Pobierz Grażyna Filip, Magdalena patro-kucab i więcej Egzaminy w PDF z Historia tylko na Docsity!
R o z p R a w y i a R t y k u ł y
Grażyna Filip, Magdalena patro-kucab
Uniwersytet Rzeszowski
obRaz saRMatyzMu utRwalony w polskiej
leksyce i pRzestRzeni społecznej –
wybRane zaGadnienia i pRzykłady
1. kulturowe i literackie podłoże polskiego sarmatyzmu
Słowo „Sarmacja” obok określenia „Lechia” wskazywało w polskim piśmiennictwie na Polskę, „Sarmata” zaś oznaczał Polaka. Geneza obu terminów ściśle wiąże się z mitem sarmackim gruntownie zbadanym przed laty przez Tadeusza Mańkowskiego [1946] oraz Tadeusza Ulewicza [1950]. Mit ten uwzględnia zależność Słowian^1 [Maciejewski 1996: 548], w tym Polaków, od starożytnego plemienia Sarmatów, którzy od I w. p.n.e. do IV w. n.e. zamieszkiwali ziemie dzisiejszej Ukrainy. Tego typu teorie powstały za sprawą szesnastowiecznych historyków: Marcina Kromera ( De origine et rebus gestis Polonorum libri XXX , 1555 r.; wersja polska O pochodzeniu i czynach Polaków ksiąg trzydzieści , 1611 r.), Macieja Stryjkowskiego ( Kronika polska, litewska, żmudzka i wszystkiej Rusi , 1582 r.) oraz Stanisława Sarnickiego ( Annales sive de origine et rebus gestis Polonorum et Lituanorum libri octo , 1587 r.) [Maciejewski 1974: 14–15]. Teorię tę wzmocniło jeszcze dzieło Marcina Bielskiego ( Kronika polska , 1597 r.). W świadomości Polaków mit sarmacki przetrwał do czasów romanty- zmu. Wówczas za sprawą historyków Wawrzyńca Surowieckiego [1824] i Joachima Lelewela [1857] został ostatecznie pozbawiony podstaw histo- rycznych, utrzymał się jednak jako ważny element kultury staropolskiej i w taki sposób należy dziś go postrzegać. Swą popularność i długo - wieczność mit sarmacki zawdzięczał trendom panującym w ówczesnej kulturze europejskiej. W wieku XVII Europa oscylowała w kierunku
(^1) Jan Długosz wiązał Polaków i Rusinów z antycznymi Sarmatami. Z kolei Jan Stob- niczka (krakowski geograf początku XVI w.) rozszerzał ten związek także na Litwinów, Prusaków i Inflantczyków. Zob. Maciejewski [1996: 548].
SŁOWO. Studia językoznawcze 4/ 2013 ISSN 2082-
54 GRażyNa FIlIp, MaGdaleNa^ patRO-KUcab
mitów i legend, które nadawały splendoru narodowi (stanowi), uszlachetniając tym samym historię państwa 2. Słowo „Sarmata” oznaczało zatem przynależność narodową odnoszącą się do trzech nacji: polskiej, litewskiej i ruskiej. W XVII w. pojęcie narodu zaczęto utoż- samiać wyłącznie z panującym polonizującym się stanem szlacheckim. Sarmacki mit dodawał splendoru i dostojeństwa za sprawą antycznego rodowodu. Termin ten obok pojęcia „Lechita” oznaczał zarówno Polaka, jak i polskiego szlachcica [Maciejewski 1996: 548]. Z kolei Janusz Maciejewski tłumaczy „sarmatyzm” jako formację kulturową, która występowała w Rzeczypospolitej Obojga Narodów od końca XVI do połowy XVIII w., a jej relikty przetrwały do zmierzchu tego stulecia. W obrębie formacji pozostawała w tym czasie kultura ogółu szlachty, poza jej obszarem znalazł się folklor chłopski [Maciejewski 1996: 548]. Ten kulturowy wzorzec przejmowało także mieszczaństwo. Kultura sarmacka rozwijała się w trzech fazach. Pierwsza z nich przypada na lata sześćdziesiąte XVI w., czyli czas panowania Zygmunta Augusta (1548–1569), z okresem rozkwitu w czasie władzy Stefana Batorego (1576–1586). Wiek XVII to z kolei okres mesjanistycznego zabarwienia sarmatyzmu z jednoczesną nie- chęcią wobec cudzoziemszczyzny i cywilizacyjnych wzorców zachodnich. Okres szczytowy sarmatyzmu trwał do około 1696 r. Wówczas doszło do wewnątrz- klasowego rozbicia szlachty^3 , na skutek którego brać szlachecka podzieliła się na zamożną magnaterię, średnią szlachtę i tzw. gołotę. W tym czasie jedność stanu szlacheckiego ograniczała się do hołdowania ziemiańsko-prowincjonalnym ideałom, patriarchizmowi i przysłowiowej gościnności ziemiańskiej. Integralność tę z czasem zakłóciły materialne dysproporcje, dlatego w początkach XVIII w. w Polsce władzy de facto nie sprawował ani król, ani szlachta, ale oligarchowie magnaccy [Żukowska 2004: 74–75]. Na czasy saskie przypada zmierzch kultury sarmackiej. Światopogląd ogó- łu szlachty charakteryzuje w tym okresie ksenofobia, brak subordynacji wobec prawa, warcholstwo, pogłębia się decentralizacja władzy państwowej i rozkwita w pełni „złota szlachecka wolność” [Ulewicz 1950: 336–337]. Wówczas na arenę polityczno-społeczną oraz kulturalną wkroczą oświeceni ze swoim programem naprawy Rzeczypospolitej. Obserwujemy zatem wieloznaczny obraz kultury sarmackiej, która obejmuje różnorodne elementy, często wzajemnie sprzeczne, nawet się wykluczające. Obraz ten znalazł poświadczenie w pracach badaczy zjawiska, np. J. Maciejewskiego, który spogląda na formację z perspektywy ludzi oświecenia, lub Krzysztofa Koeh- lera widzącego w sarmatyzmie dziedzictwo warte przywołania i zrozumienia [Koehler 1995: 96], spuściznę zbudowaną na filarze wielkiej tradycji historycznej
(^2) Por. też Żukowska [2004: 72]. (^3) Na temat degradacji ideału równości pisze Beauvois [2011: 121–140].
56 GRażyNa FIlIp, MaGdaleNa^ patRO-KUcab
się też wytwórcą sztuki, jak choćby tańców (polonez, mazur) czy literackiej humorystyki (facecje). Nie można tu także zapomnieć o wysokiej pozycji, jaką w tym środowisku zajmowała kultura żywego słowa, czyli gawędziarstwo (teatr jednego aktora). Szlachcic w roli homo politicus chętnie brał udział w sprawach publicznych, „kreskował” (głosował), sejmikował, rozprawiał o potrzebach Rze- czypospolitej, perorował (wygłaszał mowy) na różnych zgromadzeniach. A że przy tym wszystkim władza centralna zdawała się być iluzoryczna, rola wol - ności zaś kultowa, rozwój indywidualizmu wciąż narastał. Pojawiła się niechęć do subordynacji, zbytnia pobłażliwość dla własnych namiętności i skłonność do warcholstwa. Zaczynała ujawniać się wewnętrzna autonomiczność na czele z wyróżniającym szlachcica polskiego przywilejem neminem captivabimus („ni- kogo nie uwięzimy bez wyroku sądowego”) – Sarmata, chcąc zabezpieczyć się przed gwałtem, miał nieskrępowane prawo do zadawania go innym (popularność zajazdów czy liberum veto ). Aby podkreślić z kolei braterską równość, rodził się sarmacki gest wyrażający się w lekceważeniu dóbr materialnych, w rozrzutności, w praktyce obecne do dziś „zastaw się, a postaw się”. Radość życia zakłócały jednak wizje wanitatywne wypełniające wnętrza kościołów: obrazowały one znikomość, triumf śmierci czy Sąd Ostateczny. Wszystko razem daje obraz kultury pełnej paradoksów i kontrastów. Wewnętrzne sprzeczności sarmatyzmu oraz poczucie kryzysu narastające od końca wieku XVII sprawiły, że jego podstawy zachwiały się i rozpoczęło się odrzucanie jego struktury. W ten sposób zaczęła się torować droga ku oświeceniu. Literacką manifestacją tego zjawiska były Moralia Wacława Potockiego (1688 r.) oraz De vanitate consiliorum Stanisława Herakliusza Lubomirskiego (1699 r.). Autorzy uświadamiali Polakom sprzeczności ustroju republikańskiego, upadek międzynarodowego prestiżu Polski, pozorność szlacheckiej demokracji i równości. Obok wyżej wskazanych literackich postaw niewiary i pesymizmu w możliwości skutecznego działania obserwujemy także próby aktywności reformatorskiej (Stanisław Leszczyński, Głos wolny , wyd. ok. 1743 r.). Tenże reformator, wy- chowany co prawda w kulturze sarmackiej, w wieku dojrzałym dokonał jej prze- wartościowania. Z czasem w poczet reorganizatorów wchodzi kolejne pokolenie z Czartoryskimi i Stanisławem Konarskim na czele [Maciejewski 1996: 552–553]. Pierwszą grupę oświeceniową tworzyli głównie magnaci i reprezentanci środo- wisk kościelnych (Stanisław August Poniatowski, Adam Kazimierz Czartoryski czy Ignacy Krasicki). Była to zatem grupa hermetyczna i elitarna, początkowo zainteresowana jedynie wzmocnieniem władzy centralnej, ale tylko w wypadku uzyskania jej dla siebie. Oświecanie mas szlacheckich pozostawiano na 2. połowę XVIII w. Wówczas obserwujemy zaangażowanie „Monitora”, teatru (głównie komedie Franciszka Bohomolca) i poezji (przede wszystkim działalność I. Kra- sickiego). Doszło do zderzenia reformatorów z opozycjonistami odwołującymi się do sarmackiej mentalności szlachty i jej wolnościowych ideałów. W konse-
Obraz sarmatyzmu utrwalony w polskiej leksyce i przestrzeni społecznej … 57
kwencji idee oświecenia zostały zaakceptowane przez średnią i drobną szlachtę w pokoleniu Franciszka Salezego Jezierskiego (1740–1791) czy Józefa Wybickiego (1747–1822), zatem już po pierwszym rozbiorze Polski. Należy jednak pamiętać, że relikty sarmatyzmu w starszym pokoleniu szlachty prowincjonalnej dotrwały do końca osiemnastego stulecia. Przypominając szlacheckich reprezentantów wykreowanych przez twórców literatury, sięgamy po reprezentatywne komedie oświeceniowe, w nich bowiem najpełniej zostali odmalowani typowi zwolennicy kultury sarmackiej zasiedlający ówczesne dworki. Mimo niekiedy literackiego przejaskrawienia ich portrety to doskonałe malowidło obyczajowe z czasów Stanisława Augusta, „są tak żywe, tak plastyczne, jakbyśmy oryginały mieli przed sobą” [Grzeszczuk 1962: XXI]. Ich wartość i trwałość literacka wynika ze znacznego dopuszczenia do głosu realiów epoki, realiów obyczajowych i językowych. Rozpocznijmy od przedstawienia Staruszkiewicza – postaci wykreowanej na potrzeby komedii Małżeństwo z kalendarza Franciszka Bohomolca (1766 r.). Komediopisarz, próbując usprawiedliwić się przed antagonistami, już we wstępie ustosunkowuje się do ewentualnych zarzutów o ośmieszanie rodaków, z których większa część podzielała przecież poglądy staroświeckie:
W każdym kraju są ludzie i źli, i poczciwi; i głupi, i mądrzy; i grubianie i obyczajni. W każ- dym kraju są takie przywary, które komedia może podać w pośmiewisko, aby je słuchacze sobie obrzydzili. […] Ten albowiem jest jedyny cel komedii, aby żartując z tego, co jest naganne, odrażała drugich od tego umysły; która komedia do tego celu nie zmierza, nie może się nazwać komedią [Bohomolec 1959: 11].
Zdaniem Bohomolca polska prowincja gromadziła sporo takich Staruszkiewi- czów, którzy odlegli są od nowoczesności i współczesnych przekonań. Tym samym pisarz skierował ostrze krytyki w narodową tradycję. Bohomolec poddał ocenie szlachcica, jego zabobonność i ciemnotę rozumu, a co najważniejsze, „ośmielił się wypowiedzieć, że bardzo blisko szlachty, prawie na równi z nią, stoi stan, o którym ona słyszeć nie chce – a jest to stan mieszczański” [Bełcikowski 1885: 411]. Powyższe spostrzeżenia Adama Bełcikowskiego podkreślają lekceważący stosunek szlachty wobec innych warstw społecznych, przekonują o tym, że szlachta nie chciała dzielić się przywilejami z ludźmi niższego stanu. W podobny sposób szlachta sarmacka traktowała obcokrajowców. W obliczu problemu ksenofobii stawia nas właśnie Bohomolec. Dodajmy, że w takiej służbie wystąpił także „Mo- nitor”. W 36. numerze pisma Krasicki wydał artykuł O potrzebie ludu w kraju [Krasicki 1765: 276–282]. Autor artykułu wyraża w nim konieczność sprowadze- nia cudzoziemców do Polski, by zapewnić naszemu krajowi armię specjalistów, których nie znajdował wśród szlachty. Szlachta była temu oczywiście przeciwna, obawiała się konkurencji, poza tym uderzało to w jej sarmacką godność.
Obraz sarmatyzmu utrwalony w polskiej leksyce i przestrzeni społecznej … 59
twem, oskarżając ich o krętactwo, zdzierstwo i złodziejstwo. Cały katalog wad przypisywano chłopom [Tazbir 1986: 21]. Warto przypomnieć, że do wieku XVIII nie wystarczało szlachcie jedynie dziedzictwo krwi, o prawdziwym szlachectwie świadczyły cnoty i męstwo sprzężone z rzetelnym wypełnianiem obowiązków wobec ojczyzny, Kościoła i własnego stanu [Tazbir 1986: 48]. Poza szlachectwem intrygującą kwestią poruszoną w komedii Bohomolca jest „kalendarz” oraz sny niosące metaforyczną „prawdę”. Staruszkiewicz żyje w przekonaniu, że
dziś jest najlepszy dzień do brania ślubu. Kiedy nie wierzysz, obacz. Czytaj, patrz, co o dniu dzi- siejszym kalendarz pisze: „Dziś dobrze jest brać ślub, kto chce mieć małżeństwo pomyślne i dzieci piękne”. Widzisz, drugiego dnia takiego w całym kalendarzu nie znajdziesz [Bohomolec 1960: 25–26].
Danuta Kowalewska tłumaczy to szlacheckie uzależnienie się od porad za - wartych w wydawanych powszechnie kalendarzach, które wyznaczały rytm życia przeciętnego szlachcica. Z almanachem w ręku planował on codzienne czynności, ale także przyszłość swoich dzieci. W swojej biblioteczce Staruszkiewicz miał przecież kilkanaście kalendarzy z lat ubiegłych. Zaznajomiony z literaturą ka- lendarzową czytelnik wiedział, że najlepszy do zawierania małżeństw jest okres dominacji Wenery. Dobrze nowożeńcom wróżyła koniunkcja Wenus z Księżycem, Merkurym lub Słońcem. Miłość cielesna także była zdeterminowana prawami wszechświata, życie miłosne ludzi zależało od układu planet w momencie ich narodzin. Chłód cechował urodzonych pod Marsem i Saturnem, zaś gorący tem- perament urodzonych pod Wenus, w kalendarzach wskazywano nawet właściwe dni do podejmowania czynności seksualnych [Kowalewska 2009: 299]. Zatem Eliza – według woli ojcowskiego kalendarza – koniecznie musiała wyjść za mąż tego konkretnego dnia. Dobrochna Ratajczakowa, przypisując Staruszkie- wiczowi rolę ojca tyrana, wskazuje dobitnie na patriarchalizm obecny w rodzinach sarmackich. Problem ten dokładnie omawia w swojej książce Paweł Kaczyński [2009: 41–58]. To ojciec decyduje o całym życiu swej córki, nie jest ważna jej miłość, liczą się pozory. Cudzoziemiec to cudzoziemiec, a Polak to Polak, nawet gdy Marnotrawski okazuje się pospolitym utracjuszem. Ale to tylko on sprawi, że córka nie straci szlachectwa, a Staruszkiewicz będzie miał reprezentanta na sejmiku. Ojciec Elizy wciąż wspomina o szlacheckich zwyczajach, nie potrzebuje zmian i „nowości”, zresztą przeciwko nim nieustannie występuje. Najpełniej krytyka sarmackich wynaturzeń dokonuje się w Sarmatyzmie Fran- ciszka Zabłockiego (1784 r.). Przedstawiając spór pomiędzy Markiem Guronosem a Janem Chrzcicielem Żegotą, komediopisarz prezentuje pełen katalog sarmackich przywar 9. Poprzez samo nazwanie postaci pisarz uwydatnia pychę oraz porywczość
(^9) Wszystkie cechy szlacheckiego sarmaty wypunktował Gracjan Piotrowski w satyrze pt. Na chwalcę próżnego dawnego gustu nauk, potępiającego lepszy gust i oświecenie wieku teraźniejszego. Zob. na ten temat Kufel [2009: 47–48].
60 GRażyNa FIlIp, MaGdaleNa^ patRO-KUcab
charakterów polskich, na które już w XVII w. zwracał uwagę bawiący w Polsce Georg Friedrich Freiherr zu Eulenburg (1654–1655) [Loew 2011: 91]. W komedii Zabłockiego źródło sporu jest aż nazbyt błahe – „podsiadywanie” w kościelnej ławce żony Guronosa, Ryksy, przez jej rywalkę z domu Żegotów oraz długo trwające procesy o pola przylegające do majątków obydwu antagonistów. Zostajemy przeniesieni – jak twierdzi Mieczysław Klimowicz [1998: 246] – w re- alia obyczajowe polskiego zaścianka odmalowane żywo, z farsowym zacięciem. Zabłocki kolejno przybliża szlachecką megalomanię (wywodząc dawność rodu Guronosa od Fabiusza, V w. p. n. e.), zawadiactwo, skłonności do burd, pieniactwa czy pijaństwa [Zabłocki 2002: 9]. I tak porywczość i rodową dumę obnaża trybunalczyk^10 Skarbimir, który za- uważa:
A to horda Tatarska te wieśniaki, co słowo: do korda! (szabla) Obywatele tacy, nie gorsiż od dziczy […] Głupstwo samo i upór! Panie! Nie karzże mię, Ale to diabłów z piekła, nie ludzi jest plemię! […] Tak mało szlachetności, a tak wiele dumy! [Zabłocki 2002: 17–18]
Służąca Agatka z kolei kreśli aparycję postaci o cechach typowych dla przed- stawicieli prezentowanej formacji:
Kto ich zna! Posowiste* miny, (groźne) Jak pan, pasy pod brzuchem, kozackie czubrzyny. (czupryny) Szabliska z temblakami długimi, jak lice, (lejce) Pistolety na smyczach, w tasakach krócice*. (pas, **krótka strzelba ) Sama nie wiem, skąd do nas ta zlata się szuja [Zabłocki 2002: 30].
Jak powszechnie wiadomo, w XVIII w. Europę na dobre zdominował modny francuski fraczek. W Polsce także noszony już od ok. 1760 r. Rywalizował jednak z kontuszem zarówno w życiu, jak i na scenie [Raszewski 1963: 295–346]. Bystra służąca kpi także z nadmiernego pijaństwa szlachty („Śmiać mi się chce, gdy się to plugastwo popije: Jeden kwiczy pod ławą, drugi w grubie* wyje” [Zabłocki 2002: 32]; *otwór pieca kuchennego). Pijaństwo, na temat którego szcze- gólnie złośliwie wypowiadali się cudzoziemcy [Tazbir 1986: 10], ściśle przynależy do kultury sarmackiej:
W obyczajowości polskiej wytworzyła się swoista kultura picia alkoholu, która polegała nie tylko na piciu, lecz także na kultywowaniu rozmaitych tradycji, zwyczajów itd. Znalazło to odbicie zarówno w istnieniu szerokiego asortymentu trunków, jak również i w wytworzeniu się bogatego słownictwa bachicznego, interesującej twórczości literackiej oraz w licznych, niezwykle bogatych zwyczajach bachicznych. Umiarkowane, w oczach ówczesnych, „uciechy z Bachusem” były nie tylko tolerowane, lecz wręcz zalecane, a czasem nawet gloryfikowane. […] Z zasady nie przepuszczano
(^10) Trybunalczyk – członek trybunału, najwyższej władzy sądowniczej w Rzeczypospolitej.
62 GRażyNa FIlIp, MaGdaleNa^ patRO-KUcab
elity. Polskie życie publiczne wykazuje zatem pewne podobieństwa do zjawisk, jakie występowały w pierwszej Rzeczypospolitej. Analogie z dawnym światem dostrzeżemy również poza życiem politycznym. Jakże często starsze pokolenie Polaków odwołuje się do wątku swojskości, wykazując nieufność do „zepsutego” i „rozwiązłego” seksualnie i intelektualnie Zachodu [Górny 2004: 116–119]. Dziś w dobie powszechnej wśród młodego pokolenia emigracji większość musi po swojemu zaakceptować własną polskość, która uwidacznia się w kontaktach z innymi ludźmi – przyczynę kompleksów lub wyróżnik. Nie znaczy to, że mamy lansować sarmacką prowincję – ostentacyjnie chrześcijańską i rodzinną, partykularną, zhomogenizowaną, więc nie mniejszościową. Na podkreślenie zasługuje wciąż obecna kultura stołu łącząca pokolenia z okazji świąt i imienin; stołu, który łączy rodzinę i znajomych, przy którym nieustannie trwa kultura roz- mowy. Pozytywnym znakiem tamtej kultury jest także dom w przeciwieństwie do bloków posadowiony nisko, blisko ziemi, sprzyjający naturalnemu sposobowi życia, wśród roślin i zwierząt. Wciąż sporo w nas wynaturzeń sarmackich, na co stosunkowo niedawno zwracał uwagę J. Tazbir [Tazbir 2008: 5–6]. Coraz częściej jednak czujemy się Europejczykami o wspólnych korzeniach, nie zapominając przy tym o naznaczeniu narodowym indywidualizmem, który bądź zadziwia, bądź bawi cudzoziemców.
2. obraz sarmatyzmu utrwalony w polskiej leksyce i przestrzeni
społecznej – wybrane przykłady
Przedmiot tej części rozważań sytuujemy w obrębie zagadnień z zakresu so- cjologii i psychologii języka ściśle powiązanych z metodami językowych badań kognitywnych, w których podkreślana jest rola punktu widzenia nadawcy komuni- katu i perspektywy jego odbioru [Bartmiński 1999]^11. Z kolei przestrzeń społeczną rozumiemy za Kwiryną Handke „jako nieformalny system kulturowy stanowią- cy obszar działań i zachowań ludzi na określonym miejscu r e a l nej przestrzeni geograficznej i topograficznej^12. Język przez konkretne znaki jest integralnym komponentem strukturalnym przestrzeni społecznej, w której odgrywa dwojaką rolę. Z jednej strony odzwierciedla sposób widzenia otaczającego świata przez społeczność danego miejsca, a z drugiej stanowi pomoc i główne narzędzie w kre- owaniu tej przestrzeni” [Handke 2009: 48]. Przyjmując takie założenie, zawężamy
(^11) Jerzy Bartmiński definiuje punkt widzenia jako czynnik podmiotowo-kulturowy decydujący o sposobie mówienia o przedmiocie. Z kolei perspektywę rozumie jako zespół właściwości struktury semantycznej słów będący rezultatem punktu widzenia [Bartmiński 1999: 105–106]. (^12) Wyróżnienie to stosujemy w celu doprecyzowania zakresu podjętych rozważań ze względu na globalny charakter współczesnej komunikacji, która za pomocą Internetu przekracza przestrzeń społeczną wyznaczoną granicami geograficznymi.
Obraz sarmatyzmu utrwalony w polskiej leksyce i przestrzeni społecznej … 63
strukturę przestrzeni geograficznej do terytorium współczesnej Polski, do przyjętej tu symboliki kulturowej oraz skodyfikowanego zasobu leksykalnego polszczyzny bezpośrednio związanego z pojęciem sarmatyzmu. Analizie poddajemy trzy re- prezentatywne leksemy należące do tego samego pola znaczeniowego: Sarmata , sarmacki i sarmatyzm. Zgodnie z ujęciem kognitywnym wyrazy te traktujemy jako jednostki leksykalne, dla których integralnym składnikiem są konotacje i asocjacje pozajęzykowe^13. Wymienione hasła są odnotowane w większości polskich opracowań leksy- kograficznych. Znaczeniowe definicje tych wyrazów są więc dostępne dla współ- czesnych użytkowników polszczyzny i tylko od ich zróżnicowanych potrzeb i sposobów pozyskiwania lub weryfikacji wiedzy zależy, z jakich słowników lub leksykonów skorzystają. Warto w tym miejscu przypomnieć opinię Stanisława Urbańczyka, który podkreślał rolę słowników w procesie kształcenia i rozwoju kul- turalnego, twierdząc, że są one nieodłącznym komponentem pozyskiwania wiedzy zarówno na temat języków obcych, jak i języka oraz literatury ojczystej [Urbańczyk 1991: 7]. Za podstawę materiałową prowadzonych analiz przyjmujemy wybrane polskie słowniki językowe i rzeczowe/encyklopedyczne, w których podane jest znaczenie leksemów Sarmata , sarmacki i sarmatyzm , przy czym semantyczny aspekt może być w nich podstawowym elementem hasła lub jedynie pomocniczym, jak w słowniku etymologicznym^14. Są to następujące opracowania wydane dru- kiem: Słownik języka polskiego Samuela Bogumiła Lindego [1855, 1859], Słownik etymologiczny języka polskiego Aleksandra Brücknera [1927] 15 , Słownik języka polskiego pod redakcją Mieczysława Szymczaka [1989], Wielki słownik języka polskiego pod redakcją Edwarda Polańskiego [2012], Słownik mitów i tradycji kultury Władysława Kopalińskiego [1985]; wersje elektroniczne słowników lub słowniki dostępne na stronach internetowych: Słownik języka polskiego PWN (sjp.pwn.pl); Wikisłownik (pl.wiktionary.org) oraz Wikipedia, wolna encyklopedia (pl.wikipedia.org)^16. Rok wydania, adres czytelniczy, charakter badanych źródeł, sposób publi- kacji (druk lub internet), a także łatwość dostępu powodują, że wyjaśnienia tych samych leksemów w poszczególnych słownikach różnią się od siebie zarówno ze względu na formę definicji znaczeniowych, jak i rodzaj zawartej w nich treści. Ze względu na te czynniki w strukturze haseł można wyodrębnić część informacyjną oraz leksykalne wykładniki wartościowania, które przez przypisane im konotacje
(^13) Por. artykuły na temat konotacji i asocjacji leksykalnych zawarte w publikacji pod red. Jerzego Bartmińskiego [1988]. (^14) Podział słowników stosujemy za S. Urbańczykiem [1991]. (^15) Analizowane hasła nie mają adnotacji w Wielkim słowniku etymologiczno-historycznym języka polskiego K. Długosz-Kurczabowej [2008] ani też w Słowniku języka polskiego W. Bo- rysia [2010]. (^16) Ostatnie wejścia z 28 kwietnia 2013 r.
Obraz sarmatyzmu utrwalony w polskiej leksyce i przestrzeni społecznej … 65
dawnym obyczajom i poglądom’; przy tym haśle wymieniony jest przymiotnik sarmacki bez dodatkowego objaśnienia, a sarmatyzm to ‘styl życia, obyczaje i ideologia polskiej szlachty XVII i XVIII w.’. Z kolei w Wikisłowniku i Wikipedii wyjaśnienia hasła sarmatyzm mają raczej charakter encyklopedyczny niż leksykograficzny. Poza rodowodem i ideologią polskiej szlachty na stronach internetowych zamieszczone są np. informacje doty- czące genezy terminu sarmatyzm (np. „wyraz po raz pierwszy użyty w czasopiśmie «Monitor» w 1765 r.”), a także roli tej ideologii w budowaniu tożsamości narodowej (przypomniana jest teza Tadeusza Mańkowskiego). Istotnym elementem omawianych definicji leksykalnych są językowe wykładni- ki negatywnego wartościowania towarzyszące wyjaśnianym pojęciom, począwszy od słownika S.B. Lindego, Sarmata definiowany jest tu bowiem jako ‘Polak; czło- wiek grubych obyczajów, nieokrzesany, junak staroświecki’ [SBL5: 220], natomiast sarmatyzm to ‘nieokrzesanie obyczajów, grubiaństwo, grundychwalstwo^17 ’ [SBL5: 221]. Oba hasła opatrzone są kwalifikatorem poetycki , przy czym przykładowe konteksty takiego użycia pochodzą z okresu oświeceniowej krytyki ideologii sar- matyzmu. Oto fragmenty wybrane przez S.B. Lindego:
Ach cóż to za Sarmata, jużem dawno nie widziała takiego antyka [SBL5: 220, „Teatr Polski” 15/13].
Sarmaty, jak dopadną, to potną, pokrają [SBL5: 220 „Teatr Polski” 43/22].
Sarmatyzmem zwano szlachcica prostotę i szczerość [SBL5: 220, J. Zamojski 1790, Przestrogi dla Polski ].
Zaczyna gust brać górę, nie masz jednak dosyć zachęcenia do tego; jeszcze i tu sarmatyzm przebija się [SBL5: 221, „Teatr Polski” 19/11].
Powraca się znowu zwietrzały sarmatyzm [SBL5: 221, „Monitor Warszawski” 1773].
To pachnie sarmatyzmem [SBL5: 221, „Teatr Polski” 35/21].
Obyczaje nasze mocno jeszcze zadawnionym oddają sarmatyzmem [SBL5: 221, „Monitor Polski” 1764].
Pejoratywny obraz sarmatyzmu został podjęty i utrwalony w późniejszych słownikach. Ze struktury analizowanych haseł można wyodrębnić negatywny re- jestr cech ideologii/formacji kulturowej, które są wyrażone wprost lub implikowane na podstawie kontekstu. Przykłady bezpośredniego wyrażania krytyki stanowią licznie reprezentowaną i zróżnicowaną grupę, np.: w Sarmatach-Roksolanach upatrywano mylnie praojców Słowian [SEJP: 482]; tradycjonalizm , konserwa- tyzm , niechęć do przejawów kultury obcej [WSJP: 741]; wyraz zacofania [SJP: 181]; megalomania narodowo-stanowa , samouwielbienie , pogarda i niechęć do cudzoziemców i różnowierców , nietolerancja , powierzchowna dewocja połączona z fanatyzmem religijnym i wiarą w gusła i zabobony , orientalizacja obyczaju i gu- stów estetycznych , od czasów Oświecenia termin obelżywy, ujemny, oznaczający
(^17) Grundychwał ‘gruntem, tj. ziemią się zatrudniający, ziemianin, rolnik’ [SBL2: 135]
66 GRażyNa FIlIp, MaGdaleNa^ patRO-KUcab
kult wad narodowych, staroszlachecki obskurantyzm [SM: 1037]. Największa liczba wymienionych cech pochodzi ze Słownika mitów i tradycji kultury. Przykładami wartościowania implikowanego na podstawie kontekstu są np. konstrukcje syntaktyczne: Sarmatyzm opierał się na micie, jakoby szlachta polska miała pochodzić od Sarmatów oraz Po Sarmatach szlachta miała odziedziczyć umiłowanie wolności , gościnność , dobroduszność , męstwo oraz odwagę [Wikisłow- nik]. W pierwszym zdaniu sygnałem oceny jest rzeczownik mit użyty w znaczeniu ‘rozpowszechnione, zwykle fałszywe mniemanie o czymś’ [WSJP: 463] oraz spój- nik jakoby ‘podający w wątpliwość to, o czym jest mowa w zdaniu podrzędnym’ [WSJP: 291]. W drugiej wypowiedzi pojawiają się co prawda cechy pozytywne: gościnność , dobroduszność , męstwo , odwaga , ale są umieszczone w konstrukcji opartej na czasowniku mieć użytym tu w funkcji wyrażenia wątpliwości lub za - przeczenia. Taki sygnał wartościowania występuje również w innych słownikach, np.: Jakieś ich plemię miało przywędrować ze stepów czarnomorskich nad Wisłę ; Ta fantastyczna teoria miała być uzasadnieniem ideologii głoszącej nieograniczoną wolność osobistą szlachty [SM: 1037]. W ostatnim zdaniu funkcję opiniotwórczą pełni także wyrażenie fantastyczna teoria , a więc ‘urojona, nierealna’. W słownikach podobnie negatywnie jest kreowany wizerunek polskiego Sar- maty – szlachcica utożsamianego z głęboką prowincją i dawnymi zaśniedziałymi wiekami [SEJP: 482]; przywiązanego do dawnych obyczajów, często zacofanych ; rubasznego , krewkiego i pysznego pieniacza [WSJP: 741]; noszącego sarmackie wąsy [WSJP: 741); żupan , kontusz , karabelę , pasy lite i jedwabne , złote guzy [SM: 1037] i wykazującego sarmacki temperament [WSJP: 741]; awanturnictwo i za- ściankowość [Wikisłownik]. Sporadyczne przykłady pozytywnej oceny odnaleźć można w definicji zamiesz- czonej na polskiej stronie Wikipedii, wolnej encyklopedii. W porównaniu z innymi słownikami struktura hasła sarmatyzm jest tu najbardziej rozbudowana i zawiera zarówno ogólną charakterystykę terminu, jak i wyszczególnione informacje na temat myśli politycznej, zwyczajów, religii, architektury, malarstwa, stroju wraz z adresami bibliograficznymi cytowanych źródeł. Wyznacznikami pozytywnego wartościowania są np. określenia: spójny , zaskakująco elastyczny , oryginalny oraz konstrukcje syntaktyczne: zestaw wartości rodzinnych, społecznych i narodowych ; odegrał ważną rolę ; miał ogromny wpływ ; to nie mit ; ani też bajanie ; wyraz po- szukiwania swojego „ja” ; wpłynął na spójność i solidarność narodu polskiego po unii lubelskiej w przytoczonych niżej fragmentach hasła:
Uważany jest za spójny i zaskakująco elastyczny zestaw wartości rodzinnych, społecznych i na- rodowych.
Sarmatyzm był oryginalnym połączeniem kultur Wschodu i Zachodu.
Sarmatyzm odegrał ważną rolę w barokowej literaturze polskiej i miał ogromny wpływ na kształ- towanie umysłowości, obyczajowości i ideologii polskiej szlachty. Według opinii Tadeusza Mań- kowskiego: teoria sarmackiej genezy narodu i państwa polskiego w tym świetle to nie mit, ani też
68 GRażyNa FIlIp, MaGdaleNa^ patRO-KUcab
Zespół dworski Hotel Sarmata jest jednym z nielicznych obiektów hotelowych na Ziemi Sandomier- skiej, które mogą zaoferować Państwu niepowtarzalną atmosferę pobytu i wypoczynku utrzymaną w duchu minionych epok. Zabytkowe i stylizowane wnętrza zespołu dworskiego, hotelu, restauracji i winiarni oraz sal konferencyjno-bankietowych zapewniają bogate doznania estetyczne.
Restauracja Sarmacka serwuje wykwintne potrawy kuchni staropolskiej oraz regionalnej. Unikalne potrawy kuchni sarmackiej doskonale komponują się z historią zespołu dworskiego sięgającą połowy XIX wieku^19.
Niektóre „sarmackie” restauracje oferują popularne menu, jedynie stylizacją i wystrojem pomieszczeń starając się nawiązać do sarmackiej przeszłości, jak lubelski Pub Sarmata ze szlachcicem na koniu w logo oraz portretem Sarmaty we wnętrzu oferujący klientom w ulotce: nowe stylowe wnętrza , wydarzenia sportowe w TV , salę dla niepalących , bezprzewodowy internet. Na swojej stronie internetowej pub zamieszcza następującą reklamę:
Sarmata. Kawiarnia, pub, pizzeria w Lublinie to doskonałe miejsce, aby zjeść coś smacznego. Do wyboru specjały kuchni polskiej i zagranicznej (w tym szeroki wybór pizzy prosto z pieca). Naszą ofertę kierujemy do studentów, polskich i zagranicznych turystów zwiedzających lubelską starówkę oraz do wszystkich mieszkańców Lublina 20.
Integralnym składnikiem prezentowanych reklam „sarmackich” restauracji, hoteli i agencji eventów jest kod graficzny. Stylizowane czcionki oraz fotografie zamieszczane w folderach i na stronach internetowych są wyrazem pragmatycz- nej funkcji komunikatu. Prezentacja zabytkowego kompleksu architektonicznego w różnych porach roku, stylowych wnętrz lub sarmackiego ubioru ma zachęcić klientów do odwiedzin i skorzystania z proponowanej oferty. Cechy wymieniane jako typowe w słownikowych definicjach Sarmaty i sarma- tyzmu zapewne przyczyniły się do powstania stereotypu jako efektu generalizacji przeniesionej za pośrednictwem oświeceniowej krytyki na ogół reprezentantów epoki i utrwalanej w kolejnych leksykonach^21. O tym, na ile taki obraz jest znajomy przeciętnemu użytkownikowi współczesnej polszczyzny potocznej, mogą częścio- wo świadczyć wyniki ulicznej sondy przeprowadzonej na lubelskiej starówce nie- opodal pubu Sarmata 24 kwietnia 2013 r. Na pytanie, co oznacza nazwa Sarmata , przechodnie udzielali następujących odpowiedzi: „nie wiem/nie mam pojęcia, co to znaczy”; „jakiś rycerz” (postać na koniu w logo pubu); „to ktoś z jakiegoś filmu, chyba z Potopu ” (asocjacje z postacią Zagłoby); traktowali wyraz ten jako synonim wyrazów atrybutywnych bufon i grubas (reminiscencja przysłowia „Za króla Sasa jedz, pij, a popuszczaj pasa”) lub metaforę polskiego polityka, Ryszarda Kalisza. Być może postawione przechodniom pytanie skłoni do sięgnięcia po słownik, który
(^19) Informacje pochodzą ze strony internetowej hotelu i restauracji: http://www.hotelewpolsce. pl/oferta/view/hotel_sarmata.html. (^20) Informacje pochodzą z ulotek reklamowych oraz strony internetowej: www.sarmata.lublin.pl. (^21) Na temat procesu stereotypizacji jako językowo-kulturowego obrazu pisze J. Bartmiński [2007].
Obraz sarmatyzmu utrwalony w polskiej leksyce i przestrzeni społecznej … 69
jest „cierpliwym i nieznużonym doradcą, towarzyszem kulturalnego życia”, jak twierdził Stanisław Urbańczyk [1991: 7].
wykaz skrótów
SBL2 – Linde S.B., 1855, Słownik języka polskiego , t. 2: G–L, Lwów, reprint Warszawa 1995. SBL5 – Linde S.B., 1859, Słownik języka polskiego , t. 5: R–T, Lwów, reprint Warszawa 1995. SEJP – Brückner A., 1927, Słownik etymologiczny języka polskiego , Kraków, przedruk Warszawa
SJP – Szymczak M. (red.), 1989, Słownik języka polskiego , t. 3: R–Ż, Warszawa. SM – Kopaliński W., 1993, Słownik mitów i tradycji kultury , Kraków. WSJP – Polański E. (red.), 2012, Wielki słownik języka polskiego , Kraków.
literatura, część 1
Beauvois D., 2011, Nowoczesne manipulowanie sarmatyzmem [w:] Nowoczesność i sarmatyzm , red. P. Czapliński, Poznań. Bełcikowski A., 1885, Pierwszy sceniczny pisarz polski , Warszawa. Bohomolec F., 1960, Małżeństwo z kalendarza [w:] tegoż, Komedie na teatrum , red. J. Kott, War- szawa. Bohomolec F., 1959, Przedmowa [w:] Komedie konwiktowe , oprac. i wstęp J. Kott, Warszawa. Górny M., 2004, Co dziedziczymy po Sarmatach? , „Przegląd Polityczny”, nr 67/68. Grzeszczuk S., 1962, Wstęp do: A. Naruszewicz, Satyry , oprac. S. Grzeszczuk, Wrocław. Hernas C., 1984, Barok [w:] Literatura polska: przewodnik encyklopedyczny , red. J. Krzyżanowski, C. Hernas, t. 1: A–M, Warszawa. Kaczyński P., 2009, Rodzina w literaturze stanisławowskiej. Motywy – konwencje – poglądy , Wrocław. Klimowicz M., 1998, Oświecenie , wydanie piąte zmienione i rozszerzone, Warszawa. Koehler K., 1995, „Monitor” , „Arcana”, nr 1. Koehler K., 2002, Wstęp [w:] Słuchaj mię, Sauromatha. Antologia poezji sarmackiej , oprac. K. Ko- ehler, Kraków. Kostkiewiczowa T., 2002, Polski wiek świateł. Obszary swoistości , Wrocław. Kowalewska D., 2009, Magia i astrologia w literaturze polskiego oświecenia , Toruń. Krasicki I., 1765, O potrzebie ludu w kraju , „Monitor”, nr 36. Kuchowicz Z., 1976, Obyczaje staropolskie XVII–XVIII wieku , Warszawa. Kufel S., 2009, Wybrane zjawiska sarmatyzmu w poezji polskiej lat 1765–1787 [w:] tegoż, Fragmenty mozaiki. Szkice i materiały z czasów oświecenia , Zielona Góra. Lelewel J., 1857, Część bałwochwalcza Słowian i Polski , Poznań. Loew P.O., 2011, Sarmaci bez wąsów. Mit i rzeczywistość w kulturze politycznej Polski [w:] Nowo- czesność i sarmatyzm , red. P. Czapliński, Poznań. Maciejewski J., 1974, Sarmatyzm jako formacja kulturowa. Geneza i główne cechy wyodrębniające , „Teksty”, nr 4. Maciejewski J., 1996, Sarmatyzm [w:] Słownik literatury polskiego Oświecenia , red. T. Kostkiewi- czowa, wyd. 2. poszerz. i popr., Wrocław.
Obraz sarmatyzmu utrwalony w polskiej leksyce i przestrzeni społecznej … 71
the iMaGe oF saRMatisM in polish lexis and social space – selected pRobleMs and exaMples
Summary
The first part of this article is related to the cultural and literary background of Polish Sar- matism, a mythic ideology according to which Poles were descended from the ancient tribe of Sarmatians who inhabited the territory of present-day Ukraine between the 1st^ and 4th^ century. Such theories, constructed by the sixteenth-century historians, lasted until Romanticism and served the purpose of ennobling the nation’s history. The splendour of Sarmatian model was reviewed in the Enlightenment period. In the paper, examples of such criticism are given, derived from comedies by F. Bohomolec and F. Zabłocki. In the linguistic part of these considerations, the issues of language sociology and psychology are discussed. The definitions of a Sarmatian and Sarmatism , taken from various Polish dictionaries, are analysed. Lexical features listed there contributed to a stereotype perpetuated by the Enlighten- ment critique in subsequent lexicons. It ought to be mentioned that contemporary references to the climate and charm of the old Sarmatian days are deprived of specific negative characteristics.
