Historia Gospodarcza 22-40 - Notatki - Historia, Notatki z Historia

Pobierz Historia Gospodarcza 22-40 - Notatki - Historia i więcej Notatki w PDF z Historia tylko na Docsity! 22: Zasady reformy rolnej w Polsce w 1944r. 22 lipca Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN) wydał manifest do narodu polskiego. Obok postanowień dotyczących władzy, państwa istotną część stanowiła zapowiedź reformy rolnej, która miała dotyczyć majątków przekraczających 50 ha. Przewidywano też konfiskatę majątków niemieckich i zwrot zagrabionych własności prawowitym właścicielom. Zapowiedź tę potwierdzono specjalnym dekretem PKWN o przeprowadzeniu reformy rolnej z 06.09.1944r. Bazę do realizacji zamierzeń miały stanowić gospodarstwa należące do Niemców lub osób z nimi współpracujących, państwowe nieruchomości ziemskie oraz wszystkie majątki prywatne jeśli ich rozmiar przekraczał 100 ha powierzchni ogólnej lub 50 ha użytków rolnych, zaś dla województw: pomorskiego, poznańskiego i śląskiego, jeśli ich rozmiar łączny przekraczał 100 ha powierzchni ogólnej. Od 1950r. bazę zasiliły majątki kościelne. Celem reformy rolnej było upełnorolnienie gospodarstw karłowatych (do 2ha) i małorolnych (2-5 ha) oraz tworzenie nowych, samodzielnych gospodarstw dla bezrolnych i dzierżawców. Wywłaszczenie miało następować bez odszkodowania, w zamian otrzymywano gospodarstwo określone przez organy kompetentne. Ogół pozyskanej ziemi dzielono między robotników i dzierżawców. Część natomiast miała zostać niepodzielna, służąc celom ogólnospołecznym. Obdarowany był zobligowany do zapłaty za otrzymany grunt orny wartością równą przeciętnym planom rocznym. Spłata następowała w ciągu 10-20 lat, zaś uzyskane fundusze zasiliły Państwowy Fundusz Ziemi, który pokrywał koszty reformy. Przy okazji powołano całą sieć agentur i instytucji: urzędy ziemskie, gminne komisje reformy rolnej, które miały czuwać nad prawidłową realizacją planu. Rola komisji sprowadzała się do informowania o możliwościach, jakie daje dekret, lecz często zaniechano tego. Urzędy administracyjne sprawowali częściowo wrogowie reformy (sabotaż) To wywoływało nieufność i brak wiary chłopów w hasła PKWN. Dodatkowo zniechęcał chłopów terror ze strony rodzinnego prawicowego podziemia. Wobec tego do przeprowadzenia reformy powołano szereg brygad aktywistów robotniczych, którzy usunęli sabotujących z urzędów i rozpoczęli uświadamianie chłopów. Przeprowadzenie reformy utrudniały grupy podziemia (organizacje zbrojne), które zabijały dzielących ziemią i tych, którzy ją objęli. Dodatkowo coraz bardziej uwidaczniały się zniszczenia wojenne, brak wyposażenia itp. Na terenach byłego zaboru rosyjskiego potrzeby były większe niż istniejące zapasy gruntów, wobec czego w wyniku parcelizacji tworzą się gospodarstwa małe. Odwrotna sytuacja istniała na terenie byłego zaboru pruskiego, gdzie zresztą różnie podchodzono do uzyskania ziemi na własność. Preferowano raczej spółdzielczą gospodarkę. Zmiany na stanowisku ministra rolnictwa - Stanisław Mikołajczyk uaktywniła poczynania grup prawicowych, wywołując nawet roszczenia obszarników do zwrotu wywłaszczonych majątków. Masowo pojawiają się orzeczenia nakazujące zwrot rozparcelowanej ziemi, robotnicy rolni zwracają akty nadania ziemi. Państwo próbuje ratować sytuację, stwarzając dla gospodarstw partycypujących w programie szereg udogodnień finansowych, szansę wzrostu areału. To trochę wytłumiło wrogie tendencje i spowodowało ponowne przyjmowanie aktów. Jak było już powiedziane część majątku pozostała pod zarządem państwowym, zasilając PAŃSTWOWE NIERUCHOMOŚCI ZIEMSKIE (PNZ). Skutkiem reformy było zlikwidowanie obszarnictwa jako klasy społecznej, zaś chłopi otrzymali ziemię na własność. Przeciętna powierzchnia tzw. nadziału wyniosła 3 ha, zaś udział w reformie wzięło ok. 400 tys. rodzin. Chłopi zostali również uwolnieni od długów wobec państwa, banków i osób prywatnych, co ostatecznie likwiduje przeżytki feudalizmu. Efektem reformy był wzrost liczby gospodarstw średnich, co określa się jako "ześredniaczenie wsi". Wzrasta liczba ha ziemi przypadająca na osobę ludności rolniczej z 1 ha w 1931r. do 1,5 ha w 1950r. Zmieniła się również struktura własnościowa i agrarna: gospodarstwa indywidualne 82% spółdzielnie produkcyjne 2,5% własność państwowa - 16,4% W środkowej części kraju i wschodniej dominują gospodarstwa drobne, zaś na zachodzie dużo małych gospodarstw indywidualnych i dużych gospodarstw państwowych. 23: Nacjonalizacja przemysłu w Polsce. Podstawowe założenia polityki w zakresie stosunków własnościowych zostały określone w manifeście PKWN z 22 VII 1944r. Zakładano: - konfiskatę majątku niemieckiego i przejęcie pod zarząd państwowy zakładów bez właścicieli - zwrot własności zagrabionej przez Niemców instytucjom, Kościołowi oraz średnim i drobnym przemysłowcom. Po zakończeniu wojny dawni właściciele podjęli starania w celu odebrania swoich przedsiębiorstw. Klasę robotniczą reprezentowały 2 partie: Polska Partia Robotnicza (PPR) i Polska Partia Socjalistyczna (PPS). Partie robotnicze w 1945r. sformułowały postulat nacjonalizacji wielkiego i średniego przemysłu, a także zwrócenia dawnym właścicielom opuszczonych przez nich podczas wojny mniejszych zakładów pracy, które nie miały tak kluczowej roli w gospodarce. W Londynie urzędował rząd uznawany przez U.K. i USA na czele ze Stanisławem Mikołajczykiem, który po powrocie w 1945r. utworzył Polskie Stronnictwo Ludowe, które stanęło w opozycji do postulatów wysuwanych przez PPR i PPS - nacjonalizacji. PSL forsowało politykę restytucji systemu kapitalistycznego, politykę stworzenia dużych, bogatych gospodarstw chłopskich. Tymczasem aktywnie działa PPR i PPS, które dla realizacji swych zamierzeń podpierają się aktami prawnymi. 02.03.1945r. dekret określający zasady zwrotu przedsiębiorstw opuszczonych. Państwo nie stało się właścicielem opuszczonych zakładów, lecz jedynie tymczasowym administratorem. Partie robotnicze nadal aktywnie działają, aktywizują doprowadzając do ustawowego usankcjonowania nacjonalizacji przemysłu. 3 I 1946r. została uchwalona przez Krajową Radę Narodową Ustawa o przejęciu na własność państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej. Zarządzała między innymi: - przejęcie na własność państwa bez odszkodowania przedsiębiorstw, które należały do Niemców lub ich spółek oraz osób, które zbiegły do nieprzyjaciela. - za pewnym odszkodowaniem przechodziły na własność państwa wszystkie pozostałe przedsiębiorstwa w 17 działach produkcji (górnictwo, energetyka, lekki). - nie przejmowano zakładów przemysłu budowlanego zatrudniających poniżej 50 osób. - nie podlegały ustawie przedsiębiorstwa spółdzielcze i samorządowe. - wysokość odszkodowań ustala specjalna komisja. - przedsiębiorstwa nie podlegające ustawie winny być zwrócone osobom uprawnionym. Celem nacjonalizacji było: - zapewnienie odbudowy i rozwoju gospodarki polskiej - wyzwolenie spod zależności od kapitału zagranicznego, która spowodowała zastój gospodarczy przed wojną. - likwidacja burżuazji w Polsce i możliwość "socjalistycznej przebudowy naszego kraju". Sprzeciwiło się takiemu biegowi rzeczy PSL postulując przejmowanie zakładów zatrudniających co najmniej 100 osób. To jednak zbytnio zasiliłoby sektor prywatny i oddało spod kontroli państwa cały niemal przemysł elektrotechniczny, papierniczy. Warto zauważyć, że jednocześnie przyjęto ustawę o popieraniu inicjatywy prywatnej. W późniejszym okresie państwo uzyskało pełne prawo dysponowania zakładami, będącymi w jego rękach. Zakłady, które przejęto za pewnym odszkodowaniem, starano się utożsamić i tłumaczyć, że w istocie poprzednio stanowiły własność kapitału niemieckiego, co państwo zwalniało z odszkodowań. Utrwalenie się stosunków własności pozwoliło na opracowywanie pewnych planów i koncepcji gospodarczych. Głównie przy pomocy Głównej Komisji do Spraw Upaństwowienia Przedsiębiorstw oraz komisji wojewódzkich do 1 X 1948r. upaństwowiono 35215 przedsiębiorstw. Proces nacjonalizacji przemysłu prawnie zakończono w 1958r. Nie ulega wątpliwości, że ustawa o upaństwowieniu przemysłu miała charakter ideowo - doktrynalny. Za jednym posunięciem pozbawiała swoich głównych wrogów politycznych zaplecza (finanse) oraz sama zdobywała silną pozycję. 24: Plan trzyletni. Podstawę do jego przygotowania stanowiły doświadczenia zebrane przy konstruowaniu koncepcji gospodarczych tuż po wykrystalizowaniu się stosunków własnościowych. Początkowo w 1945r. opracowano plany odcinkowe dla poszczególnych gałęzi. 01.01.1946 Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów (KERM) uchwalił plan dotyczący większości gałęzi. Zaś utworzony jesienią 1945r. przy KERM-ie Centralny Urząd Planowania opracował plan inwestycji w 1946r. 21.09.1946r. Krajowa Rada Narodowa podjęła uchwałę zawierającą wytyczne planu gospodarczego do końca 1949 r. Zadania planu określa ustawa uchwalona przez Sejm 2 lipca 1947r., traktując "podniesienie stopy życiowej pracujących warstw powyżej poziomu przedwojennego" priorytetowo. Miało to się dokonać drogą: - utrwalania ustroju i przebudowy społeczno - gospodarczej kraju. - wyrównania szkód wojennych. - scalenia Ziem Odzyskanych z resztą kraju z wykorzystaniem wybrzeża. - rozszerzenia udziału kraju w gospodarstwie światowym. - powrotu do kraju Polaków, którzy wyjechali w związku z działaniami wojennymi. - obniżenia kosztów własnych i wzrostu wydajności. - wzrostu udziału usług i przemysłu w ogólnej produkcji. - rozwoju handlu zagranicznego. Już na 1949 rok ustawa zakładała przekroczenie przedwojennej produkcji przemysłowej, wzrost produkcji na głowę ludności w rolnictwie. Realizując cały plan zamierzano zakończyć odbudowę gospodarki. Warto dodać, że plan nie przewidywał budowy nowych zakładów. W wyniku znacznych zniszczeń wojennych Polska uzależniona była od pomocy gospodarczej z zagranicy. Poza bezzwrotną pomocą od UNRRA Polska zaciągnęła znaczne kredyty zagraniczne - głównie od Rosji. Stany Zjednoczone z niepokojem patrzą na przewroty w Europie i w 1947 prezydent Harry Truman oświadczył, że USA będzie udzielać pomocy krajom, którym zagrozić może upadek kapitalizmu (tzw. doktryna Trumana). Jednocześnie latem 1947r. sekretarz stanu USA George Marshall sformułował program pomocy gospodarczej dla krajów Europy. Polska obawiając się uzależnienia od partnera zza oceanu odrzuciła plan, bojąc się politycznych następstw i konsultując sprawę z ZSRR. Tą decyzją osłabiono stosunki gospodarcze z USA i niektórymi krajami Europy Zachodniej. Pojawiły się restrykcje obejmujące głównie dobra inwestycyjne. Zdani byliśmy zupełnie na ZSRR. Na tę niekorzystną sytuację nałożył się nieurodzaj lata 1947r., powodując konieczność importu żywności. Starano się, mimo trudności, nie ograniczać produkcji przemysłowej, popularyzując współzawodnictwo pracy, co owocowało spektakularnym wzrostem wydajności pracy oraz nagradzaniem tzw. przodowników pracy. Globalnie jednak nie osiągnięto zakładanej produkcji z 1938r. Nie można było więc bezpośrednio przejść (jak planowano) do przesuwania nakładów z inwestycji do przemysłu ciężkiego. Centralny Urząd Planowania chciał wzrostu w dziedzinie dóbr konsumpcyjnych i poprawy bytu społecznego, ministerstwo zaś domagało się zwiększenia nakładów na przemysł ciężki. Różnice istniały też w metodologii planowania, obliczania dochodu narodowego i przebudowy gospodarczej Polski. CUP ponadto propagował zwiększenie spółdzielczości i drobnych prywatnych zakładów, zaś Ministerstwo Przemysłu i Handlu opowiadało się za centralizacją gospodarki. Problem rozwiązano poprzez zmianę kierownictwa CUP i wzrost kompetencji KERM. Zmianom tym towarzyszą przeobrażenia polityczne w kraju. W XII 1948 dochodzi do zjednoczenia PPR i PPS i powstania PZPR. Osłabiło to siły reakcji i umożliwiło PZPR kontrolę kierunku zmian. Systematycznie malały nakłady na rolnictwo, na korzyść nakładów inwestycyjnych w przemyśle. Tym sposobem założenia planu 3 letniego wykonano w 2 lata i 10 miesięcy. Spada rola sektora prywatnego. Planu nie wykonały dziedziny produkujące artykuły konsumpcyjne (np. przemysł lekki). Rozwój przemysłu przyczynił się do wzrostu migracji ze wsi do miasta i w 1950r. z rolnictwa utrzymywało się 47% (przed wojną 60%) z przemysłu 21% (przed wojną 13%). Znacznie gorzej było z realizowaniem założeń planu w rolnictwie, gdzie dodatkowo nie sprzyjały warunki pogodowe, zakończyła swą pomoc UNRRA. W roku 1947 osiągnięto jedynie 66% poziomu lat 1934-38). Jako środek zaradczy stosowano tzw. kontraktacje - zawieranie umów z rolnikami przez uspołecznione przedsiębiorstwa, gwarantujące uzyskanie określonych cen za płody rolne, gospodarce dawały towar. Miało to pozytywne skutki głównie z uprawie buraków, gdzie znowu odrodziła się uprawa w małych gospodarstwach. Kontraktacje z czasem rozciągnięto na szereg produktów: ziemniaki, len, warzywa, mleko, jaja. Jednocześnie rosło zużycie nawozów sztucznych. Od 1948r. (utworzenie PZPR) zaczęto realizować proces rozwoju spółdzielczości produkcyjnej na wsi, z głównym orędownikiem planu - ministrem przemysłu Hilarym Mincem. Zakładano, że tylko duże gospodarstwo, zelektryfikowane, zmechanizowane da szybki wzrost produkcji rolnej, Ideę tę łączono z likwidacją warstwy drobnych kapitalistów wiejskich. Chłopi zrażeni byli kołchozami radzieckimi, a ponadto przywiązani do własnej ziemi. PZPR przyjęła wariant przyspieszonego uspołecznienia produkcji rolnej, nie czekając na wzrost produkcji przemysłu na potrzeby wsi. W 1949r. istniały 243 spółdzielnie produkcyjne. Plan trzyletni zamknął się osiągnięciami rolnictwa: wzrostem plonów wielu podstawowych zbóż i wzrostem hodowli, poza trzodą chlewną. 25: Dyskusja CUP-owska W 1948r. rozpoczęło się dostosowywanie systemu planowania i zarządzania do realizacji programu industrializacji. W lutym 1948 z inicjatywy Polskiej Partii Robotniczej odbyła się tzw. Dyskusja CUP-owska. Niepełne wykonanie założeń planu 3 letniego na 1947r. i tym samym niemożność doinwestowania przemysłu ciężkiego zrodziła konflikt wśród organów naczelnych co do kierunku dalszych zmian. Centralnemu Urzędowi Planowania zarzucano: - zmierzanie do zwiększenia nakładów na przemysł artykułów konsumpcyjnych, co doprowadziłoby do poprawy sytuacji społeczeństwa. - niechęć do działań mobilizacyjnych i przekraczania zadań planowych. - błędy w metodologii planowania, obliczaniu dochodu narodowego. Ministerstwo Przemysłu i Handlu, uwzględniając możliwość powstania trudności w nabyciu artykułów inwestycyjnych, postulowało zwiększenie nakładów na przemysł ciężki. Ponadto zdecydowanie skłaniało się ku zwiększeniu wpływu państwa na spółdzielczość i centralizacji zarządzania. CUP zaś proponował większą rolę spółdzielczości i drobnych prywatnych zakładów wytwórczych. W efekcie w 1948r. nastąpiła zmiana kierownictwa CUP-u - odszedł Czesław Bobrowski - oraz doszło do zmian organizacyjnych - wprowadzenie układu branżowego w miejsce dotychczasowej struktury funkcjonalnej. W grudniu 1948r. dochodzi do połączenia się PPR i PSL oraz utworzenia PZPR, co osłabiło siły interakcji. W kwietniu 1949r. zlikwidowano CUP, w miejsce którego powołano Państwową Komisję Planowania Gospodarczego, która odpowiadała za całokształt planowania gospodarczego, przygotowanie materiałów do obrad Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów (tworzył go premier i ministrowie resortów gospodarczych) oraz kontrolę wykonania jego uchwał. 26: Bitwa o handel. W 1946r. na 170 tys. zakładów handlowych rolnictwa aż 150 tys. było w rękach prywatnych. Sektor prywatny dominował zarówno w handlu detalicznym jak i hurtowym, co nie pozwalało państwu kontrolować obrotu towarowego. Władze domyślały się jak nieczyste interesy muszą prowadzić niektóre z przedsiębiorstw, jak spekulowano i przechwycano blisko 10% dochodu narodowego. Dodatkowo w 1947r. (klęska urodzaju) wzrastają ceny na płody rolne, co ograniczyło znacznie siłę nabywczą konsumentów. Powstały Społeczne Komitety Kontroli Cen, które czuwały nad cenami w sektorze prywatnym oraz Komisja Specjalna do Walki ze Spekulacją i Nadużyciami. Dodatkowym problemem były szybko powstające spółdzielnie, które nie były jednak przystosowane do nowych warunków i w zasadz ie sprowadzały się do ochrony elementów kapitalistycznych. W rzeczywistości były to więc "spółdzielnie rodzinne" korzystające z szeregu przywilejów a będące naprawdę prywatnymi przedsiębiorstwami kapitalistycznymi, chroniącymi się pod spółdzielczym szyldem. Przedstawiona sytuacja wywołała w państwie szereg dyskusji, które rozpoczęły tzw. bitwę o handel. Zwyciężyła koncepcja Polskiej Partii Robotniczej (PPR), zgodnie z którą pozycję dominującą w handlu ma państwo, które winno również wpływać na spółdzielnie i adaptować je do centralnego systemu planowania. Zaczęto działać już latem 1947r., rozbudowując placówki Państwowej Centrali Handlowej, powstawały domy towarowe, rozwija się spółdzielcza sieć handlowa. W kraju powstają gminne spółdzielnie "Samopomoc Chłopska" a w 1948r. Centrala Rolnicza Spółdzielni "Samopomoc Chłopska" - nadrzędna organizacja spółdzielczości rolniczej. W maju 1947r. powstało Biuro Cen - ustalające dopuszczalne marże i ceny maksymalne artykułów przemysłowych. Komisje cenowe różnego szczebla określały ceny maksymalne artykułów spożywczych. Przedsiębiorstwa prywatne obciążono zwiększonymi podatkami. To w pewnym stopniu ograniczyło zyski sektora prywatnego i zmniejszyło jego liczebność. Od czerwca 1947r. wprowadzono koncesjonowanie na działalność w handlu prywatnym. Zezwolenie wydawały stosowane władze wojewódzkie. Równocześnie następuje rozwój handlu uspołecznionego, a udział sektora prywatnego maleje. Prywatna działalność handlowa była dyskryminowana na różnych płaszczyznach: - możność funkcjonowania tylko w mniejszych miastach, zaś w dużych w bocznych ulicach, bądź na peryferiach - nacisk fiskalny (obciążenie podatkowe) - akcje policyjne i inspekcje (wysokie kary pieniężne) - odmawiano kupcom wynajmowania i nabywania lokali handlowych i dostępu do atrakcyjnych towarów - uniemożliwiano zajmowanie się określonymi branżami. - od 1948r. przestał funkcjonować, rozwiązany przez władze, samorząd kupiecki. Bitwa o handel, z jej ideą uznania własności państwowej, jako najbardziej adekwatnej dla państwa i ustro ju, ze swoimi reperkusjami w latach 50-tych owocuje zmniejszeniem liczby placówek handlu prywatnego z 184 000 do 14 000 ( w latach 1947 - 55). Państwo i spółdzielczość uzyskały pozycję monopolistyczną na rynku. Cele zaś bitwy o handel - dostosowanie handlu do gospodarki nakazowo rozdzielczej - zrealizowano 27. Przyczyny Wielkiego Kryzysu: a) w USA: brak równowagi między zdolnością produkcyjną a możliwościami zbytu. Podstawą dotychczasowego ożywienia był popyt stwarzany przez inwestycje, skierowany na trwałe dobra wytwórcze. Natomiast ruch inwestycyjny pobudzany był różnymi zabiegami na giełdzie. Fikcyjna siła nabywcza oparta była na spekulacyjnej zwyżce kursów papierów wartościowych: 3/4 akcji było kupowane za kredyty (udzielane często na podst. świadectw posiadania innych akcji, mając nowe akcje można było znowu uzyskać kredyt na zakup następnych, itd.) Zbyt mała podaż wynalazków sprawiła, że nie można było inwestować w produkcję nowych produktów, co mogłoby doprowadzić do pobudzenia popytu. Wzmożone inwestycje spowodowały wzrost podaży tradycyjnych dóbr konsumpcyjnych, a tymczasem siła nabywcza rolników malała, a robotników miejskich wzrastała wolniej niż podaż, w wyniku działania monopoli, które reglamentowały produkcję i utrzymywały wysoki poziom cen, ograniczając wzrost siły nabywczej ludności. „Pogoń za zyskiem zabiła jego źródło- produkcję” Dodatkowo utrzymywał się permanentny kryzys rolnictwa. Został zerwany związek między produkcją a konsumpcją. Narastały zapasy (węgla, cukru, miedzi, bawełny). Na giełdzie 23 października nastąpiło pierwsze załamanie kursów akcji. b) dlaczego cały świat: rozbudowany system wzajemnych powiązań między USA a resztą świata, wycofywanie kapitałów z krajów zagrożonych co podkopywało ich pozycję. Kraje zagrożone kryzysem wprowadzały ograniczenia importowe, destabilizując sytuację w innych krajach. W państwach surowcowych kryzys spowodował spadek zapotrzebowania na ich produkty, wpłynął na redukcję cen i zmniejszenie ich dochodu narodowego. W państwach rolniczych spadek cen powodował wzrost produkcji rolniczej i ograniczenie zakupów konsumpcyjnych. Monopole ograniczały produkcję zamiast obniżać ceny. Eksport kapitałów z jednej strony, a system gold exchange standard z drugiej uzależniały sytuację słabszych państw od koniunktury w kilku krajach wiodących. Należy jeszcze wspomnieć o czynniku psychologicznym (wiadomości z innych krajów kształtowały nastroje tam, gdzie kryzys jeszcze nie dotarł). W latach dwudziestych próbowano realizować tradycyjną, liberalną politykę, coraz mniej pasującą do ówczesnej sytuacji. Wg. Prof. Jachowicza przyczyny Wielkiego Kryzysu są trudne do znalezienia. (notatki z wykładu). 28. Przemysł w dobie Wielkiego Kryzysu. Przemysł w okresie kryzysu charakteryzowały: - w początkowej fazie był to wzrost zapasów niesprzedanych towarów, później nastąpiła pewna obniżka cen produktów, spadły zyski przedsiębiorców. - spadek produkcji na całym świecie łącznie o ok. 30%, najsilniejszy w Ameryce Pn i Pd: o 50%, w Europie o 35%, a w Azji tylko o 10% (na skutek dominującej roli Japonii, która prowadziła wojnę z Chinami). - zmniejsza się zatrudnienie w przemyśle, powodując gigantyczne bezrobocie. Pensje robotników spadają do „głodowych” wartości, nie działa mechanizm, który wg klasyków powinien zawsze działać w takich przypadkach: im tańszy produkt (tutaj praca), to bardziej zwiększa się zapotrzebowanie na niego. Ludzie sprzedawali ołówki na rogach ulic, aby mieć na chleb, a i tak nie mieli. - silniejszy spadek prod. dóbr inwestycyjnych niż art. konsumpcyjnych, co wiązało się ze spadkiem inwestycji nawet do wartości ujemnych, kiedy to nie tylko nie kupowano nowych maszyn, ale nie remontowano nawet starych (inwestycje odtworzeniowe), lecz niekiedy je sprzedawano. W momencie, gdy kryzys zaczął się cofać, szybciej jednak rosła prod. dóbr inwestycyjnych. - dążenie do wprowadzenia nowych rozwiązań technicznych, które umożliwiłyby obniżenie kosztów prod. np. zastępowanie napędu parowego - elektrycznym, używanie ropy naftowej zamiast węgla do opalania pieców; rozwinęły się nowe gałęzie przemysłu, jak elektroenergetyka. Jeszcze większe zmiany zaszły w dziedzinie handlu. W kwietniu 1918 wprowadzono monopol handlu zagranicznego, w listopadzie 1918 wydano dekret o monopolu państwowym w handlu wewnętrznym. Na jego podstawie większość jednostek handlowych została znacjonalizowana, a zachowano jedynie podległą państwu spółdzielczość handlową. 1. W okresie KW władze radzieckie świadomie zmierzały do znaturalizowania stosunków ekonomicznych. Liczono, że doprowadzenie do przeistoczenia inflacji w hiperinflację spowoduje zupełną niemal utratę wartości rubla i ułatwi tym samym eliminację handlu oraz przejście do gospodarki bezpieniężnej. Dlatego ciągłemu wzrostowi emisji pieniądza towarzyszyły decyzje o rozszerzaniu reglamentacji kartkowej w miastach, zmniejszaniu rozpiętości płac robotniczych, powiększaniu udziału w płacach świadczeń w naturze, stosowaniu bezpieniężnego rozrachunku w stosunkach pomiędzy przedsiębiorstwami i jednostkami państwowymi itp. W styczniu 1920 zamknięto Bank Ludowy RFSRR. Kredytów udzielano od tego czasu głównie w postaci dostaw surowców i materiałów. W drugiej połowie 1920 zarządzono konfiskatę kruszców szlachetnych oraz zlikwidowano opłaty za produkty reglamentowane, a także szereg państwowych i komunalnych usług publicznych. W lutym 1921 wydano postanowienie o zaprzestaniu pobierania podatków. Na kwiecień przygotowano całkowite zniesienie pieniądza. Likwidacji stosunków towarowo pieniężnych nie udało się jednak przeprowadzić. Nie pozwoliła na to sytuacja, która ostatecznie wymusiła porzucenie polityki KW. Zanim do tego doszło istnienie pieniądza podtrzymywał czarny rynek. Szacuje się, że w latach 1918-19 ludność miejska kupiła na czarnym rynku ok. 60% wszystkich skonsumowanych przez siebie artykułów spożywczych. W okresie KW wprowadzono powszechny obowiązek pracy, uzależniając od jego wypełnienia kartkowe przydziały artykułów konsumpcyjnych („kto nie pracuje, ten nie je”). Poprzez przymus pracy starano się zaradzić spadkowi zatrudnienia w przemyśle (mobilizacja do armii, migracje na wieś, stały spadek wytwórczości). Zwiększono również czas pracy (z 8 do 12 h) oraz pracę w godzinach nadliczbowych. Przydział do fabryk (z wyjątkiem przemysłu zbrojeniowego) odbywał się za pośrednictwem kierowanej przez państwo Giełdy Pracy. Drugim powodem ustanowienia powszechnego przymusu pracy było dążenie do odbudowania dyscypliny wśród zatrudnionych. W okresie KW pojawiły się pierwsze obozy pracy przymusowej. Nie było ich zbyt wiele, więc nie odgrywały istotniejszej roli gospodarczej. Bilans polityki KW był jednoznacznie negatywny. Umożliwił on realizację priorytetu produkcji i dostaw dla armii, ale społeczne i gospodarcze koszty o mało nie doprowadziły do upadku bolszewików. 38. Nowa Ekonomiczna Polityka (NEP) Decyzje polityczne o przejściu do NEP podjęto w lutym i marcu 1921 roku. Zarzucono go ostatecznie w roku 1929 wraz z zainaugurowaniem polityki planowego uprzemysłowienia i kolektywizacji rolnictwa. Celem NEP było odbudowanie więzi ekonomicznych pomiędzy rolnictwem i przemysłem, likwidację niedoborów żywnościowych oraz uspokojenie burzących się chłopów i robotników. Zdecydowano się na dopuszczenie do ograniczonej odbudowy rynku, stosunków towarowo-pieniężnych, sektora prywatnego i indywidualnej inicjatywy ekonomicznej. Działania te miały przynieść w pierwszej kolejności korzyści rolnictwu, przez co miała zostać ożywiona cała gospodarka. Proces krystalizacji NEP zakończył się w październiku 1921. Do tego czasu utrzymywano liczne przepisy z czasów komunizmu wojennego, a nawet były próby przeciwdziałania odradzającemu się rynkowi. Rozkwit NEP przypada na okres od października 1921 do grudnia 1925, potem NEP wyraźnie osłabł. Po 1925 zaczął wyraźnie wzrastać udział produkcji przemysłowej w globalnej wytwórczości ZSRR, co świadczyło o zapoczątkowaniu procesu industrializacji. Istota NEP- ograniczone koncesje na rzecz rynku i gospodarki indywidualnej- nie została jeszcze zanegowana. Stało się to ostatecznie u schyłku 1929 roku. Politykę NEP należy traktować jako próbę czasowego zintegrowania podstaw systemu socjalistycznego z elementami rynku i bodźców ekonomicznych. W okresie NEP nastąpiła pewna decentralizacja systemu kierowania gospodarką, wiele bieżących decyzji delegowano na niższe szczeble zarządzania. Stało się to na skutek częściowej denacjonalizacji, usamodzielnienia się przedsiębiorstw państwowych i odbudowy powiązań rynkowych. Charakterystyczną cechą NEP była dyktatura finansów, a ściślej dominujące znaczenie Komisariatu Finansów i (po jego odtworzeniu) banku centralnego. Absolutnym priorytetem w polityce gospodarczej stało się zrównoważenie budżetu i stabilizacja rubla. Planowanie gospodarcze nadal nie odgrywało większej roli, powstające plany były niczym więcej jak próbą prognozy, zaś planowanie wieloletnie pozostawało w sferze teorii. W rolnictwie NEP odszedł od zbrojnej rekwizycji nadwyżek i przeszedł do pobierania podatku w naturze. Drugą istotną regulacją było zezwolenie na wolny handel pozostałymi nadwyżkami rolnymi. W 1924 podatek w naturze przekształcono w pieniężny. NEP przyniósł korzystne efekty dla rolnictwa, lecz jego pierwsze lata upłynęły pod znakiem wielkiego głodu (1921-23). Przyczynami był nieurodzaj i efekty komunizmu wojennego. Szacuje się, że w tym okresie zmarło z głodu 5 mln. ludzi. NEP dążąc do polepszenia zaopatrzenia rolnictwa w artykuły przemysłowe, musiał odbudować produkcję i aparat dystrybucji rynkowej. Zaczęto więc denacjonalizację działalności przemysłowej, rzemieślniczej i handlowej. Zaczęła się ona w maju 1921 i polegała na przekazywaniu przedsiębiorstw inicjatywie prywatnej (także byłym właścicielom i kapitałowi zagranicznemu) oraz tworzeniu nowych zakładów prywatnych. Kapitał prywatny nie uzyskiwał tytułu własności lecz koncesję na okres od 2 do 5 lat. Otwarto ponownie banki i odtworzono system podatkowy. Zrezygnowano z płac w formie znaturalizowanej, wprowadzono zróżnicowanie płac i rehabilitację bodźców ekonomicznych. Przywrócono rachunek ekonomiczny. W sektorze państwowym odbudowano system rozliczeń między przedsiębiorstwami i organami włazy centralnej, wprowadzając specjalny rozrachunek gospodarczy pozwalający na pewną samodzielność działania. Najważniejsza jednak okazała się reforma antyinflacyjna przeprowadzona w latach 1921-24. W jej wyniku ustabilizowano rubel i stworzono podstawy jednolitego systemu pieniężnego. W okresie NEP nastąpiło odejście od powszechnego przymusu i militaryzacji pracy, gdyż uznano te rozwiązania za nieefektywne ekonomicznie. Przetrwały obozy pracy przymusowej, aczkolwiek i one przeszły na system „rozrachunku gospodarczego” Dzięki polityce NEP sytuacja gospodarcza Rosji Radzieckiej zaczęła się powoli poprawiać. Rosła produkcja i obroty handlowe, zwiększyła się ilość upraw i ich sprzedaż do miast. Produkcja przemysłowa w 1925 stanowiła 75,5% stanu z 1913, a pod koniec NEP zbliżona do przedwojennej. Produkcja rolnicza pod koniec NEP przewyższała tę z 1913 o 21%. Ujemnymi symptomami NEP był wzrost bezrobocia w miastach, spadek płac robotniczych i wzrost cen. 39. Kolektywizacja w ZSRR Kolektywizacja to proces wymuszonego przez państwo komunistyczne przekształcenia drobnych, prywatnych gospodarstw chłopskich w wielkie gospodarstwa spółdzielcze (kołchozy) obok istniejących państwowych (sowchozów). Kolektywizację rolnictwa przeprowadzono w ZSRR w latach 1930-1935. Motywy kolektywizacji były dwojakie: chęć dopasowania rolnictwa do wizji gospodarki uspołecznionej oraz potrzeba nieekwiwalentnego uzyskania surowców rolnych, żywności i rąk do pracy w okresie socjalistycznej industrializacji. W trakcie kolektywizacji dochodziło do represji wobec przeciwstawiających się jej chłopów („rozkułaczanie”). Gospodarczymi skutkami kolektywizacji był spadek produkcji i pogłowia oraz klęska głodu. Do marca 1930 roku kolektywizacje prowadzono bardzo szybko, wywłaszczając chłopów przy szerokim wykorzystaniu metod administracyjnych i siłowych. Z jednej strony likwidowano indywidualne gospodarstwa i tworzono kołchozy przejmujące całość dotychczasowego majątku chłopstwa, z drugiej dokonywano tzw. "rozkułaczania czyli usuwania ze wsi warstwy bogatszych gospodarzy (a dodatkowo wszystkich chłopów opierających się kolektywizacji). Władze lokalne otrzymywały odgórne normy wytyczające zakres eliminacji gospodarstw chłopskich oraz intensywność rozkułaczania. W pierwszym przypadku wynosiły one zwyk le 100%, a w drugim 5-7%. Wyniki pierwszego etapu kolektywizacji były katastrofalne. Wśród chłopstwa szerzyły się niezadowolenie, bierny opór i bunty. Padły liczne ofiary śmiertelne. Reakcją na przymus kolektywizacyjny była rzeź inwentarza żywego, zapobiegająca przejmowaniu go przez kołchozy. Chłopi zabijali również masowo konie, przez co uniemożliwiali ich użycie jako siły pociągowej w kołchozach. Ponieważ jednocześnie brak było maszyn rolniczych, gospodarstwa kolektywne stanęły na granicy załamania produkcyjnego. Wobec takiego rozwoju sytuacji postanowiono przejściowo złagodzić politykę wobec wsi. Od początku marca 1930 przyhamowano tempo kolektywizacji, wycofano się z administracyjno-siłowych metod nacisku na chłopów oraz wyrażono zgodę na rozwiązywanie już utworzonych kołchozów. O ile w marcu 1930 skolektywizowanych było 58% gospodarstw chłopskich, o tyle we wrześniu tego samego roku wskaźnik ten spadł do 21%. Chłopi nie wierzyli jednak w trwałość "odwilży". Dlatego dokonywany przez nich ubój inwentarza żywego trwał dalej. Jesienią 1930 okazało się, że mieli rację. Po zakończeniu żniw kolektywizacja przybrała ponownie na sile. Nie przebiegała już jednak z taką gwałtownością jak w pierwszych miesiącach roku. Na wyraźnie mniejszą skalę prowadzono "rozkułaczanie". Chłopom wtłaczanym do kołchozów, w odróżnieniu od początkowej fazy kolektywizacji, pozostawiono na własność osobistą, zabudowania mieszkalne, drobny sprzęt gospodarski, krowę oraz pewną liczbę owiec, świń i ptactwa domowego. Najważniejsze było jednak wydzielenie z ziemi kołchozowej tzw. działek przyzagrodowych, na których zezwalano gospodarować indywidualnie (w 1939 dawały one 25% produkcji rolnej). Zaczęto również stosować wobec kołchoźników różnego rodzaju bodźce płacowe (od 1931) oraz zezwolono- po każdorazowym wywiązaniu się kołchozów z dostaw obowiązkowych dla państwa- na sprzedaż produktów rolnych po wolnych cenach na tzw. rynku kołchozowym (od 1932). Kiedy w 1935 doprowadzono kolektywizację do końca, w rolnictwie radzieckim nie było już praktycznie gospodarstw indywidualnych, a jedynie formalnie spółdzielcze kołchozy oraz państwowe sowchozy. Kołchozy liczyły zwykle 400-500 ha, sowchozy- obejmujące ok. 10% zasiewów- początkowo nawet do kilkuset tys. ha (od 1931 ulegały stałej dekoncentracji. Rezultatem kolektywizacji było przejęcie przez państwo ścisłej kontroli nad gospodarką rolną, ostatnią względnie autonomiczną sferą gospodarki, oraz nad chłopstwem, ostatnią względnie autonomiczną grupą społeczną. Dzięki likwidacji indywidualnych gospodarstw możliwe stało się zarówno wytyczenie kierunków produkcji rolnictwa, jak i akumulowanie potrzebnej ilości produktów rolnych. Kontrola nad skolektywizowanym rolnictwem sprawowana była za pośrednictwem państwowych Stacji Maszynowo- Traktorowych (MTS). Pierwotnie miały one dostarczać kołchozom maszyny rolnicze na kredyt. Ponieważ maszyn było za mało, zdecydowano się na skoncentrowanie ich w poszczególnych MTS-ach oraz obsługiwanie przez nie w okresie prac siewnych i żniwnych większej ilości kołchozów (najczęściej po ok. kilkadziesią t). Tym samym MTS-y mogły z łatwością nadzorować realizację zadań planowych w całym rolnictwie. W tym celu organizowano w nich specjalne piony polityczno-propagandowe. Ocena efektów powszechnej kolektywizacji różniła się w zależności od punktu widzenia. Władze bolszewickie- choć przekonały się o utopijności tezy o wyższości gospodarstw kolektywnych nad indywidualnymi- dostrzegały przede wszystkim wzrost towarowości rolnictwa i związaną z tym intensyfikację eksportu (w 1930 i 1931 wyeksportowano po ok. 50 razy więcej zboża niż w 1929). Nastąpiło to jednak kosztem bezprzykładnego wyzysku chłopów przez państwo. Za niezrealizowanie zaplanowanej wielkości dostaw stosowano represje finansowe (w stosunku do kołchozów) oraz karne (w stosunku do kołchoźników i- dopóki tacy byli- samodzielnych gospodarzy. Ponadto wzrostowi towarowości rolnictwa towarzyszyło ograniczenie powierzchni zasiewów, ogólnej produkcji rolnej oraz skali hodowli. W momencie zakończenia powszechnej kolektywizacji wyniki na wszystkich tych polach były gorsze niż w 1929 roku. Skala tendencji spadkowych wywołanych kolektywizacją jest kwestią sporną. Wg różnych danych oscylowała ona wokół kilku procent w przypadku powierzchni upraw, kilkunastu w przypadku wielkości produkcji i kilkudziesięciu (często nawet ponad 50%) w przypadku pogłowia zwierząt hodowlanych. Połączenie spadku globalnej produkcji ze wzrostem jej towarowości i powiększeniem eksportu doprowadziło do nowej wielkiej fali głodu. Przypadła ona na lata 1932-33. Najtragiczniejsza sytuacja panowała na Ukrainie. Pod względem skali był to głód większy niż na początku lat dwudziestych, a ponadto w dużej mierze sztuczny. Produktów rolnych choć mniej niż w latach poprzednich, było na tyle dużo, że niedobory żywnościowe nie powinny wystąpić. Spowodowały je jednak nadmierna eksploatacja kołchozów prowadzona w celu powiększenia towarowości rolnictwa oraz tzw. terror głodowy stosowany w walce z chłopami opierającymi się kolektywizacji. Istotną przyczyną była także nieefektywność odgórnego systemu dystrybucji żywności. Wielkie rzesze ludzi nie miały co jeść, a jednocześnie zdarzało się, że zboże gniło na polach i w magazynach. Szczytowe nasilenie głodu przypadło na lato 1933 roku. Dokładna liczba ofiar sztucznego głodu w latach trzydziestych nie jest znana, ale wg. wszelkiego prawdopodobieństwa znacznie przekroczyła 5 mln. Wśród społecznych kosztów kolektywizacji należy wymienić również miliony "kułaków" i ich rodzin wysiedlanych do obozów pracy oraz nowych miast przemysłowych. ten drugi kierunek wywózek złożył się jednocześnie na silne- co najmniej kilkumilionowe- "pchnięcie ku urbanizacji" 40. Wyjaśnij pojęcie: socjalistyczna industrializacja. Industrializacja czyli inaczej uprzemysłowienie jest to proces zastępowania rozproszonej, indywidualnej i ręcznej produkcji przez produkcję fabryczną, którą charakteryzowały: koncentracja w jednym miejscu, scentralizowane kierownictwo, podział pracy, masowość, standaryzacja oraz wykorzystanie nowoczesnych źródeł energii. Industrializacja najwcześniej nastąpiła w Wielkiej Brytanii (II poł. XVIII wieku). Niezbędnymi warunkami industrializacji były: kapitał, wolna siła robocza i rynki zbytu. Charakterystyczną cechą klasycznej industrializacji było to, że najpierw obejmowała ona gałęzie produkujące dobra konsumpcyjne (np. przemysł włókienniczy), a dopiero później przemysł ciężki. Industrializacja przekształciła w zasadniczy sposób gosodarkę i społeczeństwo krajów nią objętych, będąc jednym z czynników wzrostu produkcji, wzrostu dobrobytu, eksplozji demograficznej i urbanizacji. Specyficznym rodzajem industrializacji była socjalistyczna industrializacja, która polegała na forsownej, wymuszonej przez władze (a nie rynek) rozbudowie przemysłu państwowego w krajach komunistycznych. Industrializacja socjalistyczna rozpoczęła się w ZSRR w latach trzdziestych, a w krajach Europy Wschodniej i Chinach w latach pięćdziesiątych. Ważnym źródłem akumulacji było nieekwiwalentne wykorzystanie rolnictwa, w którym przeprowadzano równocześnie kolektywizację. Zasady socjalistycznej industrializacji stały się dogmatem polityki gospodarczej i były kontynuowane z rozmaitym natężeniem aż do upadku rządów komunistycznych. Cechą industrializacji socjalistycznej był priorytet przemysłu ciężkiego, zaniedbanie potrzeb konsumpcyjnych. Z polityką socjalistycznej industrializacji związane były też silne tendencje autarkiczne.