Pobierz Gospodarka rynkowa a inne systemy gospodarcze i więcej Ćwiczenia w PDF z Gospodarka tylko na Docsity! Z tego rozdziału dowiesz się • dlaczego problem ograniczoności zasobów jest kluczowy w ekonomii. • jak wyglądała historia gospodarcza ludzkości w dużym skrócie. • jakie problemy występowały w gospodarce nakazowo-rozdzielczej. • czym jest gospodarka mieszana. Wprowadzenie Najważniejszym problemem ekonomicznym jest kwestia ograniczoności zasobów. Gdybyśmy mieli nieskończoną ilość zasobów naturalnych, energii, ziemi i dyspono- wali nieograniczoną liczbą pracowników, nie musielibyśmy się zastanawiać nad tym, co chcemy i co powinniśmy produkować, w jaki sposób to produkować i kto powinien to otrzymać. Ponieważ jednak zasoby są ograniczone, to jako jednostki i jako całe społeczeństwo musimy zdecydować: • co produkować; • jak produkować; • dla kogo produkować. Choć może się wydawać, że te decyzje są podejmo- wane przede wszystkim w przedsiębiorstwach, które wytwarzają produkty i dostarczają usługi, to jednak w gospodarce rynkowej ostatecznie to konsumenci – poprzez swoje zakupy – decydują, jakie dobra zostaną wyprodukowane i jakie usługi zakupią. Co produkować? Ponieważ zasoby są ograniczone, jako społeczeństwo musimy zde- cydować, które dobra wyprodukujemy, a których nie. Z posiadanych zasobów możemy wyprodukować wiele różnych dóbr. Na przykład z kawałka stali możemy wytworzyć m.in. narzędzia kuchenne, narzędzia chirurgiczne, gwoździe, puszki na żywność, elementy konstrukcyjne budynku, części do pojazdów czy sprzęt wojskowy. Kto więc i w jaki spo- sób decyduje, na co przeznaczymy dane zasoby stali i ile – jako cała gospodarka – wypro- dukujemy narzędzi kuchennych, a ile – sprzętu wojskowego? Jakimi kryteriami powinien się kierować? ROZDZIAŁ 7 Gospodarka rynkowa a inne systemy gospodarcze Z tego rozdziału dowiesz się • dlaczego problem ograniczoności zasobów jest kluczowy w ekonomii. • jak wyglądała historia gospodarcza ludzkości w dużym skrócie. • jakie problemy występowały w gospodarce nakazowo-rozdzielczej. • czym jest gospodarka mieszana. Wprowadzenie Najważniejszym problemem ekonomicznym jest kwestia ograniczoności zasobów. Gdybyśmy mieli nieskończoną ilość zasobów naturalnych, energii, ziemi i dyspono- wali nieograniczoną liczbą pracowników, nie musielibyśmy się zastanawiać nad tym, co chcemy i co powinniśmy produkować, w jaki sposób to produkować i kto powinien to otrzymać. Ponieważ jednak zasoby są ograniczone, to jako jednostki i jako całe społeczeństwo musimy zdecydować: • co produkować; • jak produkować; • dla kogo produkować. Choć może się wydawać, że te decyzje są podejmo- wane przede wszystkim w przedsiębiorstwach, które wytwarzają produkty i dostarczają usługi, to jednak w gospodarce rynkowej ostatecznie to konsumenci – poprzez swoje zakupy – decydują, jakie dobra zostaną wyprodukowane i jakie usługi zakupią. Co produkować? Ponieważ zasoby są ograniczone, jako społeczeństwo musimy zde- cydować, które dobra wyprodukujemy, a których nie. Z posiadanych zasobów możemy wyprodukować wiele różnych dóbr. Na przykład z kawałka stali możemy wytworzyć m.in. narzędzia kuchenne, narzędzia chirurgiczne, gwoździe, puszki na żywność, elementy konstrukcyjne budynku, części do pojazdów czy sprzęt wojskowy. Kto więc i w jaki spo- sób decyduje, na co przeznaczymy dane zasoby stali i ile – jako cała gospodarka – wypro- dukujemy narzędzi kuchennych, a ile – sprzętu wojskowego? Jakimi kryteriami powinien się kierować? ROZDZIAŁ 7 Gospodarka rynkowa a inne systemy gospodarcze Jak produkować? Dobra mogą być produkowane w różny sposób. Przykładowo, do wy- tworzenia butów możemy zastosować produkcję zautomatyzowaną lub produkcję ręczną. W pierwszym przypadku będziemy musieli użyć dużej liczby maszyn i niewielu pra- cowników. Natomiast w drugim wykorzystamy mniej maszyn, a większość pracy będzie wykonana przez człowieka. Kto i w jaki sposób zadecyduje, którego sposobu mamy użyć? Dla kogo produkować? Gdy już wyprodukujemy dobra, mogą one zostać rozdysponowa- ne między członków społeczeństwa w różny sposób. Wyobraź sobie, że jesteś na pusty- ni razem z grupą kilkunastu osób. Jest ekstremalnie gorąco i zaczyna brakować wody. Zostało pięć ostatnich butelek. Kto powinien je otrzymać? Czy wszyscy po równo? Czy ci, którzy najwięcej zapłacą? Czy może osoby najstarsze bądź o najsłabszym stanie zdrowia? A może osoby najsilniejsze? Podobnych, choć nie zawsze tak dramatycznych wyborów, musimy dokonywać w gospodarce. W przypadku większości dóbr i usług o tym, kto je skonsumuje, decyduje ten, kto jest w stanie zapłacić za nie odpowiednią cenę, ale w nie- których sytuacjach zasady są inne. Na przykład kto i na jakich zasadach powinien korzy- stać z opieki lekarzy specjalistów – ten, kto zapłaci najwięcej, czy ten, kto najdłużej czekał w kolejce? Czy może powinien być jeszcze inny sposób rozwiązania tego problemu? Odpowiedzi na wymienione wyżej pytania (co, jak i dla kogo produkować) zależą więc od decyzji zarówno jednostek, jak i całego społeczeństwa. Historia gospodarcza w pigułce Zamieszczony poniżej wykres (rys. Rysunek 18) przedstawia rozwój gospodarczy pięciu wybra- nych krajów świata. Źródło: Maddison Project Database, ourworldindata.org Rysunek 18. Rozwój gospodarczy pięciu wybranych krajów świata 55 Historia gospodarcza w pigułce Problemy gospodarki nakazowo-rozdzielczej Realizacja potrzeb – informacyjna funkcja cen i jej brak w gospodarce nakazowo-rozdzielczej W ZSRR fabryki okien nie ustalały cen na podstawie mechanizmu rynkowego, czyli popytu i podaży. Początkowo ustalano je w oparciu o wagę okien. Fabryki dążyły więc do tego, aby transporty okien wyjeżdzające z fabryki ważyły jak najwię- cej. Doprowadziło to do powstania bardzo grubych szyb, które zniekształcały obraz, a widoczność przez nie była bardzo słaba. Takie działania sprawiały, że kierownictwo fabryki i pracownicy wypełniali cele, jednak ich produkt kompletnie nie nadawał się do użycia. Gdy problem został zauważony przez kierownictwo partii komunistycznej (polityków), postanowiono, że fabryki będą rozliczały się z objętości transportów, a nie z ich ciężkości. Rezultatem były okna z bardzo cienkimi szybami, które były tak kruche, że wiele z nich tłukło się podczas transportu. W gospodarce rynkowej przed- siębiorstwo produkujące nieprzydatne produkty, których konsumenci nie chcieliby kupować, szybko wypadłoby z rynku. Bodźce do pracy – motywacyjna funkcja osiągania zysku i korzyści własnej oraz jej brak w gospodarce nakazowo-rozdzielczej W Chinach komuniści w rezultacie kolejnych reform zakazali własności prywatnej. Z gospodarstw rolnych stworzyli kolektywy, w których zabroniono posiadania wła- snego sprzętu rolniczego, uprawiania przydomowych ogródków, a nawet samodziel- nego przygotowywania posiłków. Wszystko, co wypracowała wspólnota rolników, było dzielone po równo między jej członków – po odprowadzeniu znacznej części „na wyżywienie miast”. Taki system doprowadził do klęski żywnościowej – historycy piszą o liczonych w milionach przypadkach śmierci głodowej. Produkcja żywności w 1978 r. była na poziomie niższym niż w 1949 r. Stało się tak, ponieważ w warunkach dzielenia efektów pracy po równo (niezależnie od wkładu pracy) oraz braku istnienia własności prywatnej nie było bodźców ani do pracy, ani do inwestycji i innowacji – wynajdowania nowych sposobów uzyskiwania większej wydajności. W komunizmie rozwijało się mnóstwo patologii: łapówkarstwo, nieefektywność przed- siębiorstw, niedobory w produkcji. Choć pozornie zatrudnienie było pełne (każdy, kto chciał, miał pracę), oznaczało to również, że pracowali i pobierali wynagrodzenia także ludzie wykonujący prace i czynności, których społeczeństwo nie potrzebowało. Plan okazał się niemożliwy do realizacji, ponieważ żaden planista nie jest w stanie zgro- madzić i przetworzyć tylu informacji, aby produkcja i wymiana towarowa były efektywne. Fotografia na stronie obok pokazuje dużą kolejkę do sklepu, co było typowym widokiem w gospodarkach nakazowych (komunistycznych). Ponieważ gospodarki te były nieefek- tywne, nie wytwarzały odpowiedniej ilości dóbr i usług. Ludzie mieli pieniądze, jednak trudno było kupić produkty, których potrzebowali. Symbolem tego były zarówno kolej- ki do sklepów, jak też puste półki w sklepach. Gdy tylko pojawiała się dostawa towaru do sklepu, ustawiano się w kolejkach, jednak rzadko starczało go dla wszystkich chętnych. 58 Rozdział 7. Gospodarka rynkowa a inne systemy gospodarcze Gospodarka mieszana Większość gospodarek nakazowych upadła na przełomie lat 80. i 90. XX wieku. Współcześnie jako państwa komunistyczne wymienia się jedynie Koreę Północną oraz – w mniejszym stopniu – Kubę. Pozostałe gospodarki świata można określić w zasadzie jako rynkowe. Nie oznacza to jednak, że własność czynników produkcji jest w całości prywat- na, a jedynym mechanizmem odpowiadającym za alokację zasobów jest rynek. Większość gospodarek świata możemy określić jako gospodarki mieszane. Główną rolę odgrywa w nich własność prywatna i rynek, jednak ograniczoną, choć istotną funkcję pełnią rów- nież własność publiczna oraz ingerencja państwa. Państwo prowadzi lub finansuje szpi- tale i szkoły, buduje drogi i lotniska, udziela wsparcia osobom znajdującym się w gorszej sytuacji życiowej oraz nakłada różnego rodzaju regulacje wpływające na funkcjonowanie gospodarki. Zakres ingerencji państwa w różnych gospodarkach jest odmienny. Przykład Dwie największe gospodarki świata to Stany Zjednoczone i Chiny. Choć Chiny przez wiele osób określane są wciąż jako gospodarka komunistyczna (taki zapis istnieje również w konstytucji tego państwa), to w ciągu ostatnich 30 lat przyjęły wiele elementów gospodarki rynkowej i w praktyce w dużym stopniu wykorzystują rynki i własność prywatną. Wskutek tego Chiny należałoby zaliczyć raczej do grupy gospodarek mieszanych. Jednak rola państwa w gospodarce Stanów Zjednoczo- nych jest znacznie mniejsza niż w gospodarce Chin, w której duże znaczenie mają przedsiębiorstwa państwowe, a decyzje państwa mają większy wpływ na to, co jest produkowane. Z drugiej strony system opiekuńczy państwa (zasiłki, emerytury) jest znacznie bardziej rozwinięty w krajach euro- pejskich i nawet w Stanach Zjednoczonych niż w Chinach. 59 Gospodarka mieszana Współczesne gospodarki rynkowe są krytykowane za liczne problemy. Wymienia się przede wszystkim istnienie dużych nierówności (różnic między biednymi a bogatymi), negatywny wpływ na środowisko i klimat, konsumpcjonizm społeczeństwa oraz występo- wanie kryzysów. Fotografia poniżej przedstawia luksusowe apartamentowce sąsiadujące z ubogimi fawe- lami (dzielnicami nędzy) w São Paulo. Zdjęcie jest zarówno symbolem tego, za co gospo- darka kapitalistyczna jest chwalona (tworzenie wielkiego bogactwa), jak i krytykowana (przyczynianie się do powstania ogromnych nierówności dochodowych i majątkowych). Wyszukaj w internecie Jednym z ciekawszych i zabawniejszych sposobów przedstawienia różnic w systemach gospodarczych jest seria rysunków pt. You have two cows… („Masz dwie krowy…”). Jest to satyryczny sposób ukazania istoty poszczególnych typów systemów gospodar- czych, w którym punktem wyjście jest to, że posiadasz dwie krowy, a dalszy ich los jest wynikiem tego, w jakiej gospodarce żyjesz. Sprawdź sam – poszukaj w internecie hasła „masz dwie krowy”. KOMUNIZM Masz dwie krowy. Państwo zabiera obie i daje ci trochę mleka. 60 Rozdział 7. Gospodarka rynkowa a inne systemy gospodarcze