Gramatyka opisowa języka polskiego 1, Notatki z Fonetyka i fonologia

Pobierz Gramatyka opisowa języka polskiego 1 i więcej Notatki w PDF z Fonetyka i fonologia tylko na Docsity! Gramatyka opisowa języka polskiego w 30 wykładach Marek Łaziński, [email protected] Wydział Polonistyki UW Wykład 2. Fonetyka  Fonetyka – nauka o dźwiękach mowy.  Budowa narządów mowy i własności dźwięku.  Samogłoski, półsamogłoski.  Tzw. samogłoski nosowe.  Spółgłoski. Dźwięki mowy  Głoska - najmniejszy segment wyodrębniany w linearnej strukturze wypowiedzi danego języka przez przeciętnych, rodowitych użytkowników tego języka. (Dukiewicz)  Samogłoski i półsamogłoski są tonami - drganiami złożonymi ze składowych o regularnych okresach (powtarzalnych amplitudach).  Spółgłoski bezdźwięczne są szumami - drganiami złożonymi nieokresowymi).  Spółgłoski dźwięczne są szumami, na które nakładają się tony krtaniowe.  Sylaba - najmniejsza niezależna jednostka fonetyczna.  Fazy artykulacji wyrazu: nagłos, śródgłos, wygłos. Wielkości fizyczne dźwięku  amplituda - maksymalne wychylenie cząsteczki powietrza z położenia początkowego.  częstotliwość - liczba okresów (pełnych ruchów cząsteczki) na jednostkę czasu), mierzone w hercach.  natężenie dźwięku - ilość energii przepływająca w jednostce czasu przez jednostkę powierzchni  poziom natężenia - logarytm stosunku natężenia dźwięku do umownego odniesienia: Na percepcję zmysłów, m.in. słuchem, oddziałuje nie arytmetyczna różnica pomiędzy wielkościami bodźców, lecz stosunek logarytmiczny tych wielkości. Jeśli równocześnie mówią 2 osoby z głośnością 40 dB, to nie słyszymy 80 dB.  Barwa dźwięku to rozkład energii między częstotliwości drgań złożonych. Pasma, w których koncentruje się energia to formanty: F1, F2, F3 itd. Metody i narzędzia fonetyki  fonetyka akustyczna:  spektrogram - rozkład energii między częstości drgania  sonagram - spektrogram trójwymiarowy (np. w karcie dźwiękowej komputera) - obraz zmian rozkładu natężenia w czasie  oscylogram - przebieg zmian ciśnienia akustycznego w czasie  fonetyka artykulacyjna:  palatogram, lingwogram, labiogram – obraz śladów języka na podniebieniu, zębów na języku lub warg na kartce  rentgenogram, obraz tomograficzny  fonetyka audytywna opisuje dźwięki z punktu widzenia percepcji ucha ludzkiego (ważna w logopedii i medycynie) Spektrogram [ś] 10 Jakie jest widmo dźwięków nieokresowych (takie jak uderzenia – impulsy – spółgłoski zwarte, szumy – spółgłoski trące) ? -0.8 -0.6 -0.4 -0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 0 0.005 0.01 0.015 0.02 0.025 0.03 0.035 0.04 0.045 [s] dB Hz Samogłoski polskie (wokoidy)  Barwa polskich samogłosek: [i], [y], [e], [a], [o] i [u] zależy od kształtu rezonatora, który tworzy jama ustna od zwężenia przy podniesionym języku do warg. W rezonatorze długim i wąskim: od języka uniesionego z tyłu do wysuniętych warg powstają samogłoski tylne z niskim F2: [o] i [u]. W rezonatorze krótkim od języka uniesionego z przodu do cofniętych warg powstają samogłoski z wysokim F2: [i], [e] oraz [y]. Samogłoska [a] ma średnią wartość F2.  W samogłoskach polskich wargi i język współpracują, kształtując rezonator długi lub krótki. Inaczej w samogłoskach przegłosowych, np. [Y] – ü. Trójkąt samogłoskowy 12 Schematyczne położenie środka języka przy artykulacji samogłosek Wartości F1 i F2 samogłosek układają się w trójkąt. Formanty i kształt rezonatora  O percepcji samogłosek decydują formanty, przede wszystkim F1 i F2. Ruch języka w tył związany jest z obniżeniem F2, ruch do przodu związany jest z obniżeniem F1.  [i] F1 182-285, F2 2078-2863 (w Hz)  [y] F1 262-392, F2 1689-2362  [e] F1 524-630, F2 1580-2228  [a] F1 683-1021, F2 1132-1566  [o] F1 493-679, F2 788-1100  [u] F1 242-338, F2 558-789  Długi rezonator z zaokrąglonym ujściem powietrza (od języka z tyłu podniebienia do wysuniętych warg) obniża dźwięk jak w trąbce, krótki rezonator ze spłaszczonym ujściem (od języka z przodu podniebienia do cofniętych warg) podwyższa dźwięk jak w piszczałce.  Samogłoski polskie, inaczej niż zachodnioeuropejskie samogłoski przegłosowe, są polimorficzne, tzn. że układ warg i języka współpracują, kształtując rezonator. Półsamogłoski (glajdy) (inny zapis j)  Głoski niesylabiczne, wymawiane przy podobnym układzie narządów artykulacyjnych co odpowiednie samogłoski, wymawiane krócej, zwykle z językiem bardziej zbliżonym do podniebienia.  decyduje o percepcji tzw. samogłosek nosowych. Tzw. samogłoski nosowe  Termin samogłoski nosowe może oznaczać  Litery ą i ę, którym odpowiadają w wymowie różne grupy głosek, właśc. litery samogłosek nosowych.  Dyftongi (dwugłoski) złożone z samogłoski ustnej oraz półsamogłoski nosowej, które odpowiadają literom ę i ą w wygłosie oraz przed spółgłoskami szczelinowymi  e o a [i y u ]  np. pensja [pe sja], rzęsa [že sa], się [śe ]  (dawniejszy zapis [i [ę] [ą] )  Potocznie, ale niepoprawnie samogłoskami nosowymi nazywa się:  dowolne grupy głosek, które odpowiadają literom ą i ę (zob. następny slajd)  samogłoski znazalizowane wymawiane przed spółgłoskami lub półsamogłoskami nosowymi wskutek wcześniejszego otwarcia drogi do jamy nosowej, np. [sen]. Samogłoski te słyszymy tak samo jak odpowiednie samogłoski bez nazalizacji Strefy artykulacji spółgłosek l prae- 1 Ppost- palatum palatum - Ryc.6. Strefy artykulacji spółgłosek. (I. Styczek, Logopedia, s.117) Przykład głoski tylnojęzykowo- welarnej E A o > O G O N = Do = L— Ż < S L S = 3 ź Rys. 130. Głoska © — osoba IV Podstawowe spółgłoski polskie dwu- warg. warg .- zęb. zębo- we zazę- bowe dziąsł. zadziąs ł pre- palat. post- palat. we- larne zwarto- wybuch. b p d t d’ t’ d8 t8 g @ k@ g k szcze- linowe v f v’ f’ z s z’ s’ ž š ž’ š’ ś ź ɤ’ x’ ɤ x zw.- szczelin. ʒ c ʒ’ c’ č ’ č’ ć ʒ@ nosowe m m 7 m’ n n7 n’ n8 ń ń7 ŋ’ ŋ Drżące r r7 r’ R’ R R7 Boczne ł l l7 l’ Alfabet slawistyczny, IPA, SAMPA  IPA nie jest w pełni dostosowany do polszczyzny  np. głoska [ś] jest zapisywana jako [ ] jak w niem. ich, ale w rzeczywistości jest artykułowana bardziej z przodu.  Slawistyczny alfabet to połączenie znaków z różnych alfabetów słowiańskich, niezrozumiałe poza slawistyką.  Najważniejsze znaki inne niż w ortografii polskiej:  Spółgłoski: [v] w, [ ] dz, [ž] ż, rz, [š] sz, [č] cz, dż, [ ] ch, h, [ ] (ch dźwięczne), [ ] n tylnojęzykowe, półsamogłoski: , ,[ũ 9], [ĩ9],  Miękkość oznaczamy kreską nad literą [ć] [p’],  Mylące: [ ] (IPA: ż, slaw.: dz), IPA [c] : [k’], IPA [w] : .  Nowy alfabet SAMPA, złożony wyłącznie z małych i dużych liter łacińskich z podstawowymi diakrytami.  Zapis wyrazu kluczyki w trzech alfabetach:  Alfabet slaw.: [klučyk’i],  IPA: [klut ɨci],  SAMPA: [klutSIk’i]. Można i tak zapisywać dźwięki mowy - podręcznik języka polskiego dla Niemców z lat trzydziestych: Na pagurku njewjelkim we bschosoffym gajju stau dwurr schlachezki. Słowa klucze wykładu  Głoska, samogłoska, spółgłoska.  Sylaba, fazy artykulacji wyrazu: nagłos, śródgłos, wygłos  Wielkości fizyczne dźwięku: amplituda, częstotliwość, natężenie, poziom natężenia (głośność).  Barwa dźwięku, formanty samogłosek, trójkąt samogłoskowy.  Asynchroniczna wymowa tzw. samogłosek nosowych.  Strefy artykulacji spółgłosek:  wargi, zęby, dziąsła, podniebienie twarde i miękkie  Spółgłoski właściwe i sonorne (w tym nosowe).  Alfabety fonetyczne: IPA i alfabet slawistyczny.