Głoski polskie. Przewodnik fonetyczny dla cudzoziemców i nauczycieli uczących języka polskiego jako obcego, Eseje z Filologia polska jako obca

Pobierz Głoski polskie. Przewodnik fonetyczny dla cudzoziemców i nauczycieli uczących języka polskiego jako obcego i więcej Eseje w PDF z Filologia polska jako obca tylko na Docsity! Recenzje i omówienia 191SO 71/1 Marcin M a c i o ł e k, Jolanta Ta m b o r, Głoski polskie. Przewodnik fonetyczny dla cudzoziem- ców i nauczycieli uczących języka polskiego jako obcego, Wydawnictwo Gnome, Katowice 2012, ss. 91 + płyta CD, 47 plansz z rentgenogramami głosek polskich. Recenzowana publikacja – sygnalizuje to drugi człon jej tytułu – pomyślana została jako pomoc zarówno dla cudzoziemców uczących się języka polskiego, jak i nauczycieli tego języka, którzy w procesie glottodydak- tycznym winni skoncentrować się na wykształceniu sprawności właściwego artykułowania dźwięków mowy. Sprawność ta w istniejących podręcznikach do nauczania języka polskiego jako obcego jest na ogół traktowana po macoszemu. Wiadomo jednak, że prawidłowa wymowa to jeden z warunków umożliwiających wzajemne zrozumienie nadawcy i odbiorcy. Niedbałość fonetyczna, błędy wymawianiowe nierzadko prowadzą do zakłóceń w komunikacji. To założenie stało się punktem wyjścia autorów opracowania, które ma pomóc studentom wy- ćwiczyć poprawną, piękną wymowę pozbawioną obcych naleciałości i nawyków fonetycznych przeniesionych z rodzimego języka. Cel ten jest ze wszech miar słuszny. Na publikację składają się książka, obejmująca Wprowadzenie (s. 7–15) i 8 rozdziałów (s. 16–91), oraz płyta CD z nagranymi realizacjami głosek w izolacji, kontekście fonetycznym oraz w opozycjach, a także 47 plansz z rentgenogramami głosek polskich. W pierwszym rozdziale zatytułowanym Poprawna wymowa polska. Przewodnik dla cudzoziemców i ich nauczycieli (s. 16–48), autorstwa Jolanty Tambor, zawarto syntetyczne i przejrzyście podane interesujące uwagi na temat błędów wymawianiowych współczesnych Polaków, czasu poświęcanego w nauczaniu języka polskiego jako obcego na fonetykę praktyczną, wyjaśniono także zjawisko transferu negatywnego polegającego „na prze- noszeniu wiedzy, nawyków ze swojego języka do nabywanego obcego” (s. 17) oraz cechy dystynktywne głosek. Ważną i najobszerniejszą część rozważań stanowi opis trudności cudzoziemców w opanowaniu polskiej wymo- wy. Jolanta Tambor skupiła się na wybranych samogłoskach i spółgłoskach (także geminatach), które różnym grupom obcokrajowców (Niemcom, Arabom, osobom anglojęzycznym, Słowianom wschodnim, Łotyszom, Sło- wakom, Chińczykom, Koreańczykom, Francuzom) sprawiają kłopoty artykulacyjne. Uwagę poświęciła ponadto różnicom między pisownią a realizacją liter i ich połączeń w języku polskim i w innych językach (np. j realizo- wane przez Francuzów jako [ž], przez anglofonów jako [ǯ], przez Hiszpanów jako [x]). Charakterystykę miejsc trudnych w polskiej wymowie wzbogaca zestaw różnorodnych ćwiczeń mających pomóc w nauczaniu cudzo- ziemców poprawnej realizacji fonetycznej. Są wśród tych ćwiczeń takie, które uczą wymawiania głosek (m.in. pokazywanie ułożenia narządów mowy za pomocą grafik lub rąk nauczyciela, tworzenie własnych – za pomocą uszminkowanych ust – labiogramów, wymawianie sylab z daną głoską w różnym sąsiedztwie fonetycznym) oraz usprawniające procesy słyszenia i rozumienia (np. metody obrazkowo-wyrazowa, gramatyczna i pamięciowa). Rozdział kończy propozycja ćwiczeń, które winny być wykorzystywane na dalszych etapach nauki (np. powta- rzanie usłyszanych tekstów, słuchanie nagrań, układnie domina z sylabami, rozwiązywanie krzyżówek) oraz podstawowa bibliografia obejmująca wybór podręczników i artykułów metodycznych, podręczników i zbiorów ćwiczeń do fonetyki. Drugi, trzystronicowy rozdział pt. Wymowa tzw. nosówek w języku polskim (s. 49–51), przygotowany przez oboje autorów – Marcina Maciołka i Jolantę Tambor, dotyczy istotnego problemu polskiej fonetyki. Znajdujemy tutaj informacje o realizacji liter ortograficznych ę, ą w śródgłosie wyrazowym w pozycji przed spółgłoskami zwarto-szczelinowymi i zwarto-wybuchowymi. W tym kontekście w miejscu wskazanych liter pojawia się w wymowie odpowiednia samogłoska ustna ([e] lub [o]) oraz spółgłoska sonorna nosowa o tym samym miejscu artykulacji, co jej prawostronny kontekst fonetyczny. Dane na temat dystrybucji tzw. samogłosek nosowych uzupełniają wiadomości dotyczące ich występowania w śródgłosie przed spółgłoskami frykatywnymi. Jest po- nadto mowa o realizacji liter ę, ą w wygłosie oraz w śródgłosie przed spółgłoskami [u̯], [l´]. Wspomina się również o wariantywnej – doliterowej bądź z tzw. samogłoską nosową – realizacji połączeń literowych am, an, em, en, om, on, um, un, im, in, ym, yn przed spółgłoskami szczelinowymi. Kolejna część książki pt. Prozodia: akcent i intonacja. Zasady akcentowania w języku polskim (s. 52–63), napisana przez Marcina Maciołka, traktuje przede wszystkim o akcencie zdaniowym i wyrazowym. Rozdział inicjują uwagi na temat pojmowania akcentu, definiowania prozodii, typów akcentu (zdaniowy i wyrazowy), cech polskiego akcentu (dynamiczny, tonalny, iloczasowy), rodzajów akcentu wyrazowego ze względu na jego stabilność (stały, swobodny) oraz miejsca sylaby akcentowanej (inicjalny, oksytoniczny, paroksytoniczny, propa- roksytoniczny). Autor omawia funkcje akcentu (delimitacyjną, kulminatywną, dystynktywną), przywołuje zasa- dy akcentowania w języku polskim, omawia wybrane wątki związane z taktem mowy (eksplikuje pojęcia wyra- Recenzje i omówienia192 SO 71/1 zu ortotonicznego, klityki, proklityki i enklityki), akcentem zdaniowym logicznym oraz intonacją (intonacja wznosząca, intonacja opadająca, intonacja wznosząco-opadająca, klauzula). Ciekawym dodatkiem są informacje o wykorzystywaniu suprasegmentaliów w artystycznej odmianie polszczyzny (wraz z egzemplifikacjami) oraz krótki rys historyczny dotyczący polskiego akcentu. Trzy następne rozdziały nie mają już charakteru teoretycznego, lecz praktyczny. Na stronach 64–73 (Zobacz, posłuchaj i powtórz... – zbiór ćwiczeń fonetycznych dla cudzoziemców) Marcin Maciołek pomieścił bogaty i róż- norodny zestaw ćwiczeń. Ujęte w nich zostały problemy związane z wymową samogłosek, spółgłosek dźwięcz- nych i bezdźwięcznych, głosek [u̯], [v], [l], [l´], [r], [l], obstruentów dziąsłowych [š], [ž], [č], [ǯ] oraz środko- wojęzykowych prepalatalnych [ś], [ź], [ć], [ʒ́], spółgłosek właściwych przedniojęzykowych zazębowych [s´], [z´], [c´], nadto spółgłosek [b] i [v], [c], [s], [z] oraz geminat. Są też ćwiczenia akcentuacyjne. Rozdział Zrób sobie test... – quiz fonetyczny dla nauczycieli języka polskiego jako obcego (s. 74–81) pozwa- la – w zamyśle Marcina Maciołka – zweryfikować zdobytą w trakcie lektury książki wiedzę fonetyczną osób uczących cudzoziemców polszczyzny. Zaproponowany quiz, mający formę testu wyboru, liczy czterdzieści py- tań, które odnoszą się do rozmaitych zagadnień fonetycznych. Test opatrzono kluczem odpowiedzi oraz punkta- cją wraz z oceną. Oboje autorzy skonstruowali również Przykładowy egzamin z podstaw fonetyki i prawideł poprawnej wymo- wy polskiej (s. 82–84). Obejmuje on 9 otwartych zadań testowych (z podaną liczbą punktów za każde zadanie). Sformułowane pytania mają – dla przykładu – następującą postać: Proszę określić cechy artykulacyjne głosek wskazanych w tabeli; Proszę określić cechy głosek przedstawionych na poniższych rentgenogramach, a następ- nie odgadnąć, jakie to głoski; Proszę opisać wymowę samogłosek w języku polskim, uwzględniając ruchy języka w poziomie i pionie oraz układ warg; Proszę zapisać fonetycznie podany tekst; Proszę opisać reguły poprawne- go akcentowania w języku polskim, podając odpowiednie przykłady. W rozdziale zatytułowanym Pół żartem, pół serio... (s. 85–87) Marcin Maciołek przedstawił kilka uwag na temat liter samogłoskowych, jednej z funkcji i w pozycji przed inną samogłoską, powrócił do problemu tzw. samogłosek nosowych, pokrótce omówił historyczny rozwój systemu wokalicznego w języku polskim oraz przywołał interesujący felieton Joanny Szczepkowskiej Aaa tam poświęcony obserwowanemu przez aktorkę problemowi elidowania samogłosek w niechlujnej wymowie Polaków. Ostatni rozdział publikacji pt. Głoski polskie w izolacji, kontekście i opozycjach – transkrypcja materiału nagranego na płytę (s. 88–91) to wykaz zapisanych alfabetem slawistycznym głosek (samogłosek, głosek pół- otwartych, spółgłosek właściwych wargowych, zębowych, dziąsłowych, środkowojęzykowych, spółgłosek two- rzących szereg: przedniojęzykowo-zębowa, przedniojęzykowo-dziąsłowa, środkowojęzykowo-prepalatalna, a także spółgłosek tylnojęzykowych) oraz wyrazowych egzemplifikacji (zapisanych ortograficznie) zawierają- cych poszczególne głoski. Do książki załączono Wykaz rentgenogramów głosek polskich wraz z przykładowymi realizacjami fonetycz- nymi. Ma on formę tabeli, w której umieszczono: 47 głosek zapisanych alfabetem slawistycznym, zapisane or- tograficznie egzemplifikacje wyrazów z daną głoską występującą w różnych pozycjach oraz transkrypcję fone- tyczną podanych leksemów. Tak na przykład głoskę [p] zaprezentowano w wyrazach parasol, komputer, sklep oraz chleb, a głoskę [ž] w wyrazach żaba, rzeka, burza, abażur. Niektóre partie recenzowanego opracowania są dyskusyjne. Na stronie 11 czytamy, że spółgłoski zwarto- -szczelinowe i szczelinowe zębowe [s], [z], [c], [ʒ], dziąsłowe [š], [ž], [č], [ǯ] oraz środkowojęzykowe [ś], [ź], [ć], [ʒ́] „ze względu na ich właściwości akustyczne (wrażenia słuchowe, jakie wywołują) nazywane są odpo- wiednio: spółgłoskami syczącymi, szumiącymi lub szeleszczącym) [powinno być: szeleszczącymi – uzup. P.W.] oraz ciszącymi”. Należałoby mocniej rozgraniczyć cechy akustyczne od audytywnych. Na tej samej i następnej stronie przywołane zostały różne koncepcje odnoszące się do liczby fonemów w języku polskim. Omówiono propozycje Romana Laskowskiego, Jolanty Szpyry-Kozłowskiej, Tadeusza Milewskiego, Mariana Jurkowskie- go, Ireny Sawickiej oraz Alicji Nagórko. Dziwi nieco nieobecność znaczących ujęć na przykład Zdzisława Stiebera, Wiktora Jassema, Bronisława Rocławskiego czy Marii Steffen-Batogowej. Sprzeczne wydają się podawane informacje na temat układu warg podczas wymawiania samogłoski [a]. Zgodnie z danymi zamieszczonymi na stronie 18 jest to „samogłoska tzw. neutralna, układ języka i warg jak przy oddychaniu głębokim, przez usta; język leży płasko na dnie jamy ustnej, jego masa jest jednak lekko prze- sunięta ku tyłowi; wargi zaokrąglone, szeroko rozwarte”. W literaturze fonetycznej kwalifikacja neutralna (moż- na zadać pytanie, dlaczego ten przymiotnik opatrzono określeniem tak zwana) odnosi się do układu warg głoski [a]. Błędem jest przypisywanie tej samogłosce cechy zaokrąglona. Nieprecyzyjnie brzmi opis pionowych i po- ziomych ruchów języka podczas artykulacji samogłoski [y]. Nie jest to „samogłoska przednia wysoka” (s. 18), lecz przednia cofnięta oraz wysoka obniżona. Wśród sposobów pozwalających opisać artykulację polskich sa-