Studiuj dzięki licznym zasobom udostępnionym na Docsity
Zdobywaj punkty, pomagając innym studentom lub wykup je w ramach planu Premium
Przygotuj się do egzaminów
Studiuj dzięki licznym zasobom udostępnionym na Docsity
Otrzymaj punkty, aby pobrać
Zdobywaj punkty, pomagając innym studentom lub wykup je w ramach planu Premium
Społeczność
Odkryj najlepsze uniwersytety w twoim kraju, według użytkowników Docsity
Bezpłatne poradniki
Pobierz bezpłatnie nasze przewodniki na temat technik studiowania, metod panowania nad stresem, wskazówki do przygotowania do prac magisterskich opracowane przez wykładowców Docsity
Praca doktorska
Typologia: Prace dyplomowe
1 / 237
Ta strona nie jest widoczna w podglądzie
Nie przegap ważnych części!
Karmelici, po przeniesieniu się do Europy w XIII wieku, zaczęli
GW „Gazeta Warszawska” HD1 Historia domowa klasztoru grodzieńskiego księży bernardynów. Księga 1: 1763–1775. HD2 Historia domowa klasztoru grodzieńskiego księży bernardynów. Księga 2: 1776–1792. Instructiones OCD Instructiones fratrum discalceatorum congregationis s. Eliae ordinis Beatissimae Virginis Mariae de monte Carmelo KBG Kronika zakonu bernardynów grodzieńskich z lat 1677– KDKW Kodeks Dyplomatyczny Katedry i Diecezji Wileńskiej KK Kronika klasztoru karmelitów bosych w Grodnie KKW Krótka kronika fundacji karmelitanek bosych klasztoru św. Józefa w Wilnie MPH Monumenta Poloniae Historica PSB Polski Słownik Biograficzny Regulae OFM Św. Franciszek i Klara z Asyżu. Reguły RS Reguła św. Salwatora podana s. Brygidzie RSI Regulae Societatis Iesu Statuta OFM Statuta generalia ordinis fratrum minorum regularis observantiae seraphici patris nostri Francisci SRP Scriptores Rerum Polonicarum TLL Thesaurus Linguae Latinae Vinea Vinea electa ex Minore Polonia in novam S. Casimiri Provinciam erecta 1469– VL Volumina legum АСЗР Археографический сборник документов, относящихся к истории Северо-Западной Руси, издаваемый при Управлении Виленского учебного округа ПКГЭ Писцовая книга Гродненской экономии
Wstęp Kroniki klasztorne były wcześniej przedmiotem zainteresowania historyków, także – historyków Kościoła i historyków sztuki, w znacznie mniejszym zaś stopniu – literaturoznawców i lingwistów. W mojej pracy łączę metodologię wymienionych dyscyplin i analizuję kroniki jako gatunek wypowiedzi, uwzględniając przede wszystkim aspekty komunikacyjne ich funkcjonowania. Chciałabym zastosować współczesne podejście metodologiczne do tekstów dawnych, pozostających na peryferiach zainteresowań naukowych. Teksty te zdecydowanie zasługują na szczegółową analizę współczesnych badaczy. Kroniki klasztorne, pisane w długim okresie czasu (niektóre z badanych tekstów powstawały w ciągu ponad stu lat) przez wiele osób, a mimo to pozostające jednym dziełem podporządkowanym jednemu celowi, stanowią swoisty fenomen kultury staropolskiej. Fenomen ten staje się coraz bliższy dzisiejszemu czytelnikowi, żyjącemu w świecie tekstów tworzonych przez wielu anonimowych autorów, tekstów mieszanych gatunkowo i tematycznie (por. Nycz 1996). Celem pracy jest znalezienie właściwego opisu gatunkowego dla kronik klasztornych na przykładzie kronik grodzieńskich. Przez kroniki grodzieńskie rozumiem kroniki powstałe w klasztorach Grodna w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku. Pragnąc uchwycić hybrydalny charakter takiego gatunku, jakim są kroniki klasztorne, przyjęłam następującą metodę lektury. Dążyłam do wyszczególnienia jak największej liczby cech właściwych określonej kronice, zakładając równorzędność tak kronik, jak i cech, które je charakteryzują. Nie próbuję budować systemu taksonomicznego; bazuję na podejściu prototypowym, nadającym znaczenie nawet najmniej rozpowszechnionym cechom. Sądzę, że podobny opis może być pomocny w badaniu tekstów tworzonych w innych środowiskach oraz innych miejscowościach Rzeczypospolitej i poza jej granicami. Analizę kronik grodzieńskich można też wykorzystać jako element szerszych badań nad kronikami klasztornymi. Skupiłam się na kronikach grodzieńskich w związku ze specyfiką miasta i różnorodnością zachowanych kronik klasztornych.
wieku specjalnie dla gromadzenia zbiorów poklasztornych w czasach pokasacyjnych. Jest to prymarne miejsce, do którego powinny były trafić rękopisy klasztorów grodzieńskich. Jeszcze po II wojnie światowej znajdowała się w niej również Historia domestica Provinciae Lituaniae fratrum Ordinis Praedicatorum, zaginiona obecnie. Inne kroniki lokalne zostały rozproszone po prywatnych i publicznych księgozbiorach. Do zbiorów prywatnych trafiły: pierwsza część Historii domowej bernardynów (Biblioteka Ordynacji Zamojskiej, jej zbiory trafiły później do Biblioteki Narodowej), Kronika bernardynów grodzieńskich (biblioteka Wandalina Pusłowskiego, później – Biblioteka PAN PAU w Krakowie). Los tych kronik jest świadectwem zainteresowań czytelniczych i muzealniczych powszechnych wśród arystokracji i szlachty byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego w czasach porozbiorowych. Dzieje kapitularne zakonnic św. Brygitty trafiły do archiwum kościelnego (Archiwum Archidiecezji Warszawskiej) wraz ze zbiorami innego klasztoru (najprawdopodobniej zakonu nazaretanek). Kroniki pisane na polecenie lokalnych lub centralnych władz zakonnych zachowały się w archiwach, do których zostały wysłane (w Archiwum Prowincji Bernardynów w Krakowie – Chronologia Ordinis Fratrum Minorum de Observantia provinciae Minoris Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae Tomasza Dygonia, Descriptiones nonnullorum monasteriorum Ordinis Minorum Observantiae , Vinea electa ex Minore Polonia in novam S. Casimiri Provinciam erecta 1469–1772 ; w Archiwum Towarzystwa Jezusowego w Rzymie – Historie i listy roczne jezuitów ). Wszystkie analizowane kroniki zachowały się w rękopisach. Tylko Dzieje kapitularne zakonnic św. Brygitty doczekały się opracowania i wydania drukiem w całości przez Małgorzatę Borkowską i Krzysztofa Obremskiego (Borkowska, Obremski, opr. 2001). W ostatnich latach został opublikowany fragment Kroniki bernardynów grodzieńskich, dotyczący procesu odnośnie jurydyk 1721 r. przez Jerzego Gordziejewa (Gordziejew 2007), a także dotyczące Grodna fragmenty Chronologii Tomasza Dygonia, wydane przeze mnie wraz z przekładem na język białoruski (Паўлоўская 2008 а, 2010а). Sytuacja w badaniach nad kronikami klasztornymi jest specyficzna. Jak wspomniałam wcześniej kroniki klasztorne nie były dotychczas badane jako teksty literackie, a jedynie sporadycznie wykorzystywane jako źródła. Wraz z innymi pracami
na temat historii kościoła i poszczególnych zakonów były traktowane jako odrębny typ źródeł historycznych (Barycz 1970: 180–183). Ich znaczenie dla badania historii zarówno kościelnej, jak i świeckiej podkreśla Henryk Barycz. Jednak formę narracji kronik uważa za wadę, a nie interesującą specyficzną cechę gatunkową. Na przykład przy analizie Diariusza historycznego domu profesów w Krakowie Jana Wielewickiego stwierdza, iż chronologiczny i tematyczny tok narracji jest „prymitywną formą” (Barycz 1970: 182) i podobnie jak Benedetto Croce (Croce 1998: 12–13) stawia historię nad kronikarstwem. Mój punkt widzenia jest odmienny: przedmiotem mojego zainteresowania jest właśnie specyficzna narracja właściwa kronikom, których autorzy nie dążyli do „głębszego powiązania wypadków” (Barycz 1970: 182) lecz stawiali sobie zupełnie inne cele. Niektóre kroniki klasztorne, zwłaszcza najstarsze średniowieczne, a także kroniki pisane przez wybitnych autorów lub powstałe w szczególnie interesujących badaczy klasztorach, były przedmiotem opisu, przede wszystkim przy okazji wydawania ich drukiem (np. Wielewicki 1881–1889, Wielewicki 1999, Mrozowicz 2001). Dotyczy to jednak źródeł wyjątkowych. Kroniki mniejszych klasztorów, uważane za „mało literackie” lub „mało treściowe” są zazwyczaj tylko ogólnie wzmiankowane i nadal znajdują się na marginesie zainteresowań zarówno historyków, jak i literaturoznawców. Kronikami klasztornymi interesowali się natomiast archiwiści i bibliotekarze, toteż konsekwentnie wspominano o nich w katalogach archiwów i artykułach poświęconych osobnym zbiorom tego gatunku tekstów (Гардзееў 2003, Grudziński 2003, Bieś i in. 2003). Tutaj także pojawiają się kroniki grodzieńskie. Kroniki bernardynów grodzieńskich zostały wspomniane przez o. Kajetana Grudzińskiego w opisie zbiorów Archiwum Prowincji Bernardynów (Grudziński 2003: 37–39). Znajdujemy w nim tytuły utworów, czasem nazwisko autora i czas sporządzenia tekstu. W artykule opisującym materiały dotyczące historii Grodna w zbiorach krakowskich, Jerzy Gordziejew zwraca uwagę na Kronikę bernardynów grodzieńskich (Гардзееў 2003). Badacz opisuje treść kroniki, jej tematykę, wyłania najbardziej istotne informacje zawarte w kronice. Historie jezuitów powstałe w Grodnie znajdujemy z kolei w tomie poświęconym Litwie w katalogu Polonica w Archiwum Rzymskim Towarzystwa Jezusowego (Bieś i in. 2003).
klasztornym (Borkowska 1995b). Michał Tomaszek bada przedstawienie początków klasztorów w kronikach i jego rolę w budowaniu tożsamości zakonnej (Tomaszek 2005). Jolanta Gwioździk porównuje teksty historyczne z innymi dziełami literatury użytkowej powstałej w klasztorach żeńskich i analizuje sposoby ich funkcjonowania (Gwioździk 2006). Struktura pracy podporządkowana jest założeniom badawczym. W pierwszym rozdziale – Kronika klasztorna jako gatunek wypowiedzi – wymieniam główne problemy badawcze i przedstawiam perspektywę metodologiczną analizy. Rozdział drugi – Kroniki klasztorów grodzieńskich – przedstawia zarys historii miasta i historiografii klasztornej. Skrótowo opisuję historię chrześcijaństwa i rozwoju zakonów w Grodnie, akcentując czas powstawania kronik. Starałam się przybliżyć również ważniejsze pozycje bibliografii dotyczącej historii poszczególnych zakonów i klasztorów. Następnie przedstawiłam główne dzieła historiograficzne powstałe w klasztorach grodzieńskich i zachowane do dziś albo znane z opisów. Każde dzieło otrzymało krótką charakterystykę, na podstawie której wydzieliłam najważniejsze wyznaczniki gatunku kronik klasztornych i wybrałam zespół kronik stanowiących przedmiot analizy. Osobno przedstawiłam zasady funkcjonowania kronikarstwa klasztornego w poszczególnych zakonach, posiłkując się dokumentacją zakonną i rozporządzeniami władz zakonnych w tej sprawie. Trzeci rozdział jest poświęcony Opisowi zachowanych rękopisów z uwzględnieniem budowy kodeksów, charakterystyki paleograficznej i językowej, znaków proweniencji i historii rękopisów. Odnotowane zostały również czas prowadzenia kronik, główny zakres tematyczny oraz źródła wykorzystywane przez kronikarzy. Następne rozdziały zawierają właściwy opis gatunku kronik klasztornych i sytuacji komunikacyjnej tekstów w następującym porządku. Rozdział czwarty przedstawia Analizę komunikacyjną tekstów , która podzielona jest na dwie główne części, dotyczące autora (realnego i tekstowego) oraz odbiorcy (wirtualnego i realnego) kronik. W części poświęconej autorowi realnemu przytaczam informacje, które udało mi się zebrać w kwestii autorstwa kronik. Na tekstowy obraz autora oprócz oznak na poziomie gramatycznym składa się ich autoprezentacja jako
przedstawicieli grup społecznych. Obraz ten dopełnia analiza wypowiedzi metatekstowych odnośnie spisywania kronik i systemów etycznych reprezentowanych przez autorów. Odbiorcą wirtualnym kronik jest implikowany przez tekst adresat utworów. Odbiorcą realnym zaś czytelnik, którego profil można zrekonstruować na podstawie lektury. Próbowałam zbadać sposób funkcjonowania kronik w klasztorach, świadectwa zwracania się do nich we współczesności i czasach późniejszych, znajomość tekstu przez późniejszych autorów. Piąty rozdział dotyczy Struktury kompozycyjnej kronik. Osobno przeanalizowany został schemat kompozycyjny kronik różnego typu i problem spójności tekstów sporządzanych w ciągu długiego czasu przez wielu autorów. Unaoczniło to różnorodny charakter tekstów, których głównym spoiwem jest cel sporządzenia kronik. Dość dużo uwagi poświęciłam tematyce kronik (w rozdziale szóstym o takim właśnie tytule). Uważam, że zawartość tekstu wpływa na formę kronik i sposoby ich funkcjonowania. W strukturze tematycznej wyodrębniłam problemy, które wydają mi się najbardziej istotne w budowaniu narracji historycznej kronik. Przeanalizowałam również perspektywę temporalno-lokatywną kronik – jak daleko sięga pamięć historyczna autorów, jak szeroka jest perspektywa geograficzna pojawiająca się na stronicach kronik. Ostatni rozdział poświęcony jest Stylistyce kronik. Teksty podzieliłam na różne grupy stylistyczne i starałam się przedstawić ich specyfikę i główne cechy. Praca kończy się podsumowaniem, w którym wyszczególniam ważniejsze z mojego punktu widzenia cechy kronik klasztornych wywnioskowane z analizy materiałów grodzieńskich. Może to być przydatne w badaniach komparatystycznych tekstów tworzonych w różnych środowiskach. Kończąc uwagi wstępne, pragnę wypełnić miły obowiązek podziękowania moim Promotorom za pomoc udzieloną mi podczas pisania obu moich rozpraw doktorskich: prof. dr hab. Jerzemu Axerowi, prof. dr hab. Zbigniewowi Klochowi, dr hab. Georgowi Halenczance. Ich niezastąpione uwagi i sugestie były cennymi i pomocnymi zarówno w napisaniu tej rozprawy, kształtowaniu warsztatu badawczego. Im zawdzięczam mój dotychczasowy rozwój naukowy.
1. Kronika klasztorna jako gatunek wypowiedzi 1.1. Świadomość genologiczna Teoria genologii w ostatnich dziesięcioleciach rozwija się intensywnie zarówno w literaturoznawstwie, jak i językoznawstwie. Wypracowane zostały różne podejścia metodologiczne do badania rozmaitych typów tekstów, przede wszystkim nieliterackich. Do problematyki genologicznej sięgają badacze współczesnych nurtów lingwistyki zorientowanej pragmatycznie, tekstologii (por. Mayenowa 1979, Sandig 2009, Mazur 1990, Dobrzyńska 1993, Wojtak 1998), badań z kręgu discours studies (Duszak 1998, Gajda 1993, Wojtak 1998). Rozwijają się dyscypliny teoretyczne, badające gatunki tekstu na poziomie modelu. Badacze podkreślają pewną zależność między rozwojem społeczeństwa i gatunkami mającymi szczególne znaczenie w określonych momentach historycznych. Tzvetan Todorov wyraża ową zależność w następujący sposób: „każda epoka ma sobie właściwy system gatunkowy powiązany z panującą w niej ideologią itd. Jak każda przeto inna instytucja, gatunki uwidoczniają konstytutywne rysy społeczeństwa, do którego należą” (Todorov 1979: 313). Mówi się nawet o wpływie ewolucji gatunków na rozwój społeczeństwa czy grup społecznych (por. Dziechcińska 1985: 52). Można z pewnością powiedzieć, że zmiany rejestru popularnych gatunków literackich i gatunków wypowiedzi odzwierciedlają zmiany kulturowe zachodzące w społeczeństwie (por. Бахтин 1979: 243; Dobrzyńska 2004: 91). Teoria genologii opisuje więc powstanie i rozwój gatunków w różnych epokach historycznych, przyczyniając się tym samym do badania historii kultury, analizuje relacje między gatunkami a konkretnymi dziełami literackimi, ich wzajemne wpływy itd. (Głowiński 1997a: 59; Todorov 1979). Podkreśla się wpływ świadomości genologicznej na sposoby interpretacji tekstów i sam gatunkowy charakter lektury tekstów – komunikację genologiczną, nad którą badania w Polsce zapoczątkowali Stefania Skwarczyńska i Michał Głowiński (Skwarczyńska 1954a, 1954b; Głowiński 1997a). Gatunek funkcjonuje w pełni wówczas, gdy nie tylko określa strukturę dyskursu, ale także jest identyfikowany przez publiczność literacką, a więc staje się współczynnikiem lektury (Głowiński 1997a: 57).
Szczególnie ważne znaczenie dla społeczeństwa staropolskiego, jak się wydaje, miała wspólna wiedza gatunkowa, kiedy całe społeczeństwo czytelnicze posiadało wiedzę i doświadczenie tworzenia tekstów różnych gatunków (Dziechcińska 1985: 59), a poetyka była częścią programu szkolnego, obowiązkowego dla wykształconej części społeczeństwa. Zasadnicza różnica w podejściu do nauczania teorii genologicznej (czyli poetyki i retoryki w czasach staropolskich) polega na tym, że służyła ona nie tyle „opisowi dzieła literackiego i jego poznaniu, ile [nauczeniu], jak konstruować odę, epos, tragedię, epigramat, mowę pogrzebową, panegiryk” (Krzywy 2008: 13). Doświadczenie pisarskie wpływało także na sposób odbioru dzieł i, odpowiednio, wpływało na sposób ich konstruowania. Najbardziej znaczącymi w Polsce XVII – początku XVIII wieku były koncepcje poetyki starożytnej, na nowo przemyślane i usystematyzowane w czasach późniejszych (Rytel 1993: 35). Wzorcami zaś dla tekstów były przede wszystkim dzieła autorów antycznych, na których opierał się system edukacyjny w wykładaniu poetyki i retoryki. Dla gatunku lokalnych kronik klasztornych bezpośredni wzorzec antyczny nie istniał, autorzy musieli się opierać na przykładach kronik zachodnioeuropejskich lub miejscowych, a także wykorzystywać teksty innych gatunków jako wzorce idealne. Trzeba zaznaczyć, że lokalne kroniki klasztorne są odmianą szeroko pojętego gatunku kronik jako typu piśmiennictwa historiograficznego. Najbliższymi zaś gatunkami porównywalnymi z nimi z punktu widzenia celu komunikacyjnego były gatunki historiograficzne, różne odmiany kronik, zwłaszcza lokalnych. W związku z adresowaniem kopii kronik do władz zakonnych i pisaniem ich z polecenia tychże władz kroniki klasztorne mają pewne cechy wspólne ze sprawozdaniami czy kwestionariuszami. Forma realizacji tekstów, charakter ich treści zbliżają ten gatunek do periodyków (kronik, kalendarzy, gazet), różnorodność zaś podejmowanych tematów i wykorzystywanych stylów i odmian gatunkowych w pewnym stopniu przypomina popularne w baroku sylwy szlacheckie ( silvae rerum ) – rękopiśmienne księgi prowadzone w domach szlacheckich i zawierające wypisy z dzieł różnego charakteru. Kroniki klasztorne są gatunkami złożonymi i rozbudowanymi, zawierającymi w sobie rozmaite gatunki proste, jak na przykład opis, sprawozdanie, wiadomość, epitafia, przemówienie.
różnymi metajęzykami tych dziedzin nauki używanymi do opisu rzeczywistości (por. Witosz 2005: 15–17; Michałowski 2002: 307). W literaturze przedmiotu toczy się żywa dyskusja odnośnie możliwości połączenia tych dyscyplin (Balbus 2000; Witosz 2005: 15–17). Rezultaty badań genologii lingwistycznej w ostatnich latach wydają się być na tyle ważne dla genologii literaturoznawczej, że pominięcie ich zubożyłoby metodologiczne podejście, zastosowane w niniejszej pracy. 1.3. Gatunki mowy Koncepcja gatunków mowy („речевых жанров”) została opracowana przez Michaiła Bachtina (Бахтин 1979), rozwinięta (w postaci „ genrów mowy”) przez Annę Wierzbicką (Wierzbicka 1983) i ogólnie przyjęta w lingwistyce tekstu (Głowiński, Witosz, Balcerzan, Grochowski i inni). Genologia lingwistyczna analizuje wszelkie wypowiedzi komunikacji potocznej, klasyfikując je jako typy gatunkowe – gatunki mowy. Michaił Bachtin zaczął badania od analizy najprostszych wypowiedzi komunikacyjnych podkreślając, że „każda sfera wykorzystania języka wytwarza własne względnie stałe typy takich wypowiedzi”. Badacz nazwał je gatunkami mowy (Бахтин 1979: 237). Chodzi tu na przykład o pozdrowienie, przemówienie, obwieszczenie, podanie itp. Bachtin podkreśla zasadniczą nieograniczoność repertuaru gatunków (Бахтин 1979: 237, 258–262), spośród których uczestnik komunikacji wybiera najbardziej odpowiednie i nadaje im pewną ekspresję intonacyjną. Współcześni badacze podkreślają błąd metodologiczny Bachtina, który oprócz właściwych gatunków mowy odniósł do nich typowe akty illokucyjne (pozdrowienie, pożegnanie itp.) (por. Wysłouch 2004: 102). Ostatnie nie posiadają koniecznych wyznaczników gatunków podkreślonych przez samego Bachtina: tematu, stylu i kompozycji. Uczony wprowadził także podział na gatunki prymarne i wtórne, proste i złożone, badając wzajemne relacje między nimi (Бахтин 1979: 239). Wszelkie gatunki literackie, jako utwory skomplikowane i rozbudowane, są a priori gatunkami wtórnymi i złożonymi, które można sprowadzić do zbioru gatunków prymarnych połączonych według pewnych własnych zasad (por. Witosz 2005: 41). Jednak tu również powstał problem metodologiczny, gdyż połączona została złożoność gatunku z jego
domniemaną archaicznością, co niekoniecznie powinno iść razem (Por. Dobrzyńska 2003: 182–186). Aby rozwiązać tę sprzeczność, Seweryna Wysłouch wprowadziła pojęcie „sfery dyskursów (nieliterackich)”, które zajmą pozycję między aktami illokucyjnymi a gatunkami literackimi, przy czym dyskursy te mogą mieć charakter gatunkowy (komentarz, reportaż) lub nie (rozmowa, kłótnia, wyznanie). Akty illokucyjne rozwijają się bowiem w ciągi wypowiedzi – dyskursy – i tam dopiero, pod wpływem historycznych i kulturowych determinantów, powstają gatunki mowy (Wysłouch 2004: 102–103). Właśnie ta sfera zasługuje na szczególną uwagę badaczy w związku z nieostrością granicy między gatunkami literackimi a dyskursami nieliterackimi (Ibid.). Dla literaturoznawcy ciekawe zjawiska z zakresu genologii powstają na styku dyskursów nieliterackich i literatury, a nie na linii akty mowy – literatura, sugerującej diachroniczny rozwój form gatunkowych. Bliższe koncepcjom Bachtina i bardziej owocne wydają się związki aktów mowy z dyskursem nieliterackim – jak dotąd pole skutecznych penetracji językoznawczych (Wysłouch 2004: 104). Z tego punktu widzenia również kroniki klasztorne odnoszą się do sfery dyskursów nieliterackich. Wyznacznikami gatunków mowy Michaił Bachtin nazwał zamiar komunikacyjny (np. pytanie, prośba, nakaz itd.), treść wypowiedzi i jej ekspresję (subiektywny, emocjonalny, wartościujący stosunek podmiotu do treści) (Бахтин 1979: 263), skierowanie do odbiorcy, zaistnienie w sytuacji komunikacyjnej (Бахтин 1979: 275). Przekonywującą wydaje się teza Grzegorza Grochowskiego o priorytetowym znaczeniu aspektu komunikacyjnego dla określania gatunku tekstu: […] O tożsamości generycznej tekstu decyduje zachowanie głównego celu retorycznego, a nie czysto językowy kształt wypowiedzi. Możliwy jest np. wykład wygłoszony w formie konwersacji towarzyskiej, toast pod postacią anegdoty, reklama naśladująca poetykę listu czy felieton wystylizowany na gawędę lub kazanie. Poszczególne dyrektywy formotwórcze nie są więc nierozerwalnie związane z danym typem tekstu. Przeniesienie określonych konwencji stylistycznych czy kompozycyjnych, określane przez Bachtina jako „transakcentacja gatunkowa”, nie powoduje zmiany kwalifikacji gatunkowej danego zdarzenia, trudniej natomiast
