Pobierz Gramatyka opisowa języka polskiego i więcej Notatki w PDF z Proteomika tylko na Docsity! Gramatyka opisowa języka polskiego II Słowotwórstwo Ad. 1. Miejsce słowotwórstwa w systemie języka Słowotwórstwo jako dział morfologii; Morfemy leksykalne (rdzenne), słowotwórcze, fleksyjne (wyrażają relacje składniowe); Związek słowotwórstwa z fonologią, fleksją i składnią – zasadnicze kwestie. Działy gramatyki FONETYKA FONOLOGIA MORFOLOGIA SKŁADNIA Jednostki dawnego poziomu Głoski np. b, c, f, g Cechy dystynktywne Słowotwórstwo i fleksja Grupa składniowa (zdanie proste, złożone) Ad. 2. Słowotwórstwo synchroniczne i diachroniczne Przedmiot i cel badań słowotwórstwa diachronicznego: ukazanie ewolucji systemu słowotwórczego i opis podstawowych tendencji tej ewolucji, np. tworzenia wyrazów za pomocą cząstek słowotwórczych. SERCE – wyraz rodzimy, ogólnosłowiański czes. Srdce, słowac. Srdce KSIĘGA KSIĄŻKA DIACHRONICZNIE Księga to ‘duża książka’ / ‘ekspresywnie o książce’ Książka – dziś wyraz neutralny, nie jest derywatem słowotwórczym. Struktury hybrydalne Ad. 3. Podstawowe pojęcia słowotwórstwa synchronicznego Parafraza słowotwórcza – formuła wyjaśniająca znaczenie słowotwórcze derywatu przy obowiązkowym użyciu formy wyrazu lub form wyrazów, które proponujemy traktować jako bazę derywatu Derywat słowotwórczy – wyraz synchronicznie podzielny, leksem, którego znaczenie możemy wyjaśnić przy użyciu form jednego innego leksemu lub dwóch innych leksemów współczesnej polszczyzny Wyraz motywujący = wyraz podstawowy Baza słowotwórcza – to wyraz podstawowy, leksem, którego znaczenie jako prostsze jest wykorzystywane do opisu znaczenia derywatu Temat słowotwórczy – to część wspólna derywatu i bazy Formant słowotwórczy – to różnica między bazą a derywatem Alternacje – oboczności 😊 Temat fleksyjny – część mowy wyrazowej, w której jest zawarta informacja o odniesieniu całej formy do rzeczywistości Końcówka fleksyjna – pojedynczy morf fleksyjny, kumulujący całą informację o cechach gramatycznych formy Morfem fleksyjny – służy do tworzenia form fleksyjnych wyrazów Sufiks, prefiks, interfiks, postfiks Ad. 4. Temat fleksyjny a temat słowotwórczy BADACZ Temat fleksyjny: badacz -, - (Ø) końcówka fleksyjna Temat słowotwórczy: bad -, -acz(Ø) (sufiks/przyrostek) DOLICZYĆ Temat fleksyjny: dolicz-, -y-, -ć - końcówki fleksyjne Temat słowotwórczy: -liczyć, do- przedrostek/prefiks MALUSI Temat fleksyjny: maluś -, -(i) końcówka fleksyjna Temat słowotwórczy: mal-, -us(i) (sufiks/przedrostek) OD/SŁONIĆ, ZA/SŁONIĆ, PRZE/SŁONIĆ Nie mają motywacji słowotwórczej = nie są derywatami słów Są tylko formalnie podzielne – nie ma czasownika słonić OD/ROBIĆ, ZA/ROBIĆ, PRZE/ROBIĆ Mają pełną, niezakłóconą motywację = są derywatami słowotwórczymi WY/KUPIĆ, WY/SPRZEDAĆ, WY/POŻYCZYĆ, WY/SŁUŻYĆ derywaty prefiksalne WY/BACZYĆ, WY/BAŁUSZYĆ nie są to derywaty prefiksalne, nie mają podstaw słowotwórczych NAJEŚĆ SIĘ, NAPRACOWAĆ SIĘ, WYSIEDZIEĆ SIĘ derywaty prefiksalno – postfiksalne WYNUDZIĆ SIĘ, WYŚCISKAĆ SIĘ derywaty prefiksalne („się” nie jest postfiksem, bo podstawą jest czasownik z „się”) ANALIZA SŁOWOTWÓRCZA – ZAKŁADKA ‘to, czym się zakłada kartki’ – parafraza Wyraz motywujący: zakład/ać Wspólna część wyrazu motywującego i motywowanego: zakład - = temat słowotwórczy -k(a) formant, sufiks ANALIZA SŁOWOTWÓRCZA – STAROŚCIANKA Ad. 9. Jaką postać może mieć podstawa słowotwórcza? WYKŁADZ – INA WYKŁADAĆ PRZE – STUDIOWAĆ STUDIOWAĆ // STUDIA - podstawą słowotwórczą jest jeden wyraz – są to derywaty NAROŻ – NIK NA ROGU PRZYDROŻ – NY PRZY DRODZE NADMOR – SKI NAD MORZEM NAKOLANNIK NA KOLANO PODDASZE POD DACHEM - podstawą słowotwórczą jest wyrażenie przyimkowe – są to derywaty od wyrażeń przyimkowych Por. Bezzałogowy statek powietrzny Inaczej dron, nie wymaga do lotu załogi obecnej na pokładzie oraz nie ma możliwości zabierania pasażerów Wielozadaniowy bezzałogowy system latający FlyEye To zaawansowane, całkowicie polskie rozwiązanie. Sprawdzony w warunkach bojowych bezzałogowiec może być stosowany do obserwacji pola walki, kierowania altylerią CUD – O – TWÓR – C(A) CUDA, TWORZYĆ ŁATWOWIER – N(Y) ŁATWO, WIERZYĆ OBC – O – KRAJ – OWIEC OBCY, KRAJ JAKIE CZĘŚCI MOWY WYSTEPUJĄ W ROLI PODSTAW SŁOWOTWÓRCZYCH? - rzeczowniki: matk(-ować), matcz – yn(y) - przymiotniki: głup – stw(o) - czasowniki: mów – c(a) - liczebniki: dwój – k(a) - zaimki: ty – (k)(ać)’ - przysłówki: susz(a) < sucho - wykrzykniki i wyrazy dźwiękonaśladowcze: ach –(ać) - spójniki: gdyb – (ać) Ad. 10. Jaką postać może mieć temat słowotwórczy? - w pełni identyczną z tematem fleksyjnym podstawy słowotwórczej RYB – AK RYB(A) KAW – OWY KAWA DRUG-O-LIG-OW(Y) DRUGA LIGA DALEKO/BIEŻNY SAM – O – OBSŁUGOWY - w pełni identyczną z tematem fleksyjnym podstawy słowotwórczej, bez przyrostka tematycznego - częściowo zmienioną przez alternacje ilościowe (ucięcia) PRYWATKA PRYWAT – N(Y) - częściowo zmienioną przez alternacje jakościowe NÓŻ – KA NOGA - częściowo zmienioną przez alternacje ilościowe i jakościowe Ad. 11. Formanty słowotwórcze, ich budowa i typy 1. Formantem może być afiks lub połączenie afiksów – ODNOWIĆ ODNOWICIEL (sufiks) 2. Formantem może być zmiana paradygmatu – paradygmat jest to schemat odmiany, zespół form fleksyjnych; formant paradygmatyczny nie ma postaci segmentalnej. Formalnym wykładnikiem tej derywacji w przypadku wyrazów odmiennych są końcówki fleksyjne właściwe derywatowi, różne od tych, które ma podstawa słowotwórcza np. – DOBR(Y) DOBR(O) - zmianie paradygmatu przypisujemy rolę formantu tylko wtedy gdy w danym derywacie nie ma sufiksu; jeśli jest sufiks to on pełni rolę formantu 3. Formantem może być alternacja: - wymiana ilościowa lub jakościowa (przy braku innych wykładników derywacji: afiksu, zmiany paradygmatu): ŁAW(A) ŁAW-K-(A) DYR(O) DYREKTOR – ucięcie cząstki –ektor– MIĘCH(O) MIĘSO – wymiana s/ś: ch Alternacje zwykle towarzyszą derywacji sufiksalnej i paradygmatycznej 4.Formantem może być zmiana akcentu: DOBRANOC DOBRA NOC WIARYGODNY WIARY GODNY WIELKANOC WIELKA NOC 5. Formantem może być kombinacja kilku elementów ANTY-MOCARSTW-OWY prefiks i sufiks DERYWATY PARADYGMATYCZNE MOTYWOWANE PRZEZ PRZYSŁÓWEK SUSZ(A) SUCHO ZŁOŻENIE Z FORMANTEM PARADYGMATYCZNYM FAL-O-CHRON FALA, CHRON KORK-O-CIĄG KOREK, CIĄGNĄĆ NAZWY ŻEŃSKIE TWORZONE PRZEZ ZMIANĘ PARADYGMATU Deklinacji męskiej na paradygmat żeński z –(a) w mianowniku l. poj. - model derywacyjny: kum kuma, markiz markiza - model derywacyjny: chrzestny chrzestna, radny radna Deklinacji męskiej na paradygmat żeński nieodmienny Np. ten doktor, dziekan Ad. 12. Funkcje formantów 1. funkcja strukturalna pełni ją każdy formant, jest to funkcja przekształcenia wyrazu podstawowego w derywat jako jedyna występuje tylko w formacjach tautologicznych (tożsamościowych) np. STRON(A) STRONICA 2. funkcja transpozycyjna – o tej funkcji mówimy wtedy, gdy następuje przekształcenie podstawy w derywat bez zmiany znaczenia, jedynie pod względem składniowym 3. funkcja semantyczna – są dwa jej typy: funkcja mutacyjna – formant zawiera informację o tym, że derywat wskazuje na zupełnie różny desygnat niż jego podstawa słowotwórcza. Pełni funkcję członu określającego względem tematu, który jest członem określającym funkcja modyfikacyjna – formant może wnosić informację, która jedynie uszczegóławia znaczenie podstawy słowotwórczej w ten sposób, że dotyczy pewnych cech desygnatu. Może dotyczyć płci, wielkości, ustosunkowania się nadawcy względem desygnatu 4. złożona funkcja formantu: transpozycyjno-modyfikacyjna np. BIEG(AĆ) BIEG-ANINA mutacyjno-modyfikacyjna np. PRAC(OW/AĆ) PRAC-UŚ Ad. 13. Opis systemu słowotwórczego - znaczenie strukturalne - kategoria i typ słowotwórczy ZNACZENIE STRUKTURALNE = ZNACZENIE SŁOWOTWÓRCZE jest to znaczenie, które wynika z budowy derywatu PRZE-PIĘKNY – ‘taki, który jest bardzo piękny’Uogólniając znaczenia strukturalne derywatów można zbudować wspólną dla nich parafrazę – ‘ten, który coś robi’ określamy w ten sposób wartość kategorialną każdego z nich Przymiotniki proste tworzy się od: - czasowników np. upraw-ny, marud-ny < uprawiać, marudzić - rzeczowników np. piętr-owy, Kopernik-ański - pod wyrażeń przyimkowych np. nadmor-ski, podwod-ny - od liczebników np. setny, tysięczny, stuletni - od przymiotników np. głupiutki, przygłupi - od przysłówków np. przedwczoraj-szy SŁOWOTWÓRSTWO CZASOWNIKÓW FORMALNE ŚRODKI DERYWACJI CZASOWNIKOWEJ Prefiksy – podstawowa technika derywacyjna Rodzime: na o-, ob.-, prze-, s- Obce: de-, dez-, re- Formanty paradygmatyczne np. pisywać: pisać, klęknąć: klękać Postfiks się. Interpretacje się: - funkcja składniowa np. Już się robi - część leksemu np. bać się - morfem ucięty w derywacji wstecznej np. przestraszyć - postfiksalna np. pchać się OGÓLNE FUNKCJE FORMANTÓW Modyfikacja Mutacja Zmiana czysto aspektowa (bez zmiany znaczenia leksykalnego) PŁYNNOŚĆ GRANIC MIĘDZY TYPAMI Dowolność parafrazy 1. ‘na zewnątrz’ – modyfikacja 2. ‘usunąć, lejąc’ – mutacja ASPEKT. TYPY OPOZYCJI ASPEKTOWYCH W językach słowiańskich aspekt rekompensuje „ubóstwo” rozróżnień czasowych (w porównaniu z językami germańskimi i romańskimi) Istotą aspektu dk jest zmiana stanu, w wyniku której powstaje nowa sytuacja/ nowy stan rzeczy np. ojciec umarł > nie żyje Nadawca obserwuje sytuację z jakiegoś punktu czasowego PODSTAWY OPOZYCJI ASPEKTOWYCH - kategoria gramatyczna obejmująca w językach słowiańskich wszystkie formy czasownika, wyrażająca ogólnie zewnętrzny (całościowy) lub wewnętrzny sposób ujęcia akcji - podstawą opozycji czysto aspektowych jest opozycja wielokrotny, np. pisać – jednokrotny, np. napisać - warunki formalne opozycji czystko aspektowych: czasownik nd tworzy się od czasownika dk z sufiksem lub od czasownika nd tworzy się prefiksem czasownik dk TYPY OPOZYCJI ASPEKTOWYCH Znaczenie wielokrotne: iteratywne – jednokrotna, np. pisać – napisać Dążenie do celu: znaczenie terminatywne – osiągnięcie celu Stan będący efektem zdarzenia: znaczenie perfektowe – zdarzenie, np. widzieć – zobaczyć Zdarzenie nieokreślone: znaczenie ogólnofaktyczne – zdarzenie określone np. oglądać – obejrzeć ASPEKT MIĘDZY FLEKSJĄ A DERYWACJĄ Kategoria gramatyczna charakteryzująca wszystkie formy czasownika Ograniczona liczba wykładników Przekładalność obu członów opozycji na pojedyncze leksemy w języku niesłowiańskim sugeruje ich tożsamość leksykalną Opozycja nie w pełni kategorialna – liczne imperfectiva tantum i nieliczne perfectiva tantum Te same formanty tworzą odpowiedniki czysto aspektowe oraz derywaty mutacyjne np. napisać, nalać Opozycja aspektowa dzieli się na alternatywne opozycje znaczeń szczegółowych. Znaczenia te są różne dla różnych czasowników niedokonanych zależnie od przynależności do jednej z klas akcjonalnych: stanów, procesów, czynności oraz zdarzeń celowych i nie KATEGORIE DERYWATÓW SEMANTYCZNYCH Temporalne Ilościowe i gradacyjne Przestrzenne Pseudozdrowotne Kreatywne, anihilatywne i przekształceniowe Kauzatywne Sytuacyjne Względne Komparatywne GNIAZDO SŁOWOTWÓRCZE BRAT Braci-szek Brat-erski Brac-two O to tu chodzi - jako prefiksoidy, sufiksoidy – ogólnie: afiksoidy W tej interpretacji wyrazy z tymi cząstkami uznaje się za szczególnego rodzaju derywaty proste - jako złożenia bezafiksalne - jako struktury złożeniowe