej ankietowanych jest silny i odważny; potężny i groźny; nieobliczalny i niebezpieczny. Uczniowie uru- chamiali w niewłaściwy sposób swoją wyobraźnię, twierdząc na przykład, że zdanie „przybiegł, mieczem skinął i jak ptak jedno skrzydło wojska swego zwinął” oznacza, iż „ktoś podnosił wojsko na duchu”, „ktoś zginął” (skojarze- nie z brzmieniem słowa skinął i błędne odczytanie wyrazu), „ktoś schronił się pod skrzydłem”, a „wylewanie się spod skrzydeł ściśnionej piechoty” tłuma- czono na przykład jako „atak piechoty, która była ściśnięta, aby uniknąć kul”. Brak wiedzy historycznej nie pozwala poprawnie odczytać porównania „jak sępy czarne chorągwie na śmierć prowadzą zastępy”. Uczniowska in- terpretacja szła w różnych kierunkach i ten fragment wyjaśniany był na przykład: „czarne chorągwie prowadzą na śmierć tak jak sępy wskazują ciała zmarłych”, a nawet „sępy jedzą umarłych – padlinę, więc prowadzą, żeby zjeść”, „żołnierze nie boją się, prowadzą wojsko ogromne”. Wielu wyjaśnień historycznych wymaga fragment dotycząca cara. Na pyta- nie, w jaki sposób Warszawa urąga carowi, uczniowie podają błędne inter- pretacyjnie odpowiedzi, twierdząc, że „żołnierze zawarli pokój”. Wychodzą ze swoją interpretacją daleko poza tekst, pisząc, że „dzięki świętym i wierze w Boga”; nie rozumiejąc pytania, wskazują przyczyny sprzeciwu („niszczy ją wiele kul z armat”) lub usprawiedliwienie powstania, („bo car niszczy War- szawę”). Uczniowie bardzo często w dosłowny sposób odczytują metafory i są na przykład przekonani, że mieszkańcy Warszawy zdzierają koronę, poselstwo liże stopy cara (jedna z uczennic dodała nawet przypisek: „fuj!”), a ten jed- nym skinieniem przywołuje tysiące kobiet do siebie. Takie odczytanie budzi raczej wesołość niż odczucie tragizmu sytuacji. Dosłowność odczytania, nawet jeżeli mieści się w poprawności interpreta- cyjnej, odziera utwór z ekspresji, nadanej mu poetyckim obrazowaniem. Tylko nieliczni (głównie z placówki elitarnej) dostrzegali w przytoczonym porównaniu wojsk z sępami, „mroczną atmosferę”, „drogę bez powrotu”, a „ostatnie działo strącone z łoża” tłumaczą jako klęskę ostateczną, walkę tragicznie przegraną.
(^2) Podaję autentyczne odpowiedzi uczniów.
E WA H ORWATH : Gimnazjalista czyta Redutę Ordona … 237
i pracę nad szkicem z pola bitwy, i tworzenie scenopisu, i analizę obrazu poetyckiego, i przyglądanie się reprodukcjom obrazów zamieszczonych w podręczniku. Wykład wyjaśniający wskazały tylko 2 osoby. Różnorodność ćwiczeń przełożyła się na zaakceptowanie utworu. Na py- tanie, czy utwór Adama Mickiewicza powinien być omawiany w szkole, 90% uczniów odpowiedziało, że tak. Tylko cztery osoby ze szkoły C zdecydowa- nie odrzuciły utwór, pięć miało wątpliwości. Jedna osoba ze szkoły A suge- rowała, że powinien być on omawiany w liceum, a jedna ze szkoły B widzia- łaby ten utwór na lekcji historii. Większość osób uważała, że Redutę Ordona należałoby omawiać w całości, te zaś, które wolałyby na lekcji zająć się fragmentem, wskazywały na końcową część, z dynamicznym i pełnym emo- cji opisem wysadzenia reduty i z filozoficzną refleksją. Uczniowie ze szkoły A w ciekawy sposób uzasadniali swoje zdanie, pisząc o wartościach, jakie niesie utwór, o kształtowaniu postaw patriotycznych, o kreowaniu bohaterów, o poznawaniu tradycji, o refleksji nad postawami ludzi, dzięki którym współcześni Polacy mogą cieszyć się wolnością. Biorąc pod uwagę wypowiedzi uczniów, doświadczenia związane z oma- wianiem tego utworu w szkole, a także najnowsze badania nad postawami współczesnych gimnazjalistów, można stworzyć model pracy nad tekstami trudnymi z rozbudowanym kontekstem historycznym. Aby uczniowie zrozumieli i przeżyli w odpowiedni sposób takie dzieło jak Reduta Ordona potrzebne są trzy (co najmniej jednolekcyjne) etapy pracy nad utworem. Pierwszy to poznanie realiów epoki i uwarunkowań historycznych w połą- czeniu z analizą i interpretacją tekstów kultury (obrazy, muzyka, film). Dru- gi, powiązany z zagadnieniami leksykalnymi – to zrozumienie tekstu i oswo- jenie uczniów z nim tak, aby w fazie trzeciej możliwa była interpretacja oparta na działaniach uczniów i wynikająca z nich samodzielna refleksja. Wydawać by się mogło, że to oczywiste. Jednak w praktyce dwa pierwsze etapy są pomijane lub przeprowadzane powierzchownie – a to z braku czasu, a to z błędnego przekonania, że młodzi ludzie „mniej więcej” rozumieją tekst. Każdy z tych etapów poprowadzić można, angażując uczniów i wykorzystując ich umiejętności w radzeniu sobie z najnowszymi technologiami, a także ich chęć ćwiczenia takich sprawności, które uważają za przydatne w życiu. Tak więc wprowadzenie nie musi mieć charakteru nauczycielskiego wy- kładu. Warto skorzystać z rozmaitych możliwości „e-dydaktyki” (Dziak, Żurek 2009). Etap pierwszy może być oparty na prezentacji w Power Point, czy też przy użyciu programu prezi, który pozwala na przedstawienie szczegó-
238 POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNE, 2012 • 2 (10)
łów w ciekawy dla ucznia sposób, a jednocześnie umożliwia całościową prezentację zagadnień. Program ten doskonale nadaje się do korelowania pracy indywidualnej i zespołowej (zob. prezi). Ciekawe dla uczniów są zadania o cha- rakterze WebQuest (Kwiatkowska, Lewandowska 2003), który pozwala na efek- tywne wykorzystanie technologii informacyjno-komunikacyjnych w procesie dydaktycznym, ćwiczy sprawność samodzielnego zdobywania informacji i ich selekcjonowania. Takie posunięcia są konieczne, aby młodych ludzi – „digitalnych tubylców” (Żylińska 2010) – zainteresować i skłonić do działa- nia. Szansą są właśnie atrakcyjne ćwiczenia tak zaprojektowane, aby spełnia- ły swój edukacyjny cel. Propozycje zagadnień do opracowania w formie WebQuest dotyczyć mo- gą historii stosunków polsko-rosyjskich na początku XIX wieku, spraw woj- skowości uwzględniających kwestie techniczne, biografii Ordona, genezy utworu i osobistych przeżyć autora wiersza. Wszystkie te zagadnienia oma- wiane być mogą poprzez wejście w rolę – historyka przygotowującego no- tatki do napisania książki czy dziennikarza śledzącego historię bohatera lub reżysera przygotowującego się do pracy nad filmem, czy też historyka sztuki realizującego wystawę poświęconą wojnie polsko-rosyjskiej z 1831 roku. Ważne jest także odpowiednie zaprezentowanie prac. Jeżeli uczniowie, w ramach projektu gimnazjalnego, przygotują krótki film dokumentalno- -naukowy i przedstawią go we wszystkich klasach, które w danym roku szkolnym omawiać będą Redutę Ordona , korzyści będą jeszcze większe. Podczas II etapu także trzeba aktywizować młodzież. Zamiast żmudnego śledzenia przypisów, uczniowie mogą, pracując w grupach, przygotować quiz dotyczący słów nieznanych dla konkurencyjnego zespołu. Przeprowa- dzenie takiej zabawy w przyjemny, a jednocześnie bardzo zaangażowany sposób pozwoli oswoić się z utworem. Ważne będzie zróżnicowanie ćwi- czeń. Do niektórych słów, szczególnie dla utworu istotnych, można zasto- sować krzyżówki tematyczne, kalambury, zabawy oparte na pomyśle koła fortuny. Te zajęcia mogą być lekcją językową. Uczniowie porównują defini- cje słów w różnych słownikach, leksykonach, encyklopediach. Sprawdzają, na ile objaśnienia przez nich zredagowane są zgodne z naukowymi źródłami. Sprawne przeprowadzenie zajęć pozwoli jeszcze przeanalizować jeden z początkowych obrazów poetyckich i włączyć do zajęć przekład interse- miotyczny. Aktorska recytacja zamknie tę fazę. W III etapie, oprócz już wspominanych działań, można dodać przekształca- nie utworu poetyckiego na artykuł problemowy. Uczniowie, nadając takiemu tekstowi tytuł, proponując lid, śródtytuły, ilustracje poglądowe, reprodukcje
240 POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNE, 2012 • 2 (10)
Janus-Sitarz A., red., 2007, Szkolne spotkania z literaturą, Kraków: Universitas. Janus-Sitarz A., red., 2010, Edukacja polonistyczna wobec trudnej współczesności , Kraków: Universitas. Janus-Sitarz A., red. , 2011, Szkolna lektura bliżej teraźniejszości , Kraków: Universitas. Kwiatkowska D., Lewandowska M., 2003, WebQuest: metoda pracy z uczniami , http://gazeta- -it.pl/pl/edukacja/5059, dostęp: 9.09.2011. (Prezi) http://prezi.com, dostęp: 9.09.2011. Szczęsna E., 2004, Wprowadzenie do poetyki intersemiotycznej , w: Balbus S., Hejmej A., Nie- dźwiedź J., red., Intersemiotyczność. Literatura wobec innych sztuk (i odwrotnie) , Kraków: Universitas. Żylińska M, 2010, Szkoła szkodzi na mózg, http://www.polityka.pl/spoleczenstwo/artykuly/ 1508366,1,szkola-oglupiania.read, dostęp: 9.09.2011.
A Secondary School Student Reads Reduta Ordona [Ordon’s Redoubt]. On Literary Text with a Historical Context in Polonistic Education
The article raises an issue of students’ cognition of literary texts from the nineteenth century included in the core curriculum. The author draws attention to the difficulties associated with understanding the literal and metaphorical language that varies from the everyday language of the students. The author also introduces methods to mitigate these problems and proposes a form of classroom exercises which facilitate the analysis and interpretations of literary works.
Key words : literature of the nineteenth century, comprehension, methods of work at school
