Główne środowiska wychowawcze w życiu młodego człowieka - Notatki - Psychologia, Notatki z Psychologia

Pobierz Główne środowiska wychowawcze w życiu młodego człowieka - Notatki - Psychologia i więcej Notatki w PDF z Psychologia tylko na Docsity!

Główne środowiska wychowawcze w życiu młodego człowieka

1.1 Rodzina i jej znaczenie dla jednostki

„Środowisko życia człowieka stanowi od dawna przedmiot zainteresowań zarówno filozofii, jak nauk szczególnych. Jednakże pojęcie środowiska jest wieloznaczne. Każda gałąź wiedzy tworzy adekwatne do swoich potrzeb pojęcie środowiska. W biologii mianem środowiska określa się czynniki ekologiczne warunkujące życie i rozwój organizmu. W geografii środowisko ujmuje się jako otaczającą ludzi przyrodę organiczną i nieorganiczną. W naukach społecznych natomiast mianem środowiska oznacza się krąg osób, rzeczy i stosunków otaczających człowieka w jego życiu indywidualnym i zbiorowym.”^1 Istota rozwoju człowieka w środowisku polega nie na jednostronnej zależności człowieka i środowiska. Człowiek dzięki swej działalności może dokonywać zmian w środowisku, przetwarzać je i przekształcać. To świadomie kształtowane przez człowieka środowisko oddziałuje z kolei na jego osobowość, wpływa na sposób życia, działanie, myślenie. Środowisko nas otaczające, nie jest elementem statycznym, może ulegać przeobrażeniom, przy czym zakres i kierunek tych przeobrażeń mogą być regulowane przez człowieka.^2 Od kilku tysięcy lat traktuje się rodzinę jako grupę społeczną o bardzo poważnych zadaniach wobec społeczeństwa. Przykładem mogą być starożytne Chiny, Grecja, Rzym.^3 Rodzina jest dla jednostki grupą odniesienia, z którą świadomie i mocno identyfikuje się ona jako członek, reprezentant a także współtworzy i przyjmuje kultywowane w niej poglądy i postawy, obyczaje wzory zachowania i postępowania. Według Z. Zaborowskiego rodzina jest grupą naturalną opartą na związkach krwi małżeństwa lub adopcji. Jest to grupa o charakterze wspólnoty, której podstawową funkcją jest utrzymanie ciągłości biologicznej społeczeństwa. Członkowie rodziny powiązani są nie tylko więzami pokrewieństwa lecz również związkami prawno – ekonomicznymi. Rodzina stwarza warunki do zaspokojenia różnorodnych potrzeb psychicznych i społecznych swoich członków a zwłaszcza dzieci. Głównie chodzi tu o potrzebę przynależności uczuciowej , bezpieczeństwa i stabilizacji.^4 Najbliższe otoczenie jednostki, jakim jest rodzina najlepiej zabezpiecza prawidłowy rozwój emocjonalny dzieci i młodzieży, chroni je przed niedostosowaniem społecznym, naruszeniem równowagi wewnętrznej. Odgrywa ona istotną rolę w kształtowaniu społecznej i kulturalnej strony osobowości młodego pokolenia , w przekazywaniu społecznie aprobowanych i pożądanych wzorów postępowania i zachowania się. Rodzina wraz ze szkołą zapewnia prawidłowy rozwój intelektualny i przygotowanie młodzieży do pełnienia ról społecznych. Środowisko rodzinne jest pierwszym i podstawowym środowiskiem społecznym, podstawową komórką całego życia społecznego. Rodzina pierwsza wprowadza

(^1) R. Wroczyński, Pedagogika społeczna, Warszawa 1985r, s. 76 (^2) tamże s. 95 (^3) H. Izdebska, Przyczyny konfliktów w rodzinie, Warszawa 1979r, s. 7 (^4) Z. Zaborowski, O rodzinie, rodzina jako grupa społeczno – wychowawcza, Warszawa 1969r, s. 21

młodzież w życie społeczne, uczy czynnie żyć w grupie społecznej i tym samym rozwija podstawy osobowości dziecka. Środowisko rodzinne jest głównym ośrodkiem rozwoju sfery emocjonalnej dzieci, kształtuje podstawy moralne i ideowe dziecka. Uspołecznienie dzieci i młodzieży jest podstawową funkcją oddziaływania rodziny. W środowisku rodzinnym dokonuje się socjalizacja dzieci i młodzieży oraz kształtują się pierwsze więzi łączące młode pokolenie z szerszą strukturą społeczną i całokształtem życia społeczeństwa.^1 Mówiąc o rodzinie należy pamiętać iż to ona najlepiej zabezpiecza prawidłowy rozwój emocjonalny jednostek, chroni je przed niedostosowaniem społecznym, naruszeniem równowagi wewnętrznej. Ściśle z rodziną łączy się proces wychowania. To właśnie rodzice są pierwszymi nauczycielami i wychowawcami. Nadają oni kierunek procesowi wychowania i stoją na straży prawidłowości tego procesu. Aby ojciec i matka jako wychowawcy mogli właściwie kierować procesem wychowawczym swych dzieci muszą posiadać autorytet przejawiający się w ich postawie moralnej. Od ojca, matki czy nauczyciela społeczeństwo wymaga nienagannej postawy moralnej w życiu codziennym i w życiu społecznym. Wyrazem takiej postawy i postępowania rodziców i nauczycieli są dobre przykłady ich życia i zachowanie godne do naśladowania przez wychowanków.^2 Na przestrzeni wieków znacznie zmienił się model rodziny. Podstawowe zmiany zachodzące w strukturze rodziny można przypisać przeobrażeniom dokonującym się we współczesnym społeczeństwie. W drugiej połowie XX wieku utrwala się sformułowany w pierwszej połowie tego wieku pogląd, że współczesna cywilizacja stwarza w miarę swoich postępów coraz większe zagrożenie dla rodziny zakłócając jej funkcjonowanie i podkopując podstawy jej egzystencji.^3 Ważny jest fakt, iż organizacja Narodów Zjednoczonych a także Kościół Katolicki proklamowały rok 1994 Międzynarodowym Rokiem Rodziny, wynika to z zainteresowania współczesnych badaczy, psychologów, socjologów i pedagogów sprawami rodziny i niebezpieczeństw na jakie jest narażona ta najważniejsza komórka społeczna. W dzisiejszych czasach kształtuje się nowa hierarchia dóbr rodzinnych. Na randze znaczenie zyskała satysfakcja życia małżeńskiego i rodzinnego. Za podstawowy warunek satysfakcji małżeńskiej uznano długotrwałą miłość. Jeśli ona wygaśnie pewna część współmałżonków czuje się upoważniona do ponownego poszukiwania szczęścia w następnych związkach (dobro dzieci uznają za rzecz drugorzędną).^4 Model rodziny na przestrzeni wieków uległ znacznej zmianie. Najłatwiej będzie nam to stwierdzić przyglądając się współczesnej rodzinie poprzez pryzmat jej funkcji. Jeśli chodzi o funkcję prokreacyjną, seksualną to można stwierdzić wzrost przedmałżeńskich i pozamałżeńskich kontaktów seksualnych. Mimo to współżycie seksualne w relacjach małżeńskich jest bardziej cenione niż w przeszłości. W cenie jest jakość przeżyć i pełna satysfakcja obojga małżonków. W przeszłości żony miały mniejsze wymagania pod tym względem mężczyzny ale „kobieca rewolucja seksualna” podwyższyła wymagania

(^1) H. Smarzyński, Szkoła jako środek wychowawczy, Kraków 1987r, s. 101 (^2) tamże s3. (^3) Z. Tyszka , Rodzina w świecie współczesnym – jej znaczenie dla jednostki i społeczeństwa , (w:) ,Pedagogika społeczna , pod red. T. Pilcha I. Lepalczyk Warszawa 1995r, s.

(^4) tamże s.

Pierwsze podstawy wychowania otrzymuje dziecko w rodzinie, w której również kształtują się fundamenty osobowości. Szkoła dla dzieci staje się pomostem, wprowadzającym w życie społeczne i przygotowującym do pełnienia określonych grup społecznych. „Szkoła jako pomost do życia społecznego nie tylko naucza i wprowadza w poznanie rzeczy, zjawisk, poprzez zdobywanie wiadomości i wiedzę oraz rozwija funkcje poznawcze, ale również szkoła wychowuje i ta funkcja staje się pierwszoplanowa w jej działalności”.^1 „Szkoła jak wszystkie twory kultury, jest elementem świata człowieka i służy zaspokajaniu określonych celów ludzkich. Jest ona zdolna realizować wiele wartości i potrzeb. Oto kilka z nich :

• poznanie
• samourzeczywistnienie
• współżycie
• uzyskanie odpowiedniego prestiżu i pozycji
• uznanie
• zapewnienie bytu
• uczestniczenie w realizacji idei doniosłych społecznie”^2 Na początku rozdziału wspomniałam, iż szkoła obok rodziny przygotowuje młode pokolenie do wejścia w dorosłe życie. Należy jednak pamiętać, że wychowanie rodzinne znacznie różni się od wychowania szkolnego. To ostatnie charakteryzuje się czynnościami planowymi, gdyż realizuje z góry wyznaczone cele i zadania określone w programach wychowawczych poszczególnych szkół.^3 Szkoła względem społeczeństwa spełnia określone funkcje. R. Woźniak wyróżnił 2 grupy funkcji. Są to funkcje:

1. zewnętrzne
2. wewnętrzne Ad. 1. Zewnętrzne funkcje szkoły to te, które wypływają z postanowień zbiorowości powołującej szkołę do istnienia, organizującej szkolnictwo, zapewniającej mu bazę materialną i warunki ciągłości działania.^4 Wyznaczają je następujące czynniki tkwiące w społeczeństwie.
3. kultura narodowa stanowiąca postulaty ciągłości kulturowej, rozwoju kulturowego oraz podnoszenia aspiracji kulturowych warstw społecznych,
4. ideologia zwłaszcza polityczna oraz system norm moralnych i obyczajowych w zakresie współżycia ludu,
5. poszczególne działy gospodarki narodowej i prywatnej profilujące szkolnictwo oraz poszczególne szkoły według potrzeb ekonomicznych kraju,
6. struktura społeczno – zawodowa wyznaczająca role społeczne, kariery zawodowe i sposób życia społeczności lokalnej w której działa. Ad. 2. Wewnętrzne funkcje szkoły to te, które niejako nadbudowują się nad jej strukturą instytucjonalną czy tez wypełniają strukturę zindywidualizowanymi zachowaniami. Spośród wielu funkcji wewnętrznych wypełniających przez szkołę można wymienić:
7. Funkcje edukacyjne – przekazywanie określonej wiedzy, umiejętności i nawyków.

(^1) H. Smarzyński, Szkoła jako środowisko wychowawcze, Warszawa 1987r, s. 137 (^2) R.B. Woźniak, Zarys socjologii, edukacji i zachowań społecznych, Koszalin 1998r, s. 221 (^3) tamże s. 222 (^4) T. Gołaszewski, Szkoła jako system społeczny, Warszawa 1977r, s.53 (w:) R.B. Woźniak, Zarys

socjologii, edukacji, i zachowań społecznych, Koszalin 1998r, s. 227

2. Funkcje selekcyjne – szkoły decydujące o ilości i jakości przygotowanych kadr, ich doborze specjalizacji przy uwzględnieniu stopnia demokratyzacji , wyrównywania startu życiowego.
3. Funkcje adaptacyjne i kulturowe, wyrażające się we wprowadzaniu do społeczności lokalnej i jej kultury.
4. Funkcje ideologiczne – wskazują określone cele działania, filozofię edukacji, ideologia dotyczy postaw i opinii, przekonań i poglądów kształtowanych również przez szkoły.
5. Funkcje integracyjne i dezintegracyjne. Szkoła nie tyko zbliża, ale i dzieli, wpływa pośrednio lub bezpośrednio na społeczność pozaszkolną.
6. Funkcje opiekuńcze i wychowawcze szkoła spełnia w następujących formach: diagnozowanie sytuacji dziecka w rodzinie , w środowisku , profilaktyka , stymulowanie rozwoju , poradnictwo , integracja i koordynacja działalności opiekuńczo-wychowawczej. Dzisiejsza szkoła wychowuje przy czym stara się to robić zgodnie z aktualnymi i przyszłymi potrzebami społeczeństwa .Szkoły współczesne łączą wychowanie ogólne z treściami wychowawczymi, niezbędnymi dla przyszłej pracy zawodowej czy kierunków działalności społecznej wychowanków”^1. Cechą charakterystyczną szkoły jest to, iż jest to zespół reprezentantów dwóch pokoleń: nauczycieli i uczniów. Centralną rolę odgrywa nauczyciel, kierujący rozwojem umysłowym i społecznym uczniów oraz realizujący związane z tym cele wychowania. Na podstawie badań przeprowadzanych przez D. Medleya na populacji 10000 uczniów szkół średnich scharakteryzowano nauczyciela najbardziej lubianego przez młodzież. Charakteryzuje go :
7. Umiejętność nauczania (jasne tłumaczenie i podawanie przykładów, dobra organizacja).
8. Pogoda ducha, łagodność, cierpliwość.
9. Przyjacielskość, koleżeńskość.
10. Zainteresowanie uczniami, zrozumienie ich.
11. Bezstronność (nie ma swoich pupilków).
12. Sprawiedliwość przy stawianiu stopni i ocenianiu.^2 Każdy nauczyciel w swojej pracy wykształca odpowiedni dla siebie system pracy oraz styl kierowania pedagogicznego. „Ogólnie w literaturze wymienia się wiele stylów kierowania min. autokratyczny, demokratyczny, nieingerujący, z następującymi grupami:
13. przywódcy autokratyczni :

• autokrata surowy
• autokrata życzliwy
• autokrata nieudolny

2. przywódcy demokratyczni:

• prawdziwy demokrata
• pseudo demokrata

3. przywódcy nieingerujący.”^3 „Być dobrym nauczycielem – znaczy racjonalnie kierować (współkierować) zespołem uczniowskim. Im zespół ma większą swobodę, tym mocniej nauczyciel pobudza jego aktywność. I odwrotnie, im bardziej nauczyciel tłumi ucznia , tym niższa jest jego motywacja do działań. Dobry a więc skuteczny

(^1) R.B. Wożniak ,Zarys socjologii edukacji i zachowań społecznych, Koszalin 1998r, str. (^2) tamże s. 63 (^3) R.B. Woźniak, Zarys socjologii, edukacji i zachowań społecznych, Koszalin 1998r, s. 286

Obecne czasy raczej nie sprzyjają rodzinom. Dla wielu członków rodzin dom wydaje się być hotelem, gdzie się śpi, je i odrabia lekcje. Rodzice w pracy od rana do wieczora, dzieci zaś pozostawione są samym sobie. Ludzie często mijają się ze sobą, zajęci swoimi sprawami oddalają się od siebie. Wszystko to wpływa na rozluźnienie więzi rodzinnych. Nic więc dziwnego, że młodzież i dzieci bardzo chętnie swój wolny czas spędzają w gronie rówieśników. To właśnie w grupie dziecko uczy się kontaktować z innymi ludźmi, dostrzegać ich problemy, pomagać w ich rozwiązywaniu. Dziecko w grupie uczy się nie tylko pomagać innym lecz również przyjmować ich pomoc. Dostrzega, że świat nie kręci się wokół niego, że wszyscy ludzie są ważni, że trzeba liczyć się ze zdaniem innych. W grupie zawierane są pierwsze przyjaźnie, obdarzanie zaufaniem, powierzanie i dotrzymywanie tajemnic, tu dziecko uczy się lojalności i dowiaduje co grozi za jej nie dochowanie. Grupa jest również tym miejscem, gdzie jednostka poznaje życie, doświadcza jego smaku, uczy się sprytu a nawet cwaniactwa. Zdobywa też umiejętności radzenia sobie z trudnościami , stawiania im czoła. Uważa się, że grupa rówieśnicza jest swego rodzaju szkołą życia, przygotowującą młodego człowieka do życia w społeczności, do pełnienia określonych ról społecznych. Na forum grupy dziecko broni słuszności swego stanowiska, uczy się samodzielnego podejmowania różnych decyzji, samodzielnego myślenia, tworzenia czegoś nowego, przeżywa różnego rodzaju porażki, dzięki którym uczy się wytrwałości, cierpliwości w dążeniu do celu, odporności w razie niepowodzenia. Takie dziecko będzie potrafiło w razie porażki otrząsnąć się i zacząć od nowa, nabędzie umiejętności mobilizowania się do działania , nauczy się ono pracy z innymi i współdziałania. Grupa rówieśnicza jest niekwestionowaną częścią życia nastolatków. Daje poczucie przynależności, zrozumienia akceptacji. Wewnątrz grupy nastolatek może wypróbować nowe role, przybierać różne imiona, spróbować nowych sposobów ubierania się czy uczesania. Oczywiście nastolatek sam ocenia te role czy style przed lustrem, ale najważniejsze są reakcje innych, szczególnie rówieśników.^1 Grupy rówieśnicze są pomostem nastolatka do odpowiedzialnego świata dorosłych. Jednak one same mogą stanowić poważne źródło konfliktów i stresów. Można wyróżnić wiele rodzajów grup. Przy ich klasyfikowaniu badacze wychodzą z różnych założeń i stosują różne kryteria i zasady podziału. Najczęściej przyjmuje się następujące kryteria klasyfikacji: a) stopień trwałości, więzi łączącej członków grupy:

• grupy krótkotrwałe i przelotne powstające spontanicznie i szybko znikające np. podróżni
• grupy długotrwałe – mają one zwykle charakter zinstytucjonalizowany np. grupa narodowa lub szkolna b) rozmiary grupy
• grupy małe od 2 do 50 członków zlokalizowane w jednym miejscu i obcujące ze sobą bezpośrednio „twarzą w twarz”. Małe grupy nie funkcjonują samoistnie lecz na ogół stanowią część składową większych grup
• grupy duże powyżej 50 członków funkcjonują często samoistnie. W grupie tej komunikowanie się „twarzą w twarz” jest niemożliwe dlatego łączność między poszczególnymi członkami odbywa się za pomocą dodatkowych pośredników c) charakter członkostwa
• grupy dobrowolne i niedobrowolne. Do pewnych grup człowiek dostaje się automatycznie niezależnie od swojej woli. Nikt nie wybiera sobie rodziców, kraju w którym się rodzi, koloru skóry itp. Do innych grup jednostka wstępuje dobrowolnie po namyśle. Jeśli człowiek najpierw wytworzył jakiś typ solidarności z grupą, a (^1) R. Maxwell, Dzieci, alkohol, narkotyki, Gdańsk 1994r, s.

następnie zgodnie z własną wolą został jej członkiem, wówczas grupę tą nazywać będziemy grupą dobrowolną. d) stosunek do innych ludzi wynikający z przynależności do grupy

• grupy wewnętrzne i zewnętrzne, jest to kryterium często subiektywne, wyznaczone przez stosunek jednostki ludzkiej do różnych grup. Dla danego osobnika grupami wewnętrznymi będą te grupy, za członka których sam się uważa, bez względu na praktyczną przynależność. Silna identyfikacja z grupą wewnętrzną prowadzi zwykle do pojawienia się postawy charakteryzującej się między innymi wyolbrzymianiem wad innych grup. e) typy więzi łączącej członków grupy
• formalne, w których istnieje przewaga więzi bezosobowych nad osobistymi, członkowie utrzymują ze sobą stosunki nie z konieczności ale z własnej ochoty przebywania w towarzystwie. W toku współżycia grupy te tworzą własne wzory, reguły postępowania, określają własne cele oraz sposoby ich osiągania. Dokonują także podziału ról i funkcji pomiędzy swoich członków. Powstają one zwykle w sposób odgórny.

- nieformalne – w tych grupach występuje przewaga więzi osobistych. Grupą

nieformalną równocześnie pierwotną i małą może być grono przyjaciół spędzających razem wakacje, grupa rówieśników bawiących się razem na podwórku. Grupa ta może mieć własną organizację nieformalną opartą na niesformalizowanych przywódcy i jego pomocników itp.^1 „Granice między grupami nieformalnymi i formalnymi są dość płynne. Pierwsze z nich często zwierają elementy formalne, a grupy formalne element więzi osobistej, powstałej w wyniku zżycia się członków w toku wspólnie wykonywanej pracy. Można jednak wyodrębnić następujące wskaźniki umożliwiające odróżnienie grupy formalnej od nieformalnej. a) sposób powstawania grupy i geneza norm obowiązujących jej członków, b) struktura wewnętrzna ( w grupach nieformalnych kształtuje się w toku interakcji, w formalnych jest narzucona), c) więź spajająca członków ( w grupach nieformalnych – osobista; w grupach formalnych – bezosobowa),

d) zakres osobowości uwikłanej w życie grupy ( grupy nieformalne silniej i szerzej

modelują osobowości niż grupy formalne)”^2

Każda grupa ma wpływ na jednostkę. Dopóki grupa jest atrakcyjna dla jednostki, zaspokaja jej potrzeby, umożliwia osiągnięcie celu, wówczas siła oddziaływania jej będzie większa. Nastąpi szybsze przyswajanie norm i wzorów zachowań, szybsze wtapianie się w strukturę grupy. W zależności od rodzaju grupy jej wpływ na jednostkę może być negatywny lub pozytywny.

(^1) R.B. Woźniak, Zarys socjologii, edukacji i zachowań społecznych, Koszalin 1998r, s. 174 (^2) tamże s.