Docsity
Docsity

Przygotuj się do egzaminów
Przygotuj się do egzaminów

Studiuj dzięki licznym zasobom udostępnionym na Docsity


Otrzymaj punkty, aby pobrać
Otrzymaj punkty, aby pobrać

Zdobywaj punkty, pomagając innym studentom lub wykup je w ramach planu Premium


Informacje i wskazówki
Informacje i wskazówki

Historia Gospodarcza 1-21 - Notatki - Historia, Notatki z Historia

Notatki z zakresu historii dotyczące postępu w dziedzinie produkcji roślinnej, gospodarczego następstwa odkryć geograficznych. merkantylizm.

Typologia: Notatki

2012/2013
W promocji
30 Punkty
Discount

Promocja ograniczona w czasie


Załadowany 12.07.2013

xena_90
xena_90 🇵🇱

4.7

(123)

394 dokumenty

Podgląd częściowego tekstu

Pobierz Historia Gospodarcza 1-21 - Notatki - Historia i więcej Notatki w PDF z Historia tylko na Docsity! 1.Czym różnił się feudalizm od kapitalizmu ? Feudalizm i kapitalizm to dwa następujące po sobie chronologicznie systemy gospodarcze. Ponieważ kapitalizm niejako wykształcił się z feudalizmu (XVI-XVIII wieku) systemy te diametralnie się różnią. Zasadnicze różnice dzielące kapitalizm od feudalizmu sprowadzają się do: a). środki produkcji tzn. narzędzia pracy, ziemia i bogactwa naturalne, stanowią niepodzielną własność prywatną, nie ograniczoną uprawnieniami innych osób prywatnych (jak było w systemie feudalnym); b).środki produkcji używane są jako kapitał, tzn. służą ich właścicielom nie do zaspokajania ich własnych potrzeb (dworu, rodziny chłopskiej itd.), lecz do osiągnięcia zysku pieniężnego; c).powszechna lub dominująca staje się produkcja towarów, tzn. wyrobów na sprzedaż dla nieznanego z góry nabywcy, a nie na własne potrzeby. nie na daniny, świadczenia lub na obstalunek; przeważająca część produkcji przeznaczona jest na rynek, większość potrzeb zaspakaja się na rynek, a nie we własnym gospodarstwie lub warsztacie; d).powszechnie stosuje się w produkcji płatną pracę najemną, bez wywierania przymusu zewnętrznego(w przeciwieństwie do darmowej pańszczyzny, pracy przymusowej poddanych i innych obowiązkowych posług); w ten sposób siła robocza wolnych ludzi staje się również towarem, który sprzedają oni właścicielowi środków produkcji; ten zaś musi za nią zapłacić, tzn. wliczyć ją do kosztów produkcji; e).od samowystarczalnego gospodarstwa domowego(chłopskiego, dworskiego, rzemieślniczego itp.) wyodrębnia się działalność zarobkową, z jednej strony w postaci przedsiębiorstwa przynoszącego zysk, z drugiej strony w postaci pracy najemnej stanowiącej źródło utrzymania; f).stosunki między ludźmi, które w ustroju feudalnym miały charakter osobistej więzi lub zależności (lenno, poddaństwo, służba) ulegają komercjalizacji, tzn. zostają zastąpione przez stosunki rzeczowe (interesy) oparte na wyrachowaniu; wszelka działalność gospodarcza zostaje podporządkowana kalkulacji pieniężnej, która różnorodne środki i cele gospodarowania wyraża w pieniądzu; g).działalność gospodarcza kierująca się taką kalkulacją staje się racjonalna, ponieważ opiera się na rozumowaniu i rachunku a nie ślepych nawykach, tradycji lub przymusie (jak było w feudalizmie); otwiera to szerokie możliwości wyboru środków gospodarowania oraz pole do indywidualnej inicjatywy i konkurencji; h).bodźcem i celem działalności gospodarczej staje się maksymalizacja zysku; szczególnie klasa posiadająca środki produkcji przejawia skłonność do pomnażania swego kapitału, do ciągłego lokowania go w handlu lub w produkcji z myślą o przyszłych zyskach; prowadzi to do stałego wzrostu inwestycji, które powodują przyspieszenie rozwoju gospodarczego. 2. Przewrót agrarny w Europie. W drugiej połowie XVIII wieku produkcja rolna we wszystkich krajach Europy była nadal głównym źródłem dochodu narodowego. W Anglii, kraju najbardziej uprzemysłowionym, dochód z rolnictwa stanowił przeszło 50% ogólnego dochodu, we Francji odpowiedni odsetek wynosił 73%, a w Polsce ponad 90%. Wiek XIX postawił rolnictwo krajów europejskich wobec nowych, trudnych zadań. W następstwie “eksplozji” ludnościowej wzrastało stale zapotrzebowanie na produkty wiejskie. Potrzebom tym rolnictwo starało się sprostać dzięki zasadniczym przeobrażeniom zarówno w dziedzinie techniki rolnej, jak i w dziedzinie społecznej organizacji produkcji. Punktem wyjścia były postępy wiedzy rolniczej i zastosowanie zdobyczy nauk przyrodniczych w dziedzinie kultury rolnej. Naiwny fatalizm, wiara w przemożny wpływ czynników nadprzyrodniczych na poziom produkcji rolnej stopniowo zaczęły ustępować ufności rolnika we własne siły i racjonalnemu podejściu do spraw rolnictwa. Jednakże dopiero rewolucja techniczna doprowadziła do gwałtownego wzrostu produkcji rolnej. Dokonywało się to dwiema drogami: poprzez rozszerzanie areału użytkowego i przez wzrost wydajności gruntu. Dzięki temu właśnie rolnictwo mogło zaspokoić wzrastające szybko zapotrzebowanie na produkty żywnościowe. Przemiany techniczne w rolnictwie obejmowały: 1. przejście do płodozmianu: W odpowiedzi na rosnący popyt na artykuły rolnicze zwiększano produkcję rolną początkowo przez zwiększanie areałów użytków rolnych. Czyniono to przeznaczając pod uprawę nowe ziemie, kosztem lasów, pastwisk, łąk i nieużytków, osuszano bagna i przeprowadzano melioracje rolne dostępne przy ówczesnym stanie techniki. Jednakże na gęsto zaludnionych terenach starego rolnictwa rozszerzanie powierzchni gruntów ornych miało granice. Utrzymanie dominującej wówczas trójpolówki z ugorem było marnotrawstwem, więc przeprowadzano stopniową likwidację ugoru. Trójpolówka przekształciła się w wielopolówkę, ugór obsiewano roślinami paszowymi (np. koniczyną), zamieniano w sztuczne pastwisko lud obracano pod uprawę roślin okopowych, na koniec utrwalał się pełny płodozmian , w pełni wykorzystujący dostępny areał. Przechodzenie do płodozmianu szło w parze z rozszerzaniem się elementów kapitalizmu w rolnictwie, płodozmian wymagał bowiem dodatkowych nakładów pracy i kapitału. W Anglii, Holandii i w zachodnich częściach Niemiec płodozmian upowszechnił się w końcu XVIII i na początku XIX wieku, we Francji ugory przetrwały do lat 40- tych XIX wieku, na ziemiach polskich przechodzenie do płodozmianu trwało do połowy tego stulecia, a Rosji nawet do początków XX wieku. Przejście do płodozmianu było jednym z najważniejszych elementów rewolucji agrarnej. 2. Zastosowanie w gospodarce rolnej nowych maszyn i doskonalszych narzędzi: W tej mierze rewolucja agrarna zazębiała się ściśle z rewolucją przemysłową. Zdobycze techniczne obniżały koszty własne produkcji, pozwalały zwiększyć jej wydajność, przede wszystkim, przyczyniały się, podobnie jak w przemyśle, do zaoszczędzenia pracy ludzkiej. Do najistotniejszych, stricte technicznych, zdobyczy rewolucji agrarnej należą: · -pług wieloskibowy · -specjalne pługi do głębokiej orki · -brona żelazna · -siewnik konny · -siewnik rzędowy · -młockarnia mechaniczna (1786) · -sieczkarnia (1794) · -żniwiarka · -kosa żniwna (zamiast sierpa) · -grabie konne · -kierat · -snopowiązałka (1878) · -kombajn zbożowy (1836) 3. Zastosowanie intensywnego nawożenia i melioracji. Melioracje (osuszanie, nawadniane, niwelacja itd.) w XVIII i XIX wieku spowodowały znaczne rozszerzenie obszaru użytkowego. Bodźcem do powiększania areału upraw był wzrost cen ziemi i płodów rolnych, wskutek czego opłacało się uprawiać grunty nawet mało wydajne. Jednocześnie wzmogły się starania, aby przez lepsze nawożenie poprawić wydajność gleby. Wprawdzie już w XVIII wieku zdawano sobie sprawę z wpływu racjonalnego nawożenia na wzrost wydajności produkcji rolnej, ale dopiero w warunkach gospodarki towarowej zaistniały bodźce do rozwijania produkcji roślinnej i zwierzęcej, co z kolei sprzyjało wysiłkom zmierzającym do uzyskania większej ilości nawozu zwierzęcego. Nawożenie pozostawało w ścisłym związku z upowszechnieniem się kosy żniwnej. Dotąd ścinano kłosy sierpem, zostawiając słomę na polu, przyorywano ją następnie jako nawóz. Zastosowanie słomy pozwoliło wykorzystać słomę jako ściółkę i składnik paszowy. Dzięki temu można było rozszerzyć hodowlę żywego inwentarza, uzyskać większą ilość nawozu zwierzęcego. Próbowano też innych sposobów nawożenia. Obok nawozów zwierzęcych zaczęły odgrywać coraz większą rolę nawozy zielone i kompostowe, od lat 40 XIX wieku sprowadzano w coraz większych ilościach peruwiańskie guano, później też saletrę chilijską. Jednocześnie w uprzemysłowionych krajach Europy rozpoczęła się eksploatacja własnych złóż mineralnych i produkcja nawozów sztucznych, zwłaszcza superfosforu. Otworzyły one nową erę w historii rolnictwa. Początki stosowania nawozów sztucznych w rolnictwie przypadają na lata 50-te i 60-te XIX wieku. 4. Postęp w dziedzinie produkcji roślinnej: - upowszechnienie się upraw nawozowych i paszowych (rośliny motylkowe, łubin, saradela, koniczyna, lucerna, burak pastewny) - Przewrót w zakresie produkcji roślinnej stanowił główną siłę pobudzającą rozwój rolnictwa. Uprawa nowych roślin użytkowych umożliwiła przejście do płodozmianu. Nowe rośliny narzuciły człowiekowi nowe, intensywne sposoby uprawy ziemi. Sukcesy w dziedzinie produkcji roślinnej umożliwiły rozwój produkcji zwierzęcej oraz rozwój przemysłu rolnego. Zmiany w produkcji roślinnej w Europie obejmowały: - upowszechnienie się upraw ziemniaka, kukurydzy, buraka cukrowego (kluczowe znaczenie żywnościowe, a ponadto zastosowanie jako pasza i do celów przemysłowych) - wprowadzenie selekcji nasion i udoskonalonych odmian roślin. 5. Postęp w dziedzinie produkcji zwierzęcej. · Ekspansja gruntów ornych spowodowała zmniejszenie obszarów wypasu wpływając na ograniczenie dalszego ekstensywnego rozwoju hodowli. Tymczasem popyt na mięso i nabiał wzrastał szybko, a wysokie ceny artykułów zwierzęcych zachęcały rolników do zwiększania produkcji. Było to możliwe pod warunkiem przejścia do bardziej intensywnych form hodowli, przede wszystkim do hodowli systemem oborowym zamiast dawnego wypasu i do spasania karmy specjalnie wyhodowanej zamiast dziko rosnących traw. Problem paszy został rozwiązany dzięki rozszerzeniu uprawy roślin pastewnych i lepszemu zagospodarowaniu użytków zielonych. Duże rezultaty osiągnięte w dziedzinie poprawy i uszlachetniania odmian hodowlanych zwierząt gospodarskich. Intensyfikacja hodowli wiązała się ze zmianą proporcji między produkcją roślinną i zwierzęcą, ze zwiększeniem udziału tej drugiej w globalnej produkcji rolnictwa. · ustalenie się nowych proporcji upraw tradycyjnych (spadek areału upraw zbożowych z ok. 90% ogółu do 60%) Nie mniej ważne były zmiany społeczno-gospodarcze: ¨ Nastąpiła likwidacja feudalizmu na wsi i utrwalenie stosunków własnościowych właściwych epoce kapitalistycznej. Miejsce własności feudalnej zajęła własność indywidualna: obszarnicza i chłopska. ¨ Dokonał się rozpad feudalnej struktury ludnościowej na wsi i przekształcenie feudalnych właścicieli w kapitalistycznych posiadaczy ziemskich, a feudalnej klasy chłopskiej w samodzielnych właścicieli gospodarstw rolnych i proletariat rolny. ¨ Gospodarstwa rolne zmieniały się w warsztaty kapitalistycznej produkcji, która przybrała charakter towarowy. Samowystarczalność cechująca epokę feudalną zmieniła się we współzależność w ramach szerszego kapitalistycznego rynku. Na orbitę rynku został włączony zarówno obrót towarowy w ro lnictwie, jak i stosunki pracy na wsi. ¨ W następstwie kontaktu z rynkiem nastąpiło dalsze zróżnicowanie warstwy chłopskiej. Chłopi zamożniejsi, posiadający środki materialne na inwestycje związane z postępem technicznym i korzystający z najemnej siły roboczej, produkowali taniej, natomiast chłopom małorolnym coraz trudniej było zapewnić opłacalność swoich gospodarstw. Prowadziło to do upadku małych gospodarstw bądź do powiązania wsi z rzemiosłem jako zajęciem ubocznym. 3 Gospodarcze następstwa odkryć geograficznych. Odkrycia geograficzne pociągnęły za sobą daleko idące skutki zarówno dla Europy, jak i dla odkrytych obszarów. Rozszerzyła się ogromnie znajomość geografii świata, wzrosło zainteresowanie naukami przyrodniczymi, w nową fazę udoskonaleń weszła żegluga morska, poznano nowe społeczeństwa ludzkie, nowe zwyczaje, odmienne cywilizacje. Odkrycia geograficzne i będąca ich bezpośrednim skutkiem ekspansja kolonialna spowodowały istotne zmiany w życiu gospodarczym Europy. 1. Napływ towarów kolonialnych i rozszerzenie rynków zbytu. Towary wschodnie: korzenie, owoce południowe, tkaniny jedwabne itp. wchodziły w coraz szersze użycie. Niektóre, np. przyprawy, stały się stopniowo artykułem powszechnego użytku. Przywieziono do Europy również wiele nowych, nieznanych dotychczas przedmiotów użytkowych, nowe zwierzęta, rośliny. Gatunki ptactwa domowego powiększył indyk, nowe gatunki kaczek i gęsi. Wzrosło spożycie różnych gatunków ryb morskich, które w nieprzebranej ilości występowały w wodach Nowej Anglii. Ale bez porównania ważniejsze było wykorzystanie obcych roślin użytkowych, jak herbata, kawa, kakao, tytoń, trzcina cukrowa, kukurydza, ziemniaki, pomidory, bawełna. Import towarów z kolonii wywarł znaczny wpływ na strukturę towarową rynków europejskich. Ustał popyt na pewne towary, które można było zastąpić lepszymi towarami zamorskimi. Cukier, na przykład, wyparł w dużym stopniu droższy, rodzimy miód, wpłynął też na wzrost konsumpcji niektórych napojów (kawa, herbata) i trunków. Zwłaszcza herbata stała się w XVIII wiecznej Anglii powszechnie używanym napojem. Europa nie ograniczała się jedynie do importu. Wywoziła też do kolonii własne towary, głownie artykuły włókiennicze i metalowe. 2.Napływ kruszców szlachetnych Głównym celem wypraw kolonialnych było początkowo zdobycie jak największych zapasów kruszców szlachetnych i innych kosztowności. Panowało powszechne przekonanie, że dobrobyt nie tylko narodów, ale i poszczególnych jednostek zależy od posiadanych zapasów złota i srebra. Nie cofano się więc przed żadnymi środkami, aby zgromadzić ich jak najwięcej. Nic więc dziwnego, że od pierwszej wyprawy Kolumba trwała nieprzerwana eksploatacja bogactw Nowego Świata. Oblicza się, że między rokiem 1503 a 1660 przywieziono do Hiszpanii z Ameryki 2000 ton złota i ponad 18000 ton srebra, a była to tylko część kruszców szlachetnych, które z Nowego Świata przybyły do Europy. 3. “Rewolucja cen” i przyśpieszona akumulacja kapitału handlowego. Napływ złota i srebra spowodował daleko idące przemiany w ekonomice Europy. Przede wszystkim na skutek napływu kruszców szlachetnych, a w ślad za tym zwiększenia ilości pieniądza w obiegu powstał w drugiej połowie XV wieku zwyżkowy ruch cen, który przybrał na sile w wieku XVI. (Oblicza się, że ceny w XVI wieku wzrosły o 300%). Wzrost cen był zjawiskiem powszechnym, trwającym nieprzerwanie od początków wieku XVII. Wzrost cen nie był jednak równomierny; ceny żywności wzrastały znacznie szybciej niż ceny artykułów przemysłowych. Fakt ten był główną przyczyną zjawiska zwanego dualizmem agrarnym w Europie, czyli rozwojem gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej w Europie Środkowo-Wschodniej nastawionej na produkcję zbóż na potrzeby Europy Zachodniej. Jednakże w najnowszej literaturze pojawiają się głosy wyrażające wątpliwość, czy rzeczywiście napływ kruszców szlachetnych był decydującą przyczyną “rewolucji cen”. Historycy wysuwają szereg przyczyn, które złożyły się na to zjawisko: ¨ przyśpieszenie obiegu pieniądza w wyniku intensyfikacji obrotów gospodarczych, ¨ psucie pieniądza (zmniejszanie się w nim zawartości kruszcu) ¨ silny przyrost ludności (wzrost globalnego popytu), ¨ monopolizacja handlu wielu towarami w rękach nielicznych jednostek. Wzrost cen stanowił czynnik mobilizujący kapitały i przyczyniający się do ich akumulacji. Premia inflacyjna przyśpieszała obrót towarowy i wpływała na rozwój stosunków kapitalistycznych w Europie. 4. Rozwój przemysłu europejskiego. Nowe rynki zbytu spowodowały wzmożone zapotrzebowanie na wyroby europejskiego rzemiosła i przemysłu. Produkty kolonialne docierały do Europy z reguły w stanie surowym lub w postaci półfabrykatów i tu dopiero były przetwarzane. Przyczyniło się to do rozwoju wytwórczości o charakterze przemysłowym w Europie. Szersze możliwości zbytu przyśpieszyły wielki społeczny podział pracy pomiędzy miasto i wieś, zapoczątkowały rozwój niektórych manufaktur w Europie, stworzyły bodźce do dalszych udoskonaleń technicznych i organizacyjnych procesu produkcyjnego. 5. Zapoczątkowanie ekspansji ludnościowej Europy oraz pogłębienie się różnic klasowych w społeczeństwach europejskich. W wyniku ekspansji kolonialnej straciły na znaczeniu bariery biologiczne (w postaci ograniczonych zasobów żywnościowych), hamujące przyrost ludności w Europie. Nadwyżki ludnościowe mogły teraz odpływać na obszary kolonialne. Okres ekspansji kolonialnej uwypuklił i zaostrzył wewnętrzne różnice i sprzeczności nurtujące społeczeństwa Europy. Napływ towarów kolonialnych w porównaniu ze zwyżką cen stworzył szerokie możliwości do handlu spekulacyjnego, przyczyniając się do znacznego wzbogacenia wąskich grup ludności, a pogarszając położenie ludności żyjącej z pracy własnych rąk. 6. Przegrupowanie sił gospodarczych i politycznych w Europie. W następstwie odkrycia drogi na wschód dookoła Afryki zmniejszało się stopniowo znaczenie Morza Śródziemnego jako pomostu łączącego Wschód z Zachodem. Podbój Egiptu przez Turków (1517) zadał dalszy cios wymianie handlowej idącej przez tamte tereny. Stało się to “początkiem końca” potęgi gospodarczej Wenecji. Zahamowany też został rozwój innych miast portowych na Morzu Śródziemnym: Genui, Marsylii, Barcelony. Osłabieniu uległa też dynamika handlu bałtyckiego (stopniowy zmierzch znaczenia Hanzy). W niekorzystnej sytuacji znalazły się również centra handlowe położone w głębi kontynentu, jak np. miasta południowo- niemieckie. Ciężar gospodarki europejskiej przesunął się nad Atlantyk, wzmacniając pozycję państw nadatlantyckich w Europie i przyczyniając się do bujnego rozwoju miast położonych nad Atlantykiem: Lizbona, Bordeaux, Antwerpia, Amsterdam, Londyn. Równie istotne znaczenie miały odkrycia i ekspansja dla krajów kolonialnych: 1. Zmiana struktury demograficznej. Odkrycia geograficzne pod względem ludnościowym oznaczały inwazję Europejczyków na nowo odkryty kontynent amerykański oraz pojawienie się ich w większej liczbie na innych kontynentach i wyspach. W Ameryce miejscowa ludność indiańska poddana została brutalnej eksterminacji. Wkrótce zaczęto przywozić tu czarnych mieszkańców Afryki, skutkiem czego doszło do charakterystycznego przemieszania się odrębnych grup etnicznych przybyłych z różnych stron świata. Pogoń za niewolniczą siłą roboczą doprowadziła do częściowego wyludnienia wielkich obszarów Afryki. 2. Wciągnięcie obszarów nowo-odkrytych na orbitę europejskich stosunków gospodarczych. 3. Narzucenie europejskich wzorów we wszystkich dziedzinach życia. 4. Merkantylizm. Ze względu na centralne miejsce problemów handlu w polityce gospodarczej w okresie XVI-XVIII wieku, nazywa się ją merkantylistyczną, a cały okres zwany jest epoką merkantylizmu. Zasady merkantylizmu dojrzewały stopniowo w działalności praktycznej rządów oraz w teoretycznych dyskusjach ekonomistów i polityków. Do najwybitniejszych teoretyków merkantylizmu należeli: B. Laffemas, A. de Montchretien, A. Serra, T. Mun, J.Child, Ch. Devant, J. B. Colbert. Merkantylizm opierał się na słusznym przeświadczeniu, że szybki postęp gospodarczy możliwy jest tylko w warunkach gospodarki pieniężnej. Toteż zalecał środki mające na celu zwiększenie obrotów towarowo-pieniężnych (wciągnięcie rolnictwa do wymiany pieniężnej) i pobudzenie produkcji przemysłowej celem uzyskania jak największego dochodu narodowego. Drogi, którymi polityka merkantylistyczna realizowana była z różnych krajach różniły się niekiedy dość znacznie, istniały jednak pewne wspólne zasady właściwe tej polityce. 1) Główna uwaga merkantylistów skierowana była na rozwój handlu. Merkantylizm głosił potrzebę zwiększania bogactw w kraju przez korzystny import i eksport. Celem ułatwienia wymiany handlowej merkantyliści zabiegali o unifikację miar, środków obiegowych, wewnętrznych barier celnych - jednym słowem, o usunięcie wszystkich przeszkód stojących na drodze do swobodnej cyrkulacji towarów i pieniądza. Początkowo merkantyliści uważali, że najlepszym sposobem osiągnięcia i utrzymania pomyślności gospodarczej jest przywożenie do kraju kruszców szlachetnych. Propagowali więc podejmowanie wszelkich kroków, aby bogactwa te, jak również pieniądze (bite wówczas niemal wyłącznie ze złota i srebra) zatrzymać w kraju (poglądy takie nazywały się bulionizmem). W późniejszym jednak czasie merkantyliści zauważyli, że napływ kruszców szlachetnych nie zapewnił dobrobytu pierwszym państwom kolonialnym (Hiszpania, Portugalia). Zaczęto więc głosić potrzebę utrzymania dodatniego bilansu handlowego. Zalecali w tym celu protekcję celną i dążenie do samowystarczalności gospodarczej. Uważali, że należy wszelkimi siłami rozwijać w kraju deficytowe działy produkcji, aby uniezależnić się od przywozu z zagranicy. Przywóz należy ograniczać do najbardziej niezbędnych surowców, a wywozić gotowe produkty. Powyższym celom służyła protekcyjna polityka celna. Merkantylistom nie obce było również pojęcie bilansu płatniczego. Dostrzegali ujemne znaczenie wydatków na przewóz towarów, na ubezpieczenia, widzieli niekorzystne skutki odprowadzania opłat kościelnych za granicę i wydatków na podróże zagraniczne. 2. Zasadę samowystarczalności rozciągali merkantyliści - jakkolwiek z mniejszym naciskiem - również na rolnictwo. Uważali, że opieka nad rolnictwem jest konieczna, ponieważ dostania warstwa chłopska dostarcza żołnierzy i żeglarzy i stwarza rynek zbytu dla przemysłu i handlu. 3. Merkantyliści reprezentowali pogląd, że o dobrobycie i sile państwa decyduje też liczba jego mieszkańców. Potrzebni są oni w handlu, górnictwie, rolnictwie. W XVI II wieku niektóre państwa prowadziły agitację poza swoimi granicami, aby przyciągnąć osadników, a nawet organizowały formalny rabunek ludzi, a zwłaszcza fachowców. Natomiast same zakazywały zupełnie z kraju emigracji rzemieślnikom i innym specjalistom. 4. Zdaniem merkantylistycznych polityków ludność pracująca powinna być możliwie źle opłacana, należy utrzymywać ją na skraju nędzy, bo to zmusza ją do większej wydajności pracy i obniża koszty produkcji, a tym samym zwiększa konkurencyjność własnych towarów na obcych rynkach. Ponadto wszyscy mieszkańcy winni być włączeni w proces pomnażania bogactw kraju. Dlatego też przymusowo zatrudniano niepracującą biedotę: włóczęgów, żebraków, starców, więźniów. 5. Merkantyliści głosili zasadę, że handel zewnętrzny wymaga posiadania własnej floty. Towary należy transportować na własnych statkach. Korzystanie z okrętów innych państw zmniejsza dochody z handlu i pogarsza bilans płatniczy. Ponadto flota handlowa powinna mieć zapewnioną opiekę marynarki wojennej, która może być wykorzystana także jako środek nacisku w stosunkach międzynarodowych. 6. Kolonie, wg. merkantylistów, potrzebne są z wielu względów. Dostarczają surowców, stwarzają rynek zbytu dla własnych produktów. Ludne kolonie zapewniają więcej rąk do pracy. Poza tym posiadanie kolonii podnosi autorytet państwa i pozwala mu na udział w kształtowaniu polityki światowej. Właśnie w okresie merkantylizmu ukształtowały się gospodarcze podstawy europejskiego kolonializmu, które przetrwały do XX wieku. W interesie rozwoju handlu merkantyliści wypowiadali się za ścisłym powiązaniem kolonii z krajem macierzystym. Domagali się lojalności wobec państwa zarówno ze strony mieszkańców starego kraju, jak i kolonii. 7. Przedstawiciele merkantylizmu występowali przeciwko luksusowi i noszeniu złotych ozdób, przystrajaniu odzieży kosztownościami, itd. Uznawali, że jest to niepotrzebne zamrażanie cennych środków obrotowych. Wskazywali, że przedmioty luksusu sprowadzane są często z zagranicy, wyciągają więc pieniądze z kraju. Nie mieli nic natomiast przeciwko produkowaniu przedmiotów zbytku i eksportowaniu ich za granicę. 5. Przyczyny rewolucji przemysłowej w Anglii. Wzrost liczby ludności i rozwijający się podział pracy w XVIII-wiecznej Anglii, postępujący rozrost jej terytoriów kolonialnych oraz rozwój handlu zamorskiego powodowały wzrost zapotrzebowania na wyroby przemysłowe, którego nie mogła pokryć produkcja oparta wyłącznie na produkcji ręcznej. Aby sprostać temu zapotrzebowaniu, — liczna emigracja poza ocean. W ciągu całego okresu 1820-1910 opuściła Niemcy potężna armia przeszło 5,3 mln osób — 90% udało się do USA. W 1913 r. flota handlowa Niemiec licząca 2,1 tys. statków o wyporności 4,4 mln ton, ustępowała jeszcze znacznie brytyjskiej (11,7 mln ton), ale zajmowała po niej pewne drugie miejsce. Następował dalszy rozwój banków, powstawały instytucje, które później opanowały rynek niemiecki — Bank Niemiecki (Deutsche Bank, 1870) i Bank Drezdeński (Dresdner Bank, 1872). Niemiecki system bankowy cechowały dwie specyficzne cechy: duża skala działalności inwestycyjnej w przemyśle i górnictwie oraz tendencje do koncentracji (celował w tym Deutsche Bank). Wraz ze zjednoczeniem główną centralą kapitałową Rzeszy stał się Berlin. Potęga kapitałowa Niemiec już w latach osiemdziesiątych nie mogła znaleźć ujścia we własnym kraju. W 1913 r. wysokość inwestycji zagranicznych osiągnęła wysokość 30 mld mk (m.in. w kolejnictwo USA, do Austro-Węgier, na Bałkany, do Rosji). W Niemczech, podobnie jak w USA czy Anglii pojawia się tendencja do kartehzacji. W górnictwie węgla kamiennego największą rolę odgrywał nadreńsko-westfalski Syndykat węgla skupiający 50% wydobycia całych Niemiec, w przemyśle metalurgicznym — związek stalowy, w chemicznym — syndykat soli potasowej. Nie brakowało także karteli w przemyśle spożywczym powiększał się znacznie dochód narodowy państwa z 14,6 mld w latach 1871 — 1887 do 34 mld w latach 1896-1900 i 48 mld w latach 1911-1913. Rosły dochody ludności, przy dużym zróżnicowaniu zarówno geograficznym (w Poznańskiem i na Pomorzu o 30-40% poniżej przeciętnej, w Berlinie o 60% powyżej), jak i w drabinie społecznej (obok rocznych dochodów robotników ok. 900 mk rocznie — 70% ludności, istniały jednostki zarabiające nawet powyżej 2 mln mk rocznie — w 1911 r. 3425 osób). Były to głównie osoby związane z wielkimi przemysłowcami, ludźmi interesu i “kapitanami przemysłu”, do których należały m.in. dynastie Kruppów i Thyssenów. Poprawa higieny i opieki lekarskiej, jak i całego poziomu życia, obniżyła gwałtownie śmiertelność. Przeciętna długości życia z 37 lat w latach siedemdziesiątych wydłużyła się do 50 lat w 1910 r. Ogólna liczba ludności wzrosła z 41 mln w 1870 r. do 67,8 w 1914 r. Wzrost gospodarczy szedł w parze i dużo zawdzięczał zwycięstwu liberalizmu w gospodarce. W 1867 r. w Związku Północnoniemieckim wprowadzono wolność poruszania się i osiedlania, co następnie rozciągnięto na całą Rzeszę. Ujednolicono miary i wagi (1868), przepisy, zwyczaje i kodeks handlowy (1869), odpadły zarządzenia utrudniające tworzenie spółek akcyjnych (1870). W 1873 r. zniesiono część ceł importowych, inne ograniczono. Istotne było ujednolicenie waluty. Na miejsce 7 systemów i 33 banków emisyjnych wprowadzono w 1871 r. markę, a w 1875 r. centralny Bank Rzeszy (Reichsbank, utworzony z Banku Pruskiego) otrzymał w praktyce monopol na emisję banknotów. Kontrybucja francuska pomogła w oparciu pieniądza na złocie (1873). Z wymienioną datą wiąże się jednak początek objawów kryzysu liberalizmu (ataki powstały na gruncie kryzysu w gospodarce i przybrały cechy nacjonalistyczne; żądano zaniechania polityki bankierskiej i żydowskiej). (“Historia Niemiec”, Czapliński, Galos, Korta, Wrocław-Warszawa-Kraków, Wydaw. Ossolinowskich, 1990 r.) 9. Zniesienie poddaństwa i reformy uwłaszczeniowe w Europie. Rozwój sił wytwórczych w rolnictwie powodował przeobrażenia społeczne na wsi. Inaczej zmiany te zachodziły w Anglii, inaczej na kontynencie — którego rolnictwo różnicowane było dodatkowo linią Łaby. STOSUNKI AGRARNE W ANGLII W XVIII w. wprowadzono nowy model produkcji rolnej, oparty głównie na hodowli bydła, przyspieszył on proces ogradzania, zmniejszając jednocześnie jego charakter. Poprzednio landlordowie przywłaszczali sobie część pastwisk gminnych lub roli chłopskiej. W XVIII w. doszedł element powszechności — zniesiono resztki dawnej własności feudalnej. Zniknęły szachownice gruntów i otwarte pola, na których po żniwach wypasano bydło wszystkich mieszkańców gminy. W zamian można było wprowadzić nowe metody uprawy i intensyfikację gospodarki rolnej. Proces ogradzania od XVIII w. sankcjonowały ustawy parlamentarne. Dla wielu chłopów reforma oznaczała biedę i długi, a nawet decyzję opuszczenia wsi i zasilenia proletariatu przemysłowego. Wynikało to z gorszych gruntów scalonych gospodarstw, ograniczenia hodowli, czy wreszcie konieczności sprzedania swojej ziemi landlordom. Byli również tacy, którzy stawali się dzierżawcami dużych gospodarstw. Ci ostatni, którym udało się pozostać na roli stali się beneficjantami w okresie dobrej koniunktury stworzonej przez cło zbożowe w 1791 r. i wojny napoleońskie. Rok 1814 zatrzymał jednak koniunkturę i doprowadził do upadku niemal wszystkich pozostałych drobnych rolników, których ziemia przeszła do wielkiej własności ziemskiej. W 1874 r. 1200 rodzin posiadało 25% całej ziemi, natomiast 7400 rodzin — połowę. Landlordzi wynajmowali ziemię farmerom, czerpiąc z tego tytułu spore dochody. Farmerzy — faktyczni przedsiębiorcy rolni zatrudniali robotników, którzy mieszkali w domach zbudowanych przez landlordów a pracowali na małych działkach z kartoflami i jarzynami. W drugiej połowie XIX w. dominowały gospodarstwa 40-120 ha, zajmując 41,6% całej ziemi. FRANCJA I NIEMCY We Francji ożywienie w rolnictwie nastąpiło wcześniej, już w XV-XVII w., wywołało ono podobnie jak w Anglii tendencje do podziału ziem gminnych, z tą różnicą, że tylko trzecia część przypadała panom (przyczyną było opowiadające się po stronie chłopów prawodawstwo). Francja, jak i Niemcy zachodnie, była krajem drobnych gospodarstw chłopskich, wielkie dzierżawy rozwijały się jedynie w dobrach kościelnych na północy Francji. Dominował stary ustrój rolny z własnością gminną, szachownicą pól, z prawem wypasu etc. Feudałowie — posiadający zwierzchnią własność ziemi użytkowali faktycznie niewielką część gruntów, na reszcie gospodarowali chłopi — emfiteuci (wieczyści) lub terminowi dzierżawcy. Wieczysta dzierżawa była dziedziczna, nakładana na emfiteutę szereg obowiązków, jak czynsz, daniny w naturze i inne. Do zalet należała swoboda dysponowania ziemią, pewność posiadanego gruntu. Popularność tej instytucji sprawiła, że gospodarstwa emfiteutyczne zajmowały w drugiej połowie XVIII w. _ ziemi we Francji północnej i około połowę we Francji środkowej i południowej. Oprócz świadczeń na rzecz feudała, które często przybierały charakter nadzwyczajny (naprawa młyna, czyszczenie pańskich stawów) albo tzw. praw przymusowych (przymus mlenia w pańskim młynie, prawo polowań na gruntach chłopskich), chłop składał daniny na rzecz państwa i kościoła. Gdy wybuchła rewolucja 1789 r. Zgromadzenie Narodowe w sierpniu 1789 r. i w lipcu 1793 r. zniosło najpierw wszelkie ograniczenia wolności osobistej a później wszystkie obciążenia ekonomiczne chłopa, do uznania go pełnym właścicielem ziemi, którą użytkował. Skonfiskowane dobra kościelne a później dobra emigrantów, Zgromadzenie Narodowe postanowiło sprzedać w celu pokrycia długu państwowego. Większość tej ziemi przeszła w ręce burżuazji, dużą część zakupili zamożniejsi chłopi oraz mieszczanie, niewielką część przeznaczono na działki dla małorolnych i bezrolnych chłopów. Struktura agrarna nie została w sposób zasadniczy zmieniona. W 1880 r. gospodarstwa powyżej 50 ha zajmowały 36% ziemi uprawnej, zagrody do 5 ha — 22%. Drobne i średnie gospodarstwa, które były w przewadze, uprawiane były przez właściciela i jego rodzinę, niekiedy przy pomocy 1 najemnego robotnika, większe gospodarstwa dzierżawiono w systemie 6-letnim. Podobnie, choć z mniejszą gwałtownością, procesy te zachodziły w Niemczech. Podstawą dochodów feudała stanowił czynsz, struktura gospodarcza była podobna, poddaństwo było poważnie złagodzone. Najwcześniej na większym obszarze zniesiono poddaństwo osobiste w Badenii w 1783 r. Własność ziemi chłopi uzyskiwali drogą wykupu czynszów i świadczeń feudalnych. Likwidacja zależności gruntowej i jurysdykcji patrymonialnej przyspieszona została po rewolucji lipcowej 1830 r., kiedy to wypłacając odszkodowanie ze skarbu państwa rządy Hesji, Wirtembergii i Hanoweru nakazały wykup chłopskich powinności i konsolidację ich gruntów. Ostatnie pozostałości zależności gruntowej zlikwidowała Wiosna Ludów w 1848 r. EUROPA WSCHODNIA W Niemczech na wschód od Łaby podstawową jednostką na wsi był folwark pańszczyźniany. Rozwój kapitalizmu nie miał tu miejsca przez rozwój drobnej gospodarki chłopskiej, lecz przez przeobrażenia wielkich szlacheckich gospodarstw. Jak pisze autor podręcznika, eksploatacja chłopa z form pańszczyźnianych, przybierała metody burżuazyjne. Przykładem ilustrującym realizację tego modelu były reformy przeprowadzone w pierwszej połowie XIX w. w Prusach. Przyczyną była ujawniona “w praniu” wewnętrzna i militarna słabość tego kraju w dobie wojen napoleońskich. W październiku 1807 r. wszedł w życie dekret, w którym: — zniesiono podział na stany, — wprowadzono wolny obrót ziemią, — zlikwidowano poddaństwo osobiste chłopów (z dziedziczną własnością natychmiast, innych po dwóch latach), — nie wprowadzono odszkodowań za zniesione powinności. W następnym roku poczynając od domen (majątków państwowych) przeprowadzono uwłaszczenie. Chłopi uzyskali prawo do budynków bez odszkodowań i do inwentarza dworskiego z odszkodowaniami. Powinności z tytułu renty feudalnej zamieniono w 3/4 na czynsz podlegający wykupowi, a w 1/4 na podatek gruntowy. Od 1811 r. datuje się próba unormowania stosunków agrarnych w dobrach prywatnych, kiedy to wyszedł edykt królewski “O regulacji”. Chłopi mogli nabyć ziemię, wysokość odszkodowania ustalały same strony. Przyjęte później regulacje ograniczyły krąg osób, których mogły dotyczyć prawa wykupu, w zasadzie do zamożniejszej części wsi (posiadających sprzężaj, czyli inwentarz pozwalający na samodzielne odrabianie pańszczyzny, a ponadto istniejących co najmniej od 1774 roku). Ostatecznie uwłaszczenie chłopów nastąpiło na mocy edyktu z 1850 r. Nie dotyczył on gruntów dawanych służbie folwarcznej w charakterze jej uposarzenia oraz gospodarstw chłopów, które na mocy poprzednich regulacji przeszły w wolną dzierżawę. W strukturze własności gruntami, w połowie wieku dominowała wielka własność (powyżej 100 h) obejmująca ponad 55% ziemi. Wynikająca z regulacji likwidacja serwitutów dotyczyła drobnych gospodarstw, które tracąc prawo uży tkowania lasów i pastwisk musiały zrezygnować z hodowli bydła. Postępował proces rozwarstwienia wsi. Obok folwarków kapitalistycznych rozwijały się gospodarstwa wielkochłopskie. Gospodarze małorolni świadczyli na ich rzecz usługi. Siła robocza w wielkich folwarkach obszarniczych to także umieszczani w czworakach komornicy albo przywiązywani do małych działek z ziemi folwarcznej małorolni. Władza pana nad najemnymi robotnikami wzmagana była regulacją administracyjną i prawną. Dziedzic był przedstawicielem władzy państwowej na swoim obszarze, który był wyłączony z gminy. Ustawa o czeladzi zakazywała koalicji (strajków, tworzenia związków zawodowych). Pierwszą instytucją w różnych sporach był dziedzic, który do 1900 r. mógł stosować również sankcje karne. Habsburgowie — w osobie Marii Teresy — zaczęli reformą rolną w końcu XVIII w. Zarządzono wtedy podział dóbr państwowych na gospodarstwa, które oddano wolnym chłopom w dziedziczną dzierżawę. W 1781 r. Józef II umożliwił chłopom swobodne zawieranie małżeństw, przesiedlanie się i wybór zawodu. Epilog sprawa znalazła dopiero pod naciskiem Wiosny Ludów w 1848 roku — przeprowadzono likwidację stosunków feudalnych i uwłaszczenia chłopów za wykupem. 2/3 wartości odszkodowania właściciele ziemscy otrzymywali w połowie od państwa, w połowie od chłopa. 1/3 ulegała umorzeniu z tytułu zwolnienia od powinności przeznaczonych na cele publiczne, kosztów ściągania świadczeń poddańczych i środków wynikających z feudalnego obowiązku “opieki” nad chłopem. Jeżeli chodzi o strukturę agrarną to na Węgrzech i w Galicji dominowały latyfundia, natomiast w innych krajach monarchii przeważała własność chłopska. Reformy uwłaszczeniowe w Rosji stały się konieczne nie z powodu rozwoju sił wytwórczych, lecz jako instrument polityczny w warunkach rosnącego antyfeudalnego ruchu chłopskiego po wojnie krymskiej. Dopiero w marcu 1861 r. Aleksander II wydał słynny dekret o zniesieniu poddaństwa i przyznaniu chłopom nadziału ziemi, którego rozmiar zależał od ugody między feudałem a chłopem, nie mógł jednak przekraczać ustalonej wielkości. Ziemia była własnością pana do czasu przeprowadzenia wykupu, bliżej nie określonego w czasie. Zanim do niego doszło chłop był zobowiązany do wykonywania wszelkich świadczeń. Nadział ziemi w guberniach środkowych, północnych i niektórych noworosyjskich był przyznawany całej gromadzie, a nie poszczególnym chłopom. W odrębnej ustawie zapisano możliwość wykupu zagrody i gruntu, na którą to chłop musiał mieć zgodę właściciela. Pan zachowywał prawo “opieki” nad chłopem i uprawnienia policyjne. Po reformie z 1861 r. 35% ziemi użytkowej znalazło się w posiadaniu chłopów, z czego tylko niewielki procent stanowiły gospodarstwa indywidualne, ok. 40% ziemi stanowiło własność państwa, zaś 25% należało do folwarków szlacheckich. W obrębie warstwy chłopów dochodziło do szybkiej dywersyfikacji pod względem posiadanego majątku. Około 1/5 populacji stanowili zamożni, którzy zaczęli skupiać większość ziemi nadziałowej, dzierżawili ją również od biedoty wiejskiej. W dobrach szlacheckich obok instrumentu dzierżawy pieniężnej pojawiła się także dzierżawa odrobkowa, co było nowym sposobem uzyskiwania pańszczyzny. Chłop był faktycznie przywiązany do gruntu, spłacić nadział mogli tylko nieliczni, podatek gruntowy i pogłowne płacono również zbiorowo. Wielu obszarników nie podejmowało ryzyka prowadzenia gospodarstwa kapitalistycznego, preferując odrobek. Zmiany zachodziły powoli, ale folwark kapitalistyczny zdobył sobie przewagę już pod koniec XIX w. W Europie południowo-wschodniej likwidacja stosunków feudalnych nastąpiła później niż w Rosji. W Rumunii w 1864 r. (ustawa uzależniała nadział od posiadanej ilości sztuk bydła). Na Bałkanach, jedynie w Serbii reforma miała miejsce na początku XIX w., najpóźniej reformy przeprowadziła Macedonia — bezpośrednio przed wybuchem I wojny światowej, by zakończyć dopiero po zawarciu pokoju. W Bułgarii proces uwłaszczenia miał wymiar walki o niepodległość państwową. Podział ziemi w czasie wojny rosyjsko-tureckiej został usankcjonowany przez wykup tejże i późniejsze rozprzedanie pozostałych majątków tureckich. Poza posiadłościami klasztorów, niepodległa Bułgaria nie miała wielkiej własności ziemskiej. Jak pisze autor podręcznika, sprzyjało to przenikaniu na wieś kapitalistycznych stosunków produkcji i procesów rozwarstwienia chłopstwa. 10.Początki rewolucji przemysłowej w Rosji. O rewolucji przemysłowej w Rosji możemy mówić na tle rewolucji przemysłowej w krajach Europy Wsch. i Pd. Tamtejszy rozwój przemysłu był opóźniony w stosunku do zachodu. W rolnictwie utrzymywała się gosp. feudalna, zaś w przemyśle produkcja rękodzielnicza( choć powstają już manufaktury bazujące na pracy chłopa pańszczyźnianego). Rozkład stos. feudalnych w rolnictwie (uwłaszczenie chłopów) powoduje kształtowanie się rynku wewnętrznego i pojawienie się wolnej siły roboczej. Polityka państwa zaczyna mieć wpływ na przeobrażenia ekonomiczne. Przemysł ma wpływ na umocnienie armii i zwiększenie dochodów skarbu państwa, dlatego państwo chce zwiększyć rolę przemysłu w drodze: -ułatwień dla prywatnych przedsiębiorców -przyznawanie pożyczki -udzielanie zamówień -podejmowania inwestycji państwowych W Rosji w 1805 r. w Petersburgu w fabryce bawełny po raz pierwszy zastosowano maszynę parową, potem wprowadzono ją do innych gałęzi. W latach 40-tych próbowano udoskonalić wytop stali. W Rosji następuje wzrost importu udoskonalonych narzędzi i maszyn w pierwszym ćwierćwieczu XIX w. Utrudniane było to przez przywiązanie chłopa do ziemi, stanowiącego bezpłatna siłę roboczą (np. w górnictwie i hutnictwie na Uralu). Przedsiębiorcy nie opłacało się inwestować w nowe urządzenia. Dopiero po uwłaszczeniu (1861) mogła się rozwinąć produkcja fabryczna. Jej rozwój doprowadził do tego, że w 1916 r. Rosja wykazywała ten sam poziom zastosowania maszyn parowych, co w Anglii w 1840 r. Przed 1865 r. dominowała produkcja manufaktur i rzemiosła, zaś fabryki nie odgrywały większej roli. W latach 1865-1890 powstaje nowoczesny przemysł, liczba zatrudnionych wzrasta dwukrotnie. Ożywienie spowodowały inwestycje kolejowe. 70-75% rosyjskiej wytwórczości żelaza pochłaniała kolej i własne potrzeby hutnictwa. 11. Rozwój transportu XIX w. Na początku XIX w. powstała pierwsza kolej. Zaczęto rozbudowywać drogi żelazne, doskonalono tabor kolejowy i urządzenia sygnalizacyjne. Wytyczano szlaki wie lkich magistrali kolejowych, które przecinały całe kontynenty ( pierwszą taką kolej transkontynentalną zbudowano w Stanach Zjednoczonych w 1869 r). Rozwijała się także żegluga parowa. Do lat 70 przewagę posiadały statki żaglowe, parowe pływały jedynie na krótkich dystansach, musiały bowiem zabierać zbyt wiele węgla. Zmiany techniczne (zmiana napędu i rozwój metalurgii, który umożliwił użycie metali o budowy okrętu , przez co stały się większe i szybsze) wyparły żaglowce Od końca XIX w. do napędów statków i okrętów zaczęto stosować turbiny parowe, co umożliwiało duże oszczędności paliwa. Pojawiły się okręty wyspecjalizowane: zbiornikowce, chłodnie, drobnicowce. Komunikację wodną ułatwiło wybudowanie Kanału Sueskiego w 1859-69 r. (skróciło to drogę morską z Europy na Daleki Wschód i spowodowało, że Bliski i Daleki i Wschód, Australia i Nowa Zelandia zbliżyły się do Europy i weszły silniej niż dotąd w strefę polityki i gospodarki światowej. W roku 1895 przekopano Kanał Kiloński , zaś w 1914 Panamski. Duże zmiany w transporcie spowodowało wynalezienie silnika spalinowego, zasilanego gazem, do którego paliwo wprowadzane było wprost do cylindra, gdzie po zapaleniu iskrą elektryczną następowała zamiana energii cieplnej na kinetyczną. Silnik taki zbudował w 1860 r. Francuz Etienne Lenoir, zaś potem udoskonalił go Niemiec Nicolais Otto (czterosuwowy cykl pracy). Silnik taki zastosowany został do budowy samochodu, którego twórcami byli Niemcy: Carl Benz i Gottlieb Daimler. Skonstruowani oni jednocześnie i niezależnie od siebie dwa samochody. Szansą do udoskonalenia samochodów (nowe konstrukcje) były organizowane od 1896 r. wyścigi samochodowe. Początek motoryzacji amerykańskiej dał Henry Ford, budując w 1899 r. pierwszą w USA fabrykę samochodów. Wprowadzenie taśmy montażowej umożliwiło masową produkcję i sprzedawanie samochodów po niskiej cenie. Dalszym postępem na drodze motoryzacji było wynalezienie przez Niemca Rudolfa Diesla (1897) nowego silnika spalinowego ,zasilanego ciężkim paliwem płynnym. Był on znacznie sprawniejszy od poprzednich silników spalinowych i znalazł zastosowanie w komunikacji lądowej (ciężkie samochody, autobusy , lokomotywy) i morskiej ,a także jako silnik stacyjny (napęd do maszyn, małe elektrownie itp.).W miastach pojawiły się tramwaje elektryczne. W powietrzu próbowano używać balonów, ale jako zbyt zależne od warunków atmosferycznych próbowano je zastąpić sterowcami. Na przełomie XIX i XX w. zbudowano samolot. Pierwszy udany lot Amerykanów (braci Wright) odbył się w 1903 r. Stosunkowo dobre rozwinięty w końcu XIX w. silnik spalinowy był już dość pewny w działaniu i na tyle lekki,, aby unieść w powietrze leki płatowiec i pilota. Transport informacji rozwinął się równie gwałtownie. Lądowa sieć telegraficzna gęsto pokryła kontynenty, a w roku 1858 ułożony został pierwszy kabel podmorski o długości 3745 km łączący Anglię z Ameryką. W końcu XIX w. wynaleziono telegraf bez drutu: radio (przyczyniły się do tego odkryte przez Jamesa Maxwella i zbadanie przez Heinricha Hertza fale elektromagnetyczne. Właściwy rozwój radiotelegrafii zapoczątkowało dopiero wynalezienie lampy elektronowej przez fizyka angielskiego Johna Fleminga (1904r) 12. Powstanie i rozwój związków zawodowych Okoliczności w których zaczęły powstawać związki zawodowe: 1. wzrost poziomu płac realnych (wzrost poziomu stopy życiowej) 2. skracanie dnia pracy- skutki: -robotnicy zyskują czas, którym mogą swobodnie dysponować -poprawiają się warunki wypoczynku -wzrastają możliwości podniesienia kwalifikacji -polepsza się opieka nad dziećmi To wszystko prowadzi do wzrostu udziału w działalności politycznej, społ., oświatowej, sportowej 3. rozwój ustawodawstwa pracy (najwcześniej w Anglii) -ochrona prawna kobiet i dzieci zatrudnionych w przemyśle: regulacja długości dnia pracy dzieci -wprowadzenie obowiązku uczęszczania do szkół elementarnych -maksymalny czas zatrudnienia dla kobiet -zakaz pracy w pewnych zawodach (np. kopalniach) -ochrona macierzyństwa kobiet -inspekcje fabryczne (nie do końca jednak skuteczne) -system ubezpieczeń społ. -początkowo dobrowolne, potem przymusowe (ich źródłem były składki płacone przez robotników Związki zawodowe były silnie powiązane z politycznym ruchem klasy robotniczej (nie działały niezależnie od siebie). Związki zawodowe walczyły z reguły o doraźne cele ekonomiczne, zaś polityczne partie robotnicze wysuwały żądania ogólniejsze, zmierzające do zdobycia władzy przez proletariat. Związki zawodowe stosowały różne formy walki o prawa proletariatu. Głównym narzędziem presji ekonomicznej były strajki. Dzięki wysuwaniu bezpośrednich żądań ekonomicznych, związki zawodowe zyskały ogromne wpływy (np. w Anglii w 1900r. związki zawodowe liczyły 2 mln. członków. W krajach zacofanych nie było takiej poprawy warunków bytu, nastąpiły one dopiero pod koniec XIX w. Po roku 1900 nastąpiła zmiana w strukturze zawodowej ludności- zmniejszył się odsetek ludności utrzymującej się z rolnictwa, zaś wzrósł w przemyśle (także w krajach słabo rozwiniętych). Doprowadziło to do istotnych przemian w strukturze proletariatu. Procesy centralizacji i koncentracji kapitału spowodowały, że coraz większy odsetek robotników pracował w wlk. przedsiębiorstwach. Ułatwiało to rozwój ruchu robotniczego, zarówno politycznego, jak i zawodowego, gdyż skupienie wielkich grup robotników w jednym zakładzie stwarzało dogodne warunki kształtowania się wspólnoty interesów i solidarności klasowej. W państwach, gdzie powstało ustawodawstwo socjalne, w dużych przedsiębiorstwach łatwiejszy był nadzór nad przestrzeganiem obowiązujących norm. Wytworzyła się tzw. "arystokracja robotnicza" - lepiej wykwalifikowani i lepiej zarabiający robotnicy (wiązało się to z rozwojem technologii, tzn. wprowadzenie nowych urządzeń wymagało lepiej wykwalifikowanych robotników). Na początku XXw. w krajach wysoko rozwiniętych robotnicy stanowili klasę bardzo liczną, wzrosła też ich świadomość klasowa. Stała się ona zasadniczym czynnikiem rozwoju organizacji robotniczych (np. w Anglii w 1914r. 4,1 mln. członków związków zawodowych). Powstała arystokracja robotnicza stała się podłożem społecznym koncepcji reformizmu. Reformizm odrzucał walkę rewolucyjną o zasadnicze przeobrażenia ustrojowe, a za swoje zadanie uważał dążenie do zreformowania kapitalizmu i poprawienie położenia robotników. Jego wpływy pojawiły się także w związkach zawodowych (działacz związkowy stał się fachowym urzędnikiem lub politykiem, zabiegającym o doraźne sukcesy, głównie na polu ekonomicznym). W Anglii powstała Labour Party. Reformizmowi przeciwstawiała się lewica, która na celu miała przyszłą rewolucję. Po I wojnie światowej pogorszyła się sytuacja związków zawodowych. Wiązało się to z pogorszeniem położenia ludności pracujące j (zniesiono wiele ograniczeń w stosowaniu pracy kobiet i dzieci, przedłużono dzień roboczy , wzrosła intensywność pracy, zmieniono wiele przepisów o bezpieczeństwie i higienie pracy, została zmniejszona realna płaca robotnika). Nastąpiło zaostrzenie polityki wewnętrznej, militaryzacja poszczególnych przedsiębiorstw przemysłowych. Związki zawodowe zostały odsunięte od pełnienia normalnych funkcji przedstawicielstwa interesów robotników. Nieporozumienia między zatrudnionymi, a przedstawicielami rozstrzygały organa wojskowe. 13. Cechy kapitalizmu monopolistycznego Tło historyczne: W drugiej połowie XIXw. gospodarce kapitalistycznej: - umocnienie wpływów grupy największych posiadaczy kapitałów. -ukształtowanie się olbrzymich przedsiębiorstw przemysłowych, ponieważ: -postęp techniczny -wolna konkurencja -wzrost produkcji -potrzebne są duże i kosztowne urządzenia, a poszczególni finansiści skupiali w swoich rękach akcje różnorodnych przedsiębiorstw i wywierali znaczny wpływ na gospodarkę kraju(głównie w Stanach Zjednoczonych, w najbardziej rozwiniętych krajach Europy i Japonii) -warstwa największych kapitalistów ma coraz silniejszy wpływ na politykę, najbardziej zyskowne jest lokowanie kapitału za granicę, bo: -nadmiar kapitału we własnym kraju -niedobór gdzie indziej, tam też są niższe ceny pracy jest to przyczyna zahamowania rozwoju Anglii i Francji przyspieszenia wzrostu produkcji w Stanach Zjednoczonych, Japonii i ... -kapitał angielski trafia do Stanów Zjednoczonych -kapitał francuski trafia do Europy Wsch. (tam natrafia na konkurencję niemiecką) Nowy etap formacji kapitalistycznej- kapitalizm monopolistyczny (imperializm) Lenin zanalizował kapitalizm monopolistyczny i podał jego cechy: 1. Koncentracja produkcji i kapitału posunięta do tak wysokiego stopnia rozwoju, że stworzyła monopole odgrywające decydującą rolę w życiu gospodarczym. 2. Zlanie się kapitału bankowego z przemysłowym i stworzenie na gruncie tego "kapitału finansowego" i oligarchii finansowej 3. Wywóz kapitału, w odróżnieniu od wywozu towaru, nabiera ważnego znaczenia 4. Tworzą się międzynarodowe monopolistyczne związki kapitalistów, dzielące świat. 5. Zakończył się terytorialny podział kuli ziemskiej przez największe mocarstwa kapitalistyczne ad.1) Wzrost rozmiarów produkcji przemysłowej dokonuje się równolegle z koncentracją wytwarzania w stosunkowo niewielkiej liczbie przedsiębiorstw. Rozmiary przedsiębiorstw zwiększają się głównie dzięki przeznaczaniu na inwestycje części zysku (akumulacja kapitału). Duże firmy doprowadzają do upadku firmy małe, które zostają zlikwidowane lub podporządkowane silniejszym (często drogą różnicowania cen) -centralizacja kapitału, do której przyczynia się także rozwój towarzystw akcyjnych(utworzenie spółki akcyjnej-najszybszej drogi powiększenia kapitału). Koncentracja obejmuje głównie nowe gałęzie wytwórczości (przemysł chem., elektrotechniczny, górnictwo naftowe), która następuje szybciej niż koncentracja robotników. Koncentracja produkcji pozwala na zastosowanie najnowszych, najlepszych technologii. Stała się ona podstawą porozumień (porozumienia gabinetowe), których celem było ograniczenie wyniszczającej walki konkurencyjnej. Były różne rodzaje porozumień. Kartel - głównym jego celem było ustalenie jednolitej ceny sprzedawanych wyrobów i określenie poziomu produkcji, podział rynków zbytu, ograniczenie inwestycji, wymiana praw patentowych. Dotyczył on określonych produktów. Syndykaty - istniało wspólne biuro sprzedaży wyrobów. Kartele i syndykaty to organizacje oparte na porozumieniu uczestników. Koncerny (dotyczyły przedsiębiorstw o różnym profilu produkcyjnym powiązanym gospodarczo i toczyły walkę o sfery wpływów na świecie, zawierały porozumienia o podziale rynków zbytu na całej kuli ziemskiej) i trusty -ich powiązaniami było posiadanie akcji. Firmy zachowywały tutaj odrębną osobowość prawną, faktycznie zaś podporządkowane były ośrodkowi centralnemu (przedsiębiorstwo przemysłowe , bank , firma holdingowa, finansista lub grupa finansistów), który dysponował ich akcjami. Porozumienia typu monopolistycznego doprowadzały do ograniczenia zatrudnienia i wzrostu bezrobocia, wzrostu cen (dlatego że następowało ograniczenie produkcji). Ograniczenia produkcji dokonywano przez zamykanie najdrożej produkujących, przestarzałych zakładów, natomiast zwiększono produkcję zakładów nowoczesnych o niskich kosztach własnych. Powstanie monopoli oznaczało ogólnospołeczną organizację produkcji i bardziej racjonalne wykorzystywanie sił wytwórczych. ad.2) Równolegle z procesem koncentracji produkcji i kapitału w przemyśle, przebiegała koncentracja kapitału oraz operacji finansowych w bankowości. Następował rozwój transakcji, co powodowało wzrost zysków i kapitałów jakimi bank mógł dysponować. Wytwarzała się grupa banków w których koncentrowały się najważniejsze operacje finansowe i które dysponowały decydującą częścią kapitałów. Mniejsze instytucje kredytowe były uzależniane od większych, które miały więcej kontaktów z bankami innych krajów (ułatwiało to obsługę klienta). Instytucje kredytowe stały się pośrednikami w pozyskiwaniu kapitałów dla przedsiębiorstw akcyjnych. Spółka, która powstawała lub też powiększała swój kapitał, oddawała akcje bankowi do sprzedaży między drobnych kapitalistów. Niejednokrotnie część akcji bank zatrzymywał dla siebie ,aby odsprzedać je po pewnym czasie z zyskiem. W akcjach lokowano także wolny kapitał. Drugą dziedziną powiązań przedsiębiorstw akcyjnych z bankami był kredyt. Udzielano go w większych rozmiarach niż firmom nieakcyjnym. Banki były zainteresowane także w tym, aby przedsiębiorstwa przemysłowe załatwiały za ich pośrednictwem transakcje finansowe, które przynosiły zyski. Powodowało to, że instytucje kredytowe dążyły do zdobycia kontroli przedsiębiorstw związanych z nimi. Kontrola ze strony banku zmniejszała ryzyko, a zarazem zapewniała wyłączność w obsługiwaniu potrzeb finansowych danej firmy (bank deleguje do rady nadzorczej przedsiębiorstwa swego przedstawiciela). Zwiększanie się znaczenia banku doprowadziło do tworzenia się wokół niego największych instytucji kredytowych ("koncernów finansowych"). Równocześnie przemysł zdobywał wpływ w bankach. Często wielkie koncerny przemysłowe tworzyły własne banki. Następował stopniowy zanik granic między kapitałem przemysłowym, a bankowym. R. Hilferding mówił: "Kapitał bankowy, czyli kapitał w formie pieniężnej, który w ten sposób przekształca się w rzeczywistości w kapitał przemysłowy, nazywam kapitałem finansowym." W wielu krajach, w których przechodzenie od feudalizmu do kapitalizmu odbywało się na drodze ewolucyjnej i nie spowodowało likwidacji obszarnictwa jako klasy społecznej, do wymienionych dwóch form kapitału przyłączył się też kapitał obszarniczy. Kapitał finansowy i kierująca nim oligarchia finansowa (nowa klasa powstała obok klasy kapitalistów-zależnej od monopoli) coraz bardziej ograniczały swobodę działania drobnych i średnich przedsiębiorców. Powstała nowa klasa funkcjonariuszy (ekonomistów, techników, organizatorów przedsiębiorstw), którzy otrzymywali wyższe wykształcenie i najwyższe wynagrodzenie. ad.3)Eksport kapitału (w formie pożyczek lub w wykupie części akcji) był wynikiem jego nadmiaru w krajach wysoko rozwiniętych Europy (wysoki poziom płac i duża konkurencja powodują nieopłacalność inwestowania kapitału) i jego niedostatkiem w krajach pozaeuropejskich (niski poziom płac i duże możliwości inwestycyjne powodowały opłacalność inwestycji). Dopiero wywóz kapitału wiązał się z eksportem towarów (zazwyczaj kapitał kierowany był do regionów, z którymi już dawniej utrzymywano stosunki handlowe.) dlatego, że państwa wywożące kapitał (inwestujące za granicą) musiały jednocześnie sprowadzić tam maszyny i urządzenia i fachowców 14. Rozwój bankowości do pierwszej wojny światowej. W pierwszej połowie XIX w. działalność banków polegała na: -dokonywaniu rozliczeń pieniężnych - emisji banknotów opartej na posiadanych zapasach kruszców i państwowym przywileju emisyjnym Inne operacje czyli np. kredytowanie przemysłu było działalnością uboczną. Zajmowali się tym bankierzy i domy bankowe. Choć zasięg ich był duży (wiele krajów) , były jeszcze prymitywne. Działo się to dlatego bo: -słaby rozwój stos. kapitalistycznych -niska stopa życiowa ludności -ograniczone zapasy pieniędzy -kupcy przechowują kapitał w domu, bo banki często zawieszają wypłaty lub nie wymieniają emitowanych banknotów na kruszec -banki zlokalizowane są w dużych ośrodkach miejskich i mają mały zasięg (z powodu nie rozwiniętej komunikacji). Największy był dom bankowy Rotshildów, którzy finansowali: - duże przedsiębiorstwa -towarzystwa ubezpieczeniowe -w latach 40-tych XIX w. budowę linii kolejowych w Austrii i Francji Niestety prywatne banki zajmują się spekulacjami, grami giełdowymi, handlem złotem i srebrem, gdyż to daje największy zysk. Powoduje to ograniczenie funduszów na cele kredytowe (przemysłu i handlu). Kupcy musieli wiec udawać się do lichwiarzy lub osób prywatnych. W Anglii najwcześniej przystosowano system bankowy i kredyt do potrzeb rozwijających się stosunków towarowo-pienieżnych kapitału. Bank Angielski ma największą rolę ponieważ wymieniał zawsze własne banknoty oraz dokonywał wypłat nawet w okresach wielkich przesileń politycznych (wyjątkiem był okres wojen napoleońskich). W 1833 r. parlament angielski wydał ustawę zgodnie z którą Bank Angielski zajął monopolistyczne stanowisko w zakresie emisji banknotów, a działalność kredytowo handlową przejęły inne instytucje. W 1844 r. wydano ustawę bankową, dzielącą Bank Angielski na dwa departamenty: emisyjny -zajmuje kontrolą i regulacją emisji banknotów bankowy-udziela kredytu handlowego innym bankom Ustawy te przyczyniły się do szybkiego powstania dużej liczby banków, szczególnie depozytowych. Napływające do depozytu pieniądze zużywano na rozbudowę przemysłu i finansowanie gospodarki narodowej. Dzięki temu umocniła się pozycja Anglii jako światowego centrum finansowego. Bank Angielski wpływał na kształtowanie stopy procentowej w innych krajach. Zadaniem Banku Francuskiego i austriackiego Banku Narodowego było przede wszystkim dostarczanie państwu potrzebnych środków pieniężnych Udzielaniem kredytów handlowi i przemysłowi zajmowano się w bardzo niewielkim zakresie. surowca, opału, trudności transportowe, niska wydajność niedożywionych pracowników, świadome działania robotników (zła produkcja, niszczenie, sabotaż). Zasługą Niemiec może być dokończenie na terenie Polski pewnych inwestycji np. na obszarze COP-u, fabrykę nawozów azotowych w Chorzowie, przeniesienie pewnych fabryk zbrojeniowych. Polski (fabryka samolotów w Poznaniu). Na niekorzyść obok dekapitalizacji przemysłu, odnotować należy wysokie bezrobocie. Dawało ono nadzieję okupantom na dobrowolny wyjazd Polaków na roboty do Rzeszy. Dodatkowo Niemcy "zamrozili płace", co przy uwolnieniu cen na inne produkty (gospodarka rynkowa) nie stwarzało szansy utrzymania się. Kilkadziesięciokrotnie rosną ceny artykułów spożywczych zaś dochód i jego siła nabywcza spadają. Jednak znalezienie stałej pracy i otrzymanie stosownego zaświadczenia zabezpieczało przed wywozem na roboty (choć nie zawsze). Wprowadzona reglamentacja artykułów żywnościowych dawała jedynie 25% potrzeb kalorycznych. Mieszkańcy w pogoni za żywnością odsprzedawali swoje złoto, biżuterię, rozwija się też nielegalny dowóz żywności z miast. Ustala się "czarna giełda", na której dokonywano obrotu złotem, walutami. Wiele czynów nieetycznych, zmierzających do zdobycia środków do życia, cieszyło się poparciem społeczeństwa. Ponieważ nie każdy zdolny był sięgnąć po taką metodą, część głodowała, a śmiertelność w Warszawie wzrosła dwukrotnie. Obok nich są jednak jednostki, które na wojnie się wzbogaciły, nie zawsze uczciwie. Ad °2 ROLNICTWO Jak wspomniano w pkt. °1 ziemie polskie traktowano głównie jako bazę surowcową i zaplecze żywieniowe. Płody rolne służyć miały armii niemieckiej. Postulowano więc unowocześnienie polskiego rolnictwa, wzrost jego wydajności, stosownie nawozów, wprowadzanie nowych metod hodowli i upraw. Zamierzenia te częściowo zarzucano w przypadku trudnej sytuacji na froncie. Na terenach wcielonych do Rzeszy walczono z polskością, więc własność gruntową przejęła w dużym stopniu spółka "Ostland" wyposażona w dużym stopniu w uprawnienia prawne, pozbawiające Polaków prawa do czerpania korzyści z gruntów. We władaniu "Ost landu" przemianowanego od 1 VII 1942 r. na "Reichland", znalazło się 3 600 gospodarstw. Równolegle przeprowadzano rugowanie chłopów z ich gospodarstw, przysyłając Niemców na ich miejsce. Niepotrzebne budynki przy tym palono. Chłopów, którzy pozostali przy swych gospodarstwach, traktowano jako robotników. Centralne urzędy ściśle określały wielkość pogłowia, areał upraw itp., uniemożliwiając chłopom - robotnikom nielegalny handel. Na terenach Guberni zmiany własnościowe dotyczyły jedynie większych folwarków i przebiegały mniej gwałtownie. Jedynie z żyznych ziem Zamojszczyzny usunięto siłą ludność polską. Należy pamiętać, iż Niemcy zainteresowane zwiększeniem produkcji rolnej stosowały selekcyjne ziarno siewne. Ponadto obniżyli ceny nawozów, podwyższając jednocześnie cenę płaconą za płody rolne. To w istocie zachęciło do powszechnego stosowania nawozów sztucznych. Polepszano mechanizację rolnictwa poprzez wzrost liczby traktorów, pługów, siewników itp. w celu osiągnięcia lepszych wyników, ale i zastąpienie czynnika pracy ludzkiej - kapitałem, czynnik pracy zaś chciano przyciągnąć do siebie. Często mechanizację prac utrudniał brak paliwa, smarów. Zmienia się też struktura upraw: ograniczano uprawy zbożowe na rzecz okopowych, przemysłowych (len, tytoń, koksagiz - roślina dająca kauczuk). Szybko zarzucono próby modernizacji hodowli polskiej, wybierając rabunkową gospodarkę hodowlaną. Analogiczna sytuacja panowała na terenach Guberni, jednak zmiany (mechanizacja, nawozy) wprowadzono na mniejszą skalę. Trudno określić czy w czasie okupacji na ziemiach polskich nastąpił ogólny wzrost czy spadek produkcji rolnej. Wzrosły plony pewnych zbóż z hektara, zmalało pogłowie koni, bydła, owiec i trzody chlewnej. Niemcy chcieli ograniczyć do minimum konsumpcję ludności polskiej i powstałą nadwyżkę wysyłać do Niemiec lub na potrzeby armii. Od 1940 r. każdy rolnik zobowiązany został do oddawania tzw. kontyngentu, który z roku na rok wzrastał i zwiększał się wachlarz produktów, jakie go tworzyły (zboże, bydło, kartofle, wełna, mleko). Chłopom płacono po bardzo niskich cenach urzędowych, ale jednocześnie, starając się go zachęcić, stwarzano możliwość zakupu wyrobów przemysłowych (np. 0,5 l wódki, 0,25 l nafty za 100 kg zboża). Stosowano system wymiany za wódkę dość powszechnie, w celu rozpicia społeczeństwa. Bodźce te były mało skuteczne, więc zagrożono konfiskatą majątku w przypadku niewywiązywania się z kontyngentu. Równolegle wprowadzono zakaz wolnego obrotu płodami rolnymi, kolczykowanie bydła, owiec i trzody chlewnej oraz stałe ograniczanie konsumpcji płodów rolnych przez ludność polską. Ad °3 Polityka walutowa na obszarze Guberni i ziem włączonych do Rzeszy była realizowana odmiennie. Na ziemiach włączonych do Rzeszy złoty przestał obowiązywać już 1 XI 1939 r. a zastąpiono go marką. Niekorzystnie kształtował się kurs wymiany (2 zł = 1 marka), gdy w sile nabywczej relacja była odwrotna. Taka polityka uprzywilejowywała Niemców kosztem Polaków. Dodatkowo określono górną granicę do której można dokonywać wymiany (zazwyczaj 500 zł  250 marek). Starano się zapobiegać inflacji, a kurs marki był stały dzięki równoczesnemu zamrożeniu poziomu cen i wysokości płac. Inaczej sytuacja przedstawiała się w Guberni, gdzie chciano wykorzystać walutę jako instrument do zwiększania eksploatacji gospodarki Polski. Funkcjonowała początkowo polska waluta, a obok niej przez pewien czas marki niemieckie (wymiana w takim samym stosunku 2:1). Chcąc ograniczyć dochody, jakim dysponowała ludność, nakazano zdeponować w banku posiadane banknoty 100,- i 500, - złotowe, obiecując w przyszłości wynagrodzenie. Tymczasem skutecznie zamrożono znaczną część kapitałów. W długim okresie Niemcy planowały politykę inflacyjną, a nie deflacyjną, co w konsekwencji doprowadziłoby do ograniczenia spożycia przez ludność, której siła nabywcza spada. Chcąc jednak zwiększyć obieg, należało wymienić walutę, bo władze przedwojennego Banku Polskiego wywiozły obok złota matryce drukarskie. Wobec tego 15 XII 1939 r. założono Bank Emisyjny w Polsce, na cele z Polakiem Feliksem Młynarskim, co więcej w nazwie figuruje Polska. Chciano zbudować w ten sposób zaufanie do nowych banknotów, Instytucji. Bank Emisyjny w Polsce działał od 8 IV 1940 r., ustalając kurs 1:1, ale siła nabywcza złotego nowego (tzw. młynarki) była niższa od poprzedniego złotego. W nowej walucie wypłacone złożone depozyty 100 zł i 500 zł. Przyjęta polityka inflacyjna przyczyniła się do znacznego realnego spadku wartości płacy. Generalna Gubernia miała samodzielny budżet, który cechował się równowagą. Z czasem zmieniano ustawodawstwo: 1940 - wzrost podatku dochodowego (z 2%  3% dla dochodu rocznego 1500-1550 zł) - podwyższenie podatku gruntowego (dla wszystkich gospodarstw poniżej 100 ha) (z 25%  42% dla dochodu 192-200 tys.zł) - podniesiono dwukrotnie podatek przemysłowy - podniesiono podatki konsumpcyjne. Wprowadzono nowe rodzaje podatków, zobowiązań (np. dodatek specjalny na cele wojenne). Jako karę za wrogą działalność wobec Niemców stosowano kontrybucje (nawet 100 mln zł na mieszkańców Warszawy). Generalnie system podatkowy preferował podatnika niemieckiego, a nie polskiego. 19: Sytuacja ziem wschodnich podczas II wojny światowej W przeciwieństwie do Niemców władze radzieckie zainscenizowały na zagarniętych terenach farsę wyborczą. Pod hasłami konfiskaty ziemi obszarniczej, fabryk i banków oraz przyłączenia ziem zajętych do odpowiednich republik ZSRR przeprowadzono ostrą kampanię propagandową, a w X 1939 r. odbyły się "wybory" do lokalnych zgromadzeń ludowych. Głosować można było wyłącznie na wyznaczonych z góry kandydatów - członków partii komunistycznej. Utworzone w ten sposób zgromadzenie ludowe "Zachodniej Ukrainy" i "Zachodniej Białorusi" ogłosiły rezolucje w sprawie wejścia zajętych terenów w skład odpowiednio Ukraińskiej i Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Mieszkańcom wcielonych terenów nadano obywatelstwo ZSRR (=każdy, kto ukończył 16 lat zobowiązany był do uzyskania paszportu zasilając jednocześnie dokumenty NKWD. Władze hitlerowskie głosiły hasła wyższości narodu niemieckiego, radzieckie zaś operowały hasłami walki klasowej i dyktatury proletariatu. Powtarzano, iż Polska stanowiła państwo kapitalistów i obszarników, eksploatujące mniejszości narodowe i polskie masy pracujące. Od wkroczen ia Armii Czerwonej (17 IX 1939 r.) rozpoczęły się zsyłki i aresztowania. Dotknęły one znanych polityków, działaczy związkowych, przedstawicieli sądownictwa, profesorów, pisarzy, działaczy społecznych. Do mieszkań i domów wkraczało NKWD i milicja i zostawiało mieszkańcom pół godziny na zabranie najpotrzebniejszych rzeczy. Formowano wielkie transporty i wielotygodniowe podróże w bydlęcych wagonach. Blisko 1,5 mln osób aresztowanych rozproszyła się w niezliczonych obozach i więzieniach. Ludność polska pozostała na Kresach Wschodnich znalazła się w bardzo trudnych warunkach. Władze radzieckie zagarniały majątki ziemskie, fabryki, banki, a złote polskie wymieniano po kursie 1:1, co przyniosło straty posiadaczom polskiej waluty ze względu na niską siłę nabywczą rubla. Zablokowano konta bankowe i oszczędnościowe. Ze sklepów znikały towary wykupywane masowo przez przyjezdnych Rosjan. Na to nałożyły się oficjalne rekwizycje i rabunek dokonywany przez żołnierzy i urzędników radzieckich. Przed sklepami gromadziły się olbrzymie kolejki. Większość Polaków, pozbawionych warsztatów pracy, a nie zatrudnionych w gospodarce radzieckiej, znalazła się w nędzy. Na wiosnę 1940 i 1941 powołano do Armii Czerwonej dwa roczniki młodzieży z Kresów (ok. 150 tys. Polaków). 20. Porównaj zniszczenia Polski po I i II wojnie światowej. Centralna lokalizacja spowodowała ścieranie się przeciwstawnych sił, właśnie na terenie Polski. Spowodowało to nieodwracalne zmiany demograficzne oraz wywołało daleko idące skutki społeczne i ekonomiczne. Rozpatrzymy je w stosunku do: °1 rolnictwa °2 przemysłu °3 transportu °4 ludności ad °1 W I wojnie światowej zniszczenia dotknęły głównie wsie i małe miasteczka (18% zabudowy zrujnowana). W trakcie działań wojennych zdewastowano glebę (okopy, wybuchy). Duże straty odnotowano wśród inwentarza żywego oraz zasiewów. Zniszczenia są efektem nie tylko bezpośrednich działań, ale i przemarszu oddziałów wojskowych, które często miały rozkaz palenia, niszczenia i równania z ziemią. Do codzienności należały rekwizycje, rabunki, spalone wsie. Nastawienie rolnictwa na potrzeby wojny spowodowało niekorzystny rozkład produkcji rolnej: spadek areału upraw pszenicy, żyta, jęczmienia, owsa i ziemniaków. Znaczne ograniczenia w hodowli bydła, pogłowia koni. Rabunkowa gospodarka lasami w celu wykorzystania drewna w górnictwie była prowadzona głównie na terenie Puszczy Białowieskiej i w całym Królestwie. Straty II wojny światowej, nie tylko w rolnictwie, były znacznie większe aniżeli I wojny światowej. Znaczna część zagród wiejskich (500 tys. 22%) uległa zdewastowaniu. Zmniejszyła się znacznie liczba zwierząt gospodarskich. W 1945 r. pogłowie koni wynosiło 45% stanu przedwojennego, bydła 34%, trzody chlewnej 18%, owiec 37%. Ponadto w wyniku określonej polityki okupanta gwałtownie spadły plony i zmniejszyła się powierzchnia upraw, niepokojąco wzrasta % odłogów (w 1946 r. 40%). Spada wydajność w q/ha i areał zasiewów mimo stosowania nawozów itp. jest to wynikiem szybkiego wycofania się Niemców z tych działań i przejście do bezwzględnej polityki rabunkowej. °2. W dziedzinie przemysłu należy odnotować znaczny spadek produkcji przemysłowej już w pierwszych miesiącach I wojny światowej. Z czasem władze carskie zarządziły ewakuację wszystkiego, co przedstawiało jakąś wartość (ewakuowano ponad 150 większych przedsiębiorstw). Razem z fabrykami przewożono ludzi (robotników), tabor kolejowy. Straty w demontażu uniemożliwiły szybką naprawę szkód i wznowienia produkcji. Brak było ponadto kapitału, który "odpłynął" do Rosji razem z bankami rosyjskimi oraz niedostatek surowca. Powszechnym zjawiskiem były rekwizycje, chęć uzależnienia Polski i traktowanie jej jako obszaru kolonialnego, dostarczającego surowców i kupujący wyroby przemysłowe w Niemczech. Od roku 1916 Niemcy rozpoczęli rekwirowanie maszyn (silniki, transformatory, obrabiarki, kotły parowe), Ostatecznie wywożono nawet podłogi wykonane z płyt żelaznych, instalacje elektryczne, klamki, dzwony kościelne, rynny. Upadały rodzime gorzelnie, bowiem ziemniaki wywożono do Niemiec, Podobnie spada produkcja cukru. Mniej dotknęły zniszczenia przemysł węglowy (Zagłębie Dąbrowskie), na który z czasem spoglądano jako źródło węgla dla rodzimej kolei i wojska. Najmniejsze straty poniósł przemysł zaboru pruskiego, gdzie w uprzywilejowanej sytuacji był głównie Śląsk - pracujący na potrzeby wojny. Przy okazji zaniedbywano jednak podstawowych zasad zabezpieczania stropów, pokładów i część terenów w ten sposób zdewastowano. Koniunktura wojenna pozytywnie wpłynęła też na przemysł metalowy Wielkopolski (Zakłady W.Cegielskiego w Poznaniu). Te niewielkie pozytywne zjawiska nie są w stanie zrównoważyć skali szkód jaki poniósł polski przemysł w I wojnie światowej. Zniszczenia II wojny światowej sprowadzają się do tych samych form, lecz skal ich jest znacznie większa. Blisko 2/3 zakładów przemysłowych zostało zniszczonych, zaś straty w całej gospodarce polskiej szacowane są na 40% stanu majątkowego z 1939 r. Na ogromną skalę rozpoczęto rabunkową eksploatację złóż. Nastawienie całego przemysłu na potrzeby wojny spowodowało likwidowanie zakładów innych przemysłów wytwarzających na potrzeby cywilne. Ogólny wskaźnik zniszczenia 840 US $/1 osobę - najwyższy w świecie. ad °3 W miarę zwycięstw wojsk niemieckich armia carska przystąpiła do niszczenia systemu komunikacyjnego w Królestwie. Tabor kolejowy, zapasy, wyposażenie wywożono w głąb Rosji. Mosty zaś i budynki palono lub wysadzano w powietrze. Niemcy zastaną sieć komunikacyjną dostosowywali do własnych potrzeb transportowania żywności na zachód. Jednak odbudowa i inwestycje miały charakter prowizoryczny (drewniane mosty, baraki). Równolegle zaś Niemcy wywozili inne szlaki kolejowe, których nie uznali za przydatne. W sumie I wojna światowa przyniosła blisko 40% zniszczeń mostów, 65% dworców kolejowych, 50% parowozowni. Koryta wielu rzek utraciły możliwość przepływu wskutek braku konserwacji. Zniesiono na ziemiach wschodnich sieć kanałów żeglownych. W czasie II wojny światowej zniszczono blisko 1/3 istniejących torów, 2/3 ogólnej długości mostów kolejowych, 80% parowozów i wagonów. ad °4 Wojna zmusza znaczną część społeczeństwa do migracji, zasilenia szeregów armii lub do przymusowych robót. Ponadto ludzie ewakuowali się z Galicji 1914 r.(ok. 700 000), potem podobna liczba z terenu Królestwa Polskiego (1915 r.), a zwłaszcza obszaru Polesia. Znaczna część dostawała się przypadkowo do łapanki i była wysyłana na roboty. Przypuszcza się, że w ten sposób wyjechało 750 000. Zmienić swoje miejsce zamieszkania musiało 1,5 mln osób. W czasie II wojny światowej wymordowano 22% (7,5 mln) ogółu ludności polskiej i żydowskiej. Terror rozłożył się nierównomiernie, bowiem przerażają straszne liczby (straty ilościowe), a obok nich straty jakościowe (inteligencja). Najbardziej ucierpiały grupy aktywne, stawiające opór. 21. Migracje na ziemiach polskich po 1939 r. Lata bezpośrednio poprzedzające wybuch II wojny światowej były okresem ustania wewnętrznych procesów migracyjnych. Jedynie Warszawa, jako stolica odrodzonego państwa miała siłę przyciągania (rocznie ok. 15 tys. osób). Tuż przed wybuchem II wojny światowej rozrastały się miasta COP-u (Stalowa Wola, Starachowice) Po wybuchu II wojny światowej migracje wewnętrzne miały przede wszystkim charakter ucieczki przed okupantem, często zostawiano gospodarstwa (lub je palono) zabierając to co najważniejsze ze sobą. Warto odnotować liczne wywozy ludności na roboty do Niemiec, ale i jednocześnie do pracy w przemyśle na Śląsku. Szczególnie zależało Niemcom na depolonizacji terenów anektowanych do Rzeszy, skąd ludność wywożono do Guberni. Najsilniejsze wysiedlenia dotknęły Wielkopolskę oraz część woj. łódzkiego, najsłabiej Górny Śląsk. Przy omawianych procesach warto wspomnieć skupianie ludności żydowskiej w gettach, wywóz znacznej liczby ludności Warszawy po powstaniu 1944 r. Jednocześnie mamy przykłady przesiedlania Volksdeutschów z Guberni na teren Rzeszy (patrz pyt.31), ale i również przesiedlanie Niemców ze wschodniej Europy do Polski. Po zakończeniu wojny procesy migracyjne bardziej się skrystalizowały i przybrały dwa kierunki zasiedlania na nowo ziem zachodnich i północnych oraz migracje jako efekt towarzyszący rozwojowi przemysłu. Już w 1944 r. rozpoczęła się ucieczka Niemców przed nadchodzącym frontem Według szacunkowych danych Ziemie Odzyskane zamieszkiwało około 4 mln osób (w tym 3 mln Niemców). Do końca 1945 r. z ziem tych wyjechało dodatkowo 0,5 mln Niemców. Procesy repatriacji Niemców trwały jeszcze do końca lat 40-tych. tereny te zaludniano obywatelami niemieckimi narodowości polskiej oraz Polakami, których przywieziono tam na roboty. Równolegle trwał napływ ludności z innych terenów Polski oraz repatriantów z ZSRR i Zachodu. W wyniku spisu ludności 6 mln. Największy napływ był na terenie województwa gdańskiego i szczecińskiego oraz na E w woj. białostockim i olsztyńskim. Do końca 1948r. powróciło z Zachodu ok. 2,3 mln Polaków, zaś z ZSRR ok. 1,5 mln (gł. z Ukrainy, Białorusi, Litwy). Procesom tym towarzyszyła repatriacja 0,5 mln Białorusinów, Ukraińców i Litwinów do ZSRR. Jak wspomniano migracje wewnątrz były pochodną rozwoju przemysłowego, a w zasadzie odbudowy gospodarki. W celu prawidłowego przebiegu tych procesów powołano Państwowy Urząd Repatriacyjny. Dużym zainteresowaniem cieszyły się głównie gospodarstwa mniej zniszczone, o lepszych warunkach glebowo - klimatycznych. Często ludzie przybywający z głębi ZSRR lub więźniowie z Niemiec nie mieli żadnego wyposażenia. Ich należało szczególnie wyposażyć. Jednak od samego początku procesów repatriacyjnych na nowe tereny napływała też ludność awanturnicza, spragniona łupu, nie oszczędzająca ludności rodzimej. W dalszej historii Polski - dziejach PRL - dominowały migracje do miast i ośrodków przemysłowych. Docelowym okręgiem przemysłowym był GOP, który przyjął ponad 1 mln osób z zewnątrz. Równolegle rozwijają się duże miasta: Warszawa, Kraków, Gdańsk, Poznań itp. Ponadto rozbudowywane nowe okręgi przemysłowe i zagłębie miedziowe na Dolnym Śląsku) stały się również rejonami napływu. Warto podkreślić jasno jeden czynnik - reformę administracyjną w 1975r., na której zyskały miasta, którym nadano statut miast wojewódzkich (Krosno, Łomża, Suwałki). Obecnie ruchliwość migracyjna wynosi w Polsce 12 osób/1000, gdzie w latach 1945-55 - wynosiła średnio 50 osób/1000. Spadek ten jest wynikiem całokształtu procesów i zmian społeczno - gospodarczych, jakie przechodzi obecnie Polska.