Pobierz Historia gospodarcza Europy - Notatki - Historia Gospodarcza - Część 1 i więcej Notatki w PDF z Historia gospodarcza i społeczna tylko na Docsity! 1 1. Średniowieczne społeczeństwo wiejskie. Początki kształtowania się wsi sięgają ustroju wspólnoty pierwotnej i są ściśle związane z rozwojem rolnictwa. Z chwilą pojawienia się państwa i ustroju klasowego, dużą rolę zaczęło odgrywać osadnictwo zorganizowane przez właścicieli ziemskich. Przeciwieństwa klasowe ujawniły się poprzez wydzielenie lub odosobnienie posiadłości dużych właścicieli ziemskich od wiejskich, zamieszkiwanych przez drobnych rolników (chłopów), którzy stanowili poddaństwo – cechę charakterystyczną feudalizmu. We wczesnym średniowieczu na wsi zachodnioeuropejskiej przeplatały się dwa systemy gospodarcze: - z jednej strony w niemal wszystkich krajach przetrwało wiele latyfundiów z okresu rzymskiego, którymi władały różne rody oraz te, które zostały przekazane w ręce Kościoła; - z drugiej strony można było spotkać liczne wsie zamieszkiwane przez wolnych chłopów, obciążonych jedynie obowiązkami i powinnościami w stosunku do państwa. Obok płacenia daniny w naturze (początkowo także w pieniądzu) na właścicieli spadała konieczność odrabiania pól dworskich, ponieważ liczba niewolnych, bezpośrednio obsługujących dwór pański kurczyła się stale. Mimo znacznych rozmiarów gospodarstwa pana feudalnego, miało ono znaczenie drugorzędne, gdyż jego istnienie uzależnione było od gospodarstw chłopskich, których posiadacze mieli obowiązek pracy odrobkowej. Wsie w ówczesnych czasach tworzyły pewnego rodzaju wspólnoty terytorialne. Dominująca wówczas gospodarka odłogowa wymagała nie tylko ogromnych obszarów eksploatowanych na zmianę, ale również istnienie organizacji wyznaczających działki pod uprawę, jak i regulujących wykorzystywanie pozostałych ziem, tzw. almendę – wspólną własność użytkowaną zazwyczaj jako pastwisko. Podstawową jednostką gospodarczą było gospodarstwo chłopskie (włóka), składające się (w zależności od położenia geograficznego) z zagrody, ogrodu, pola czy winnicy, poświęconych na uprawę zbóż, owoców, warzyw itp. oraz z uprawnień do korzystania z łąk, pastwisk i lasu, z czym wiązała się hodowla bydła. Regres, jaki nastąpił w rolnictwie w okresie wędrówek ludów, wiązał się ze zniszczeniami wojennymi, spustoszeniem wsi i dworów, niż z upadkiem techniki rolnej. Po jego ustąpieniu pojawiły się elementy postępu w rolnictwie: rozpowszechniło się uprawianie trójpolówki, pługów oraz zastosowanie żelaza w narzędziach rolniczych. Począwszy od XI wieku, nastąpiły wielkie przemiany gospodarcze i społeczne, której wyrazem był m. in. wzrost liczby ludności, stopniowy rozkład systemu gospodarki feudalnej, rozwój rzemiosła, handlu, ożywienie procesów migracyjnych. Dlatego też chłopi osiedlający docsity.com 2 się na nowopowstałych osadach uzyskiwali większe swobody niż poprzedni poddani, poprawie uległo również prawo chłopów do własnych gospodarstw uznawanych za dziedziczne w zamian za wywiązywanie się ze świadczeń, pańszczyznę zamieniono na czynsz, ziemie dworskie zaczęto wydzierżawiać, przy czym pan miał udział w plonach od 1/3 do 1/12 (w zależności od regionu). W całej Europie XII w. komutacja – zamiana robocizn na czynsz w naturze, zwłaszcza w pieniądzu stała się zjawiskiem powszechnym. W miarę wzrostu gęstości zaludnienia, mimo rozwoju rolnictwa, na niektórych terenach europejskich miały miejsce klęski głodu, spowodowane wyczerpaniem się ziem nadających się pod uprawę. Rezultatem niedożywienia było zmniejszenie odporności na choroby – a w związku z tym największa epidemia zwana „czarną śmiercią” (1348 – 1350), pustosząca całą Europę. Wiele wsi całkowicie opustoszało a ich grunty z wolna ponownie porastały lasami. 2. Handel w średniowieczu. Geneza kupiectwa średniowiecznego pochodzi z różnych źródeł: zdaniem jednych, wielcy kupcy „wyrośli” z wielkich handlarzy; inni, powątpiewając w możliwości zdobycia w ten sposób fortun, wskazują na rycerstwo, które często śladem skandynawskich wikingów wiązało handel z rozbojem. Natomiast kupcy włoscy byli posiadaczami renty feudalnej, z której czerpali zyski przeznaczane na handel różnymi towarami. W miarę ożywienia handlu i wzrostu jego zakresu, początkowo kupcy prowadzili transakcje indywidualne, jednak z czasem zaczęli łączyć się w trwałe spółki, tzw. gildie, zorganizowane dla ochrony wspólnych interesów, przede wszystkim rodzinne,; niektóre z nich przekształciły się w wielkie domy handlowo – bankowe. Gdy pieniądz stawał się powszechnym miernikiem wartości, mimo otwieranych nowych kopalń (Tyrol, Czechy, Słowacja – XIII w.), istniejący zapas srebra był niewystarczający, z trudem pokrywał zapotrzebowanie. Wobec takiej sytuacji coraz większą rolę zaczęły odgrywać transakcje kredytowe – weksle weszły w powszechne użycie. Dla ułatwienia obrotów we Włoszech, środkiem płatniczym staje się złota moneta o stałej wartości kruszcu – we Florencji zwana florenem, w Wenecji – dukatem, później bita również w innych krajach Europy. Jednak poważną przeszkodą w rozwoju kredytu była doktryna kościelna, uważająca każdą pożyczkę za lichwę, potępioną w Ewangelii, w związku z tym sprawy finansowe znalazły się w rękach Żydów. docsity.com 5 niekoniecznie odbywało się to drogą walki. Popularne było wykupywanie przez mieszczan przywileju nadającego „wolności miejskie” – samorząd i immunitet. Również z lokalnego organu sądowego rozwinęła się władza miejska, w skład której weszli bogaci kupcy, posiadacze wielu ziem i rycerstwo – grupa oligarchiczna, która zmonopolizowała władzy. We Włoszech najmocniejsze miasta uzyskały charakter niezależnych republik, np. Wenecja utrzymała te pozycję aż do XVIII w. Upadek państwa rzymskiego spowodował wyludnienie się położonych w jego obrębie miast. Jednak proces ten nie przebiegał wszędzie w takim samym tempie. Rozwój miast europejskich w IX – XI w. odbywał się na ogół w sposób bezplanowy. W tym czasie wykształciły się zalążki prawa miejskiego Począwszy od XII w. miasta budowana wg racjonalnych planów – sieć uliczna miała układ regularny, ważną rolę odgrywały poszerzone ulice lub place służące celom handlowym. Ośrodkiem miasta był zwykle rynek, na którym znajdowały się główne budowle publiczne, np. ratusz, sukiennice, główny kościół. Natomiast klasztory położone były na peryferiach miasta, często w nawiązaniu do systemu obronnego. Około XII – XIV w. nastąpił okres wzmożonej kolonizacji miejskiej. Miasta zakładano głównie jako ośrodki rzemieślniczo – handlowe dla lokalnego rynku; odpowiednio ufortyfikowane służyły umocnieniu władzy świeckiej. Nasycenie miastami regionów najbardziej zurbanizowanych przekraczało często istotne potrzeby i możliwości gospodarcze. W takich przypadkach ludność miejska trudniła się wyłącznie rolnictwem. Powstawanie osad miejskich zależało od różnorodnych czynników, jednak na ogół ośrodki administracji Kościelnej czy świeckiej przyciągały ludność, stwarzając możliwości do handlu lub miejsca kultu religijnego oraz licznymi przywilejami polegającymi m. in. na: - prawie do działek budowlanych o rolnych za opłatą czynszu; - zwolnieniu z powinności ciążących na ludności wiejskiej; - uprawnieniach w dziedzinie sądownictwa i działalności gospodarczej. Osadnictwo miejskie w średniowieczu miało inną strukturę niż w starożytności. Sieć miast była gęstsza, ludność zdecentralizowana. Liczne zamożne i ważne ośrodki posiadały mniejsze zaludnienie, większość ówczesnych miast nie przekraczała kilkuset osób. Kiedy w IX – X w. w Europie zaczynał się proces ponownej urbanizacji, świat krajów muzułmańskich przeżywał okres swego rozkwitu. 4. Motory przemian i postęp techniczny w średniowieczu. docsity.com 6 W gospodarce średniowiecznej nie można pominąć przemysłu wytwórczego, choć był on znacznie mniej rozwinięty niż rolnictwo. W początkach epoki nastąpiła regresja jeśli chodzi o umiejętności techniczne, ale w roku 1000 poziom techniki był równie wysoki jak w starożytności. Stale rosła liczba innowacji. Największą gałęzią przemysłu były manufaktury. Produkowano w nich tkaniny. W XI w. niektóre tereny zaczęły się specjalizować w produkcji tkanin. Najważniejszą rolę odegrała Flandria i tereny północnej Francji oraz obszary należące do dzisiejszej Belgii. Inne ośrodki znajdowały się w północnej Italii i Toskanii, w południowo – wschodniej Anglii i południowej Francji. Wełna była najważniejszym surowcem, a tkaniny wełniane najbardziej poszukiwane. Oprócz wełny produkowano len, a produkcja jedwabiu i bawełny ograniczała się do Italii i muzułmańskiej Hiszpanii. Produkcja wyrobów metalowych miała mniejszy zasięg niż produkcja tkanin. Jednak pod koniec średniowiecza zaczął się tu wyraźny postęp. Żelazo stało się tanim metalem i zaczęto go używać nie tylko do wyrobu broni i zbroi, ale również do produkcji narzędzi użytkowych. Duże zasoby żelaza i jego niskie ceny były spowodowane dostępnością rud żelaza. Niemałe znaczenia miały ulepszenia techniczne, a szczególnie zastosowanie napędu wodnego do poruszania miechów kowalskich. Pod koniec XIII w. pojawiły się prototypy wielkich pieców stosowanych w hutnictwie. Wprowadzenie zmian technicznych ułatwiło zrzeszenie górników i hutników w wolne stowarzyszenia rzemieślnicze. Rozpatrując zagadnienia dotyczące produkcji i udoskonalenia nauk należy brać pod uwagę popyt konsumpcyjny. Gdy chłopi zaczęli nabywać swoje narzędzia na własność, ich warunki bytowe były proporcjonalne do wysiłków. Opłacało im się więc nabywać narzędzia, bo mogli sobie na to pozwolić. Innym rzemiosłem, które się rozwinęło , było garbarstwo. Skóry używano do produkcji siodeł, uprzęży, ale również do produkcji mebli, odzieży, urządzeń potrzebnych w rzemiośle. Ludzie średniowiecza w sposób przemyślany poszukiwali innowacji. To średniowiecznemu druciarzowi zawdzięczamy szkło korekcyjne i zegary mechaniczne. W użycie wszedł też kompas. Używano prostych kół wodnych poruszanych przez strumień wody. W Wenecji w połowie XI w. weszło w użycie koło młyńskie, które uruchamiały przypływy i odpływy morza. Bardziej satysfakcjonującym urządzeniem były wprowadzone w XII w. wiatraki. Przy wykorzystaniu bryzy morskiej służył on do tego samego, co młyn wodny. Używano ich przede wszystkim w Holandii, Zelandii i Flandrii. Nieskomplikowana struktura wiatraków pozwoliła skonstruować zegar wodny. W następnym stulecie zaczęły powstawać zegary docsity.com 7 mechaniczne. W latach 1348 – 1364 włoski fizyk i astronom Giovanni de Donai skonstruował zegar, który nie tylko pokazywał godziny, ale umożliwiał śledzenie ruchów księżyca, słońca i innych znanych wówczas 5 planet. Odkrycie średniowieczne miały duży wpływ na gospodarkę. Przyczyniły się do redukcji siły roboczej oraz do zwiększenia produkcji. Wynalezienie zegara uświadomiło ludziom upływ czasu i zwiększyło systematyczność oraz punktualność. 5. Kryzys gospodarki średniowiecznej. Na kryzys ten złożyło się wiele zjawisk. Jednym z najbardziej charakterystycznych była plaga dżumy, czyli tzw. „czarna śmierć”. Jednak to nie ona go zapoczątkowała. Już pod koniec XIII w. znacznie zaczął się zmniejszać przyrost demograficzny (w porównaniu z poprzednimi stuleciami). Zaczęły nasilać się nieurodzaje (I poł. XIV w.), a co za tym idzie problemem stały się klęski głodu. Wielki głód w latach 1315 – 1317 dotknął całą północną Europę, od Pirenejów aż do Rusi. Zwiększający się ogólnie niepokój i niepewność, jeśli chodzi o zdobywanie żywności, w połączeniu z przeludnieniem, a także brakiem urządzeń sanitarnych spowodował, że ludność była bardziej podatna na epidemie – z których najgorsza była „czarna śmierć”. W Europie pojawiła się w 1343 r. (z Azji). Rozprzestrzeniała się szybko wzdłuż głównych szlaków handlowych. W ciągu 2 lat spustoszyła całą Europę, od Sycylii i Portugalii aż po Norwegię, oraz od Moskwy aż do Islandii. W Europie liczba ludności zmalała co najmniej o 1/3.Epidemia ta przekształciła się w chorobę endemiczną, która wybuchała od nowa co 10 – 15 lat, pustosząc kolejne regiony do końca stulecia. Pod koniec XIII w. został zahamowany proces karczowania lasów na wielką skalę. Udowodniono, iż w niektórych krajach (Italia, Hiszpania) wycinanie lasów spowodowało erozję gleby i spadek żyzności. Ponadto często wielcy posiadacze ziemscy sprzeciwiali się karczowaniu, strzegąc swych praw do terenów łowieckich, a wieśniacy chronili lasy, bo dostarczały drewna na opał i miejsc na pastwiska. Pastwiska, wrzosowiska i łąki przekształcono w grunty orne, zamiast uzyskiwać nowe ziemie przez karczowanie. Oznaczało to ograniczenie hodowli, a tym samym zubożenie wyżywienia i zmniejszenie ilości nawozów naturalnych potrzebnych do użyźniania gleby. Wysiłki związane ze zwiększeniem wydajności, tj. wprowadzenie czwórpolówki (i innych form płodozmianu) oraz zastosowanie zielonych nawozów w niektórych regionach przyniosły pozytywne skutki, ale nie podjęto ich dostatecznie szybko i nie wystarczały, by powstrzymać proces zmniejszania się dochodów z ziem uprawianych na obrzeżach posiadłości. docsity.com 10 - Król Jan III (Portugalia) – wysyła dwie ekspedycje: Bartolomen Diaz w 1488r: odkrył Przylądek Dobrej Nadziei; D. Da Covilhao dotarł do Morza Czerwonego. Dzięki tym odkryciom w 1497 – 1499 Vasco Da Gama dotarł do Indii. - Portugalczycy zakładali ufortyfikowane placówki handlowe od Mozambiku, Zatoki Perskiej, do Chin.; - W 1483 r. Krzysztof Kolumb (genueńczyk) chciał dopłynąć do Indii przez Atlantyk król Jan II odrzucił sfinansowanie jego podróży. Krzysztof Kolumb zwrócił się do władców Hiszpanii (Ferdynanda i Izabeli) i w 1492 r. królowa Izabela wyraziła zgodę na podjęcie wyprawy.; - John Cabot (Włoch, w służbie Arg.) odkrył Nową Szkocję i Funlandię; - Giovanni da Verrazaw (XVI w.) chcial odkryć zachodnią drogę do Indii; - Jacques Cartier (Francuz) – 1534 – 1536 odkrył dolinę rzeki Św. Wawrzyńca; - zarówno Anglicy jak i Francuzi po nieudanych próbach odkrycia drogi do Indii zrezygnowali z zainteresowania nowym światem; - 1512 – 1522 – Ferdynand Magellan (Portugalczyk) – w służbie Hiszpanii opłynął ziemię (Sewilla – Cieśnina Magellana, Ocean Spokojny, Filipiny, Borneo, Sewilla); - 1499 r. – Amerigo Vespucci – wschodnie wybrzeża Ameryki Południowej; - Krzysztof Kolumb odbył 3 wyprawy: Małe Antyle, wybrzeża Ameryki Środkowej; wybrzeża Ameryki Południowej. 8. Ekspansja w krajach zamorskich i jej oddziaływanie na Europę. - XVI w. – ekspansje zamorskie i podboje kolonialne były dokonywane wyłącznie przez Hiszpanów i Portugalczyków; - 1501 r. – Vasco Da Gama powrócił do Indii, aby powstrzymać handel arabski; - 1505 r. – Francisco de Almeida – założył kilka miast, fortów na wybrzeżu Afryki i Indii; - Alfonso d’Albuquerqu – doprowadził do zakończenia procesu podboju Oceanu Indyjskiego, zdobył Ormuz, założył fort w Malakce placówkę, która sprawowała kontrolę nad przejściem (na Celebes i Molkki), skąd pochodziły najwartościowsze korzenie; - 1515 r. – Alfonso zdobył Cejlon (panowanie na Oceanie Indyjskim); - po nieudanej próbie podbicia Adenu, Portugalczycy stracili jednak monopol w handlu korzeniami; docsity.com 11 - Alfonso założył stolicę Malabrara (w rękach portugalskich do 1961 r.,); - Portugalczycy nawiązują kontakt z Syjamem i Japonią; - Portugalczycy zajęli Makau w 1577 r. (posiadają je do dzisiaj); - Portugalczycy poprzestali na kontroli szlaków morskich z fortów strategicznych i placówek handlowych; HISZPANIA - rozpoczynają poszukiwania złota i srebra; - 1519 – 1521 r. – H. Cortes dokonał podboju imperium Azteków w Meksyku; - XVI w. – F. Pizarro zdobył imperium Inków w Peru; - Zagrabiali bogactwa tubylców, stosowali metody górnicze w bogatych kopalniach srebra w Meksyku i w Andach; - Zasiedlali i kolonizowali podbite terytoria; oprócz kultury i manufaktury europejskiej, wprowadzili uprawy roślin jadalnych oraz hodowlę koni, bydła, owiec, drobiu, kóz, trzody chlewnej; - Sprowadzili do Ameryki broń, alkohol, choroby, co spowodowało ogromną redukcję ludności, wtedy rozpoczęli sprowadzania do Ameryki (w 1501 r.) niewolników z Afryki; - główny aspekt ekspansji europejskiej: przeszczepienie zmodyfikowanej kultury europejskiej i przypadki zanikania kultur pozaeuropejskich, oraz modyfikacja kultury europejskiej; - gospodarka – rozszerzenie zakresu handlu i różnorodność towarów handlowych; - w XVI w. udział korzeni ze Wschodu oraz sztab złota i srebra z Zachodu w imporcie był ogromny; - w XVII i XVIII w. – rozwój handlu towarami, które zdominowały import towarów zamorskich do Europy, np. barwnik do tkanin, kawa z Afryki, kakao z Ameryki, herbata z Azji, bawełna i cukier, którymi zaczęto handlować na ogromną skalę, porcelana z Chin, tytoń z Ameryki, owoce tropikalne, orzechy, futra, egzotyczne drewno, nowe włókno; - wiele artykułów żywnościowych nie znanych uprzednio w Europie: zaadoptowano; - z Ameryki przybyły: pomidory, fasolka szparagowa, kabaczki, czerwony pieprz, dynia, kukurydza; - z Azji: ryż; docsity.com 12 - z Meksyku: udomowiony indyk. 9. Rewolucja cen. - napływ złota z kolonii hiszpańskich spowodował zwiększenie się podaży metali do bicia monet; - władcy hiszpańscy wysyłali złoto i srebro do Indii, Niemiec, Niderlandów, aby spłacić swe długi i finansować niekończącą się wojnę – co było ich porażką; Z tych krajów i Hiszpanie rozprowadzali metale szlachetne po całej Europie, rezultatem tego był wzrost cen. Pod koniec XVI w. ceny były 3-4 razy wyższe niż na początku tego stulecia. Wzrost cen różnił się od regionu i grupy towarów, np. w Andaluzji (gdzie istniał jedyny legalny port przeładunkowy złota i srebra) ceny rosły szybciej niż np. w zacofanej Rusi. Np. ceny mąki, chleba, zboża – rosły szybciej niż ceny innych towarów. Również wzrost płac był wolniejszy od wzrostu cen towarów. Przyczyny rewolucji cen: - wzrost produkcji srebra w Europie Środkowej w XV w.; - import złota z Afryki przez Portugalczyków zwiększył ilość pieniądza w obiegu i wzrost cen; - obniżanie wartości pieniądza przez niezamożnych władców stymulowało wzrost cen nominalnych; - wzrost liczby ludności (przy uwzględnieniu liczby miesięcy ogólnym poziomem cen, a cenami porównywalnymi). Skutki: - ubożenie chłopstwa, szlachty; - powstanie kapitalizmu; - rewolucja cen przyczyniła się do redystrybucji dochodów i bogactwa zarówno wśród jednostek jak i całych grup społecznych; kupcy, właściciele manufaktur, posiadacze ziemscy, chłopi z chronionym prawem własności i produkujący na sprzedaż skorzystali na tym kosztem: najmitów, poborców czynszu dzierżawnego, chłopów płacących czynsze. 16. Colbertyzm we Francji. Polityka merkantylistyczna, podporządkowana idei wzbogacenia kraju w zasoby kruszcu, obejmowała zagadnienia przemysłu, rolnictwa o handlu. Starano się ułatwić wewnętrzną komunikację. W 1599 r. utworzono instytucję, która była zalążkiem przyszłego ministerstwa docsity.com 15 procesach produkcyjnych. W XVIII w. w znacznie większym stopniu zaczęto wykorzystywać energię wodną w takich gałęziach przemysłu, jak mielenie zboża, wyrób tekstyliów oraz produkcja wyrobów metalowych; w ostatnich czasach jesteśmy świadkami mnożenia się różnorodnych źródeł napędu – od niewielkich silników elektrycznych w gospodarstwie domowym, do olbrzymich reaktorów jądrowych. Jednak najważniejszym postępem w stosowaniu energii we wczesnym stadium industrializacji było zastąpienie drewna i węgla drzewnego węglem kamiennym, jako paliwem oraz wprowadzenie maszyny parowej w górnictwie, produkcji i transporcie. Zastosowanie węgla i koksu w procesie wytapiania zredukowało cenę metali i zwiększyło możliwości ich stosowania, a zastosowanie nauk chemicznych doprowadziło do powstania mnóstwa nowych, sztucznych lub syntetycznych materiałów. 22. Źródła napędu oraz produkcja energii. Dotychczasowy patent Wolta, mający zasadniczy udział w ewolucji techniki, wykorzystujący napęd parowy, okazał się nie do końca użyteczny, m. in. niedostateczna była wiedza naukowa, a co za tym idzie – do budowy ich konstrukcji używano metali charakteryzujących się niewystarczającą wytrzymałością, nie posiadano też precyzyjnych narzędzi. W ciągu następnych 50 lat dokonano znacznego postępu w wytwarzaniu silników parowych. Przyczyniło się do tego zastosowanie lżejszych, wytrzymalszych metali, precyzyjniejszych narzędzi mechanicznych oraz lepszy poziom wiedzy naukowej, łącznie z mechaniką, metalografią, kolorymetrią i teorią gazów, a także termodynamiką. Pierwsze oznaki postępu związały się z dokonaniami mechaników i inżynierów, takich jak Kornwalijczyk Richard Trevithick i Amerykanin Oliver Evans, którzy skonstruowali i przetestowali silnik wysokoprężny. Te i inne eksperymenty doprowadziły do zastosowania silników parowych do wprowadzenia w ruch statków parowych i lokomotyw, co miało dalekie konsekwencje w dziedzinie transportu. Wiele silników znalazło również zastosowanie w przemyśle. W 1850 r. we Francji było ponad 5000 stałych silników, w Belgii ponad 2000, w Niemczech prawie 2000, a w monarchii austro – węgierskiej – około 1200. Już w 1838 r. w samym przemyśle tekstylnym było ich ponad 3000. Moc i efektywność również znacznie wzrosły. W powszechnym użyciu były silniki o mocy 40 – 50 KM, a także ponad 250 KM. Sprawność cieplna była trzykrotnie wyższa niż w najlepszych silnikach Wolta. Zostały też wprowadzone silniki sprzężone dwu– i trzysuwowe. W 1860 r. moc wielkiego, sprzężonego silnika okrętowego przekraczała 1000 KM. Postęp techniczny nie ominął również dawnego konkurenta silnika parowego – koła wodnego. W wyniku spadku cen żelaza wprowadzono nowe, efektywniejsze rozwiązania – docsity.com 16 wielkie, całkowicie metalowe koła, które zostały szeroko rozpowszechnione. W pierwszych dziesiątkach XIX w. moc ogromnych kół przekraczała 250 KM. Ponadto w latach 20–tych i 30–tych XIX w. francuscy uczeni i inżynierowie wynaleźli i udoskonalili turbinę wodną, efektywne urządzenie do przemiany siły spadającej wody w użyteczną energię. Choć nie była powszechnie doceniana, energia wodna osiągnęła szczyt zastosowalności mniej więcej w trzecim ćwierćwieczu XIX w. Pod koniec XIX w. osiągnięto granice efektywności tłokowego silnika parowego, wprowadzając trzysuwowy silnik okrętowy o mocy 5000 KM. Nawet to olbrzymie urządzenie było niedostosowane do najnowszego sposobu wykorzystywania energii i pary – wytwarzania energii elektrycznej. Maksymalna prędkość obrotowa wału korbowego, jaką mógł osiągnąć silnik tłokowy, była zbyt mała w stosunku do prędkości wymaganej przez dynamomaszynę. W dodatku wibracje silnika tłokowego zakłócały efektywne wytwarzanie energii elektrycznej. Rozwiązaniem problemu okazała się turbina parowa wynaleziona i udoskonalona w latach 80–tych XIX w. przez brytyjskiego inżyniera sir Charles’a A. Parsona i szwedzkiego wynalazcę Carl’a Gustawa de Lasela. Postęp dzięki tym urządzeniom był gwałtowny i w pierwszych dziesięcioleciach XIX w. moc pojedynczego urządzenia przekraczała 100000 kW. Pod koniec XVIII w. Benjamin Franklin oraz Luigi Galvani i Alessandro Valt wynaleźli ogniwo galwaniczne (baterię). W 1807 r. sir Humphry Pavy odkrył elektrolizę – zjawisko polegające na tym, że ładunki elektryczne doprowadzają do rozkładu pierwiastki chemiczne w pewnych roztworach wodnych, co przyczyniło się do rozwoju przemysłu galwanizacyjnego. W następnej fazie twórczych odkryć dokonali Davy Michael Faraday i Hans Oerstad oraz Andre Ampere. Odkryli pole magnetyczne wytwarzane przez prąd elektryczny, następnie zjawisko indukcji elektromagnetycznej. Samuel Morse rozbudował telegrafię w Ameryce w latach 1837 – 1834. Jednak zastosowanie elektryczności w przemyśle hamowały trudności związane z wynalezieniem efektywnej pod względem ekonomicznym prądnicy. Uczeni i inżynierowie eksperymentowali z różnymi urządzeniami, by wytworzyć prąd elektryczny. W 1873 r. producent papieru z Francji połączył swą turbinę wodną, która czerpała wodę z Alp, z dynamomaszyną. Ta pozornie prosta maszyna miała ważne długofalowe następstwa, ponieważ w regionach ubogich w węgiel, ale bogatych w energię wodną pozwoliła zaspokoić miejscowe potrzeby energetyczne. Zatem więc rozwój hydroelektrowni miał ogromne znaczenie dla krajów o niewielkich zapasach węgla, w których przemysł do tej pory był słabo rozwinięty. Tym samym energia elektryczna znalazła praktyczne zastosowanie w wielu dziedzinach. Używano ją w nowo powstałym docsity.com 17 przemyśle galwanizacyjnym oraz telegrafii. W latach 50–tych XIX w. do oświetlania domów zaczęto używać elektrycznych lamp łukowych, w latach 70–tych wprowadzono je w fabrykach, magazynach, teatrach i innych budynkach publicznych. Udoskonalenie żarowych lamp elektrycznych sprawiło, że lampy łukowe uznano za przestarzałe oraz zapoczątkowało ożywienie w przemyśle elektrycznym. W ciągu kilku dziesięcioleci elektryczność stała się konkurencyjna w stosunku do najlepszych do tej pory metod oświetlenia za pomocą gazu węglowego i nafty. Elektryczność nie służy tylko do oświetlania. Jest jedną z najbardziej uniwersalnych form energii. W roku 1879, w tym samym, w którym Edison opatentował lampę elektryczną, Niemiec Ernest Werner Siemens wynalazł tramwaj elektryczny. W ciągu kilku lat silniki elektryczne znalazły zastosowanie w przemyśle, a wynalazcy zaczęli rozmyślać nad ich zastosowaniem w gospodarstwach domowych. Elektryczność wykorzystywano też do produkcji energii cieplnej i w ten sposób do wytopu metali, szczególnie niedawno odkrytego aluminium. Ropa naftowa była innym ważnym źródłem energii, które nabrało znaczenia w II poł. XIX w. Ropa naftowa i jej produkt uboczny – gaz naturalny, najpierw były wykorzystywane do oświetlenia. Surowa ropa składa się z kilku składników. Najwartościowszym była nafta (używana do lamp naftowych), inne były używane jako smary oraz do celów medycznych. Jeszcze inne (początkowo używane za resztki) znalazły zastosowanie do ogrzewania domów i zakładów przemysłowych jako produkt konkurencyjny w stosunku do węgla i innych źródeł energii. Lżejsze, takie jak nafta i benzyna, długo były uważane za niebezpieczne, jednak wielu naukowców przeprowadziło eksperymenty z silnikami spalinowymi. W 1900 r. było dostępnych wiele takich silników, w większości używających jako paliwa jednego z kilku destylatorów ciekłej ropy naftowej, takich jak benzyna i olej napędowy. Silnika spalinowego używano także w środkach transportu, takich jak samochody osobowe, ciężarowe oraz autobusy. Silnik spalinowy znalazł także zastosowanie w przemyśle, a w XX w. umożliwił powstanie przemysłu lotniczego. 23. Tania stal. W Wielkiej Brytanii w początkach XIX w. powszechnie stosowano przy produkcji surówki wytapianie za pomocą koksu i proces pudlarski. Pod koniec XVIII w. we Francji i na Śląsku (Prusy) podjęto próby wytopu za pomocą koksu, ale nie były one udane pod względem ekonomicznym. Poza tym rewolucja francuska i wojny napoleońskie przeszkodziły w przeprowadzeniu dalszych eksperymentów. Po 1815 r., gdy nastały czasy pokoju, hutnicy zaczęli sobie przyswajać procesy pudlarski i walcowania w celu otrzymania żelaza docsity.com 20 Człowieka i Obywatela, która gwarantowała jednolitość prawa, wolność słowa i prasy, sprawiedliwe opodatkowanie czy odpowiedzialność urzędników państwowych. Ustanowiono prywatną własność ziemi, odrzucono cła i opłaty, zlikwidowano cechy rzemieślnicze, zakazano tworzenia monopoli, wprowadzono ujednolicony system podatkowy. 27. Struktura klasowa. Z punktu widzenia struktury społecznej, Europa „ancien régime’u” podzielona była na trzy stany: szlachtę, kler i lud. Współczesna analiza klas jest nieco inna. Na szczycie piramidy znajdowała się klasa rządząca posiadaczy ziemskich (ziemia), składająca się z wielu osób bez rodowodu, dostojników kościelnych oraz właściwej szlachty. Następną grupą była wyższa klasa średnia, czyli wielka burżuazja – wielcy kupcy, wyżsi urzędnicy państwowi, adwokaci, notariusze (podstawą ich pozycji była wiedza i umiejętności). Niżej znajdowała się niższa klasa średnia (niższa burżuazja). Należeli do niej rzemieślnicy, rękodzielnicy, handlarze detaliczni. Na dole drabiny społecznej znajdowali się chłopi, chałupnicy, wyrobnicy rolni, biedacy, żebracy. Na początku XIX w. chłopi byli najliczniejszą grupą społeczną Europy, chociaż pod koniec tego stulecia ich liczba na obszarach bardziej uprzemysłowionych drastycznie zmalała. Ich udział w ruchach społecznych był sporadyczny. Po bitwie pod Waterloo pozycja arystokracji posiadającej ziemię została zachwiana z powodu gwałtownego rozwoju klasy średniej, która w II poł. XIX w. w Europie Środkowej zajęła pozycję arystokracji. Na początku XIX w. robotnicy miejscy stanowili mniejszość, ale wraz z rozprzestrzenieniem się przemysłu, stawali się coraz liczniejszą grupą. Nie można ich nazwać klasą robotniczą, bo była to społeczność zróżnicowana. Wyróżniano robotników fabrycznych, robotników zatrudnionych w przemyśle włókienniczym, hutnictwie, garncarstwie. Górnicy byli podobni do robotników fabrycznych. Istniała także służba domowa, rzemieślnicy, rękodzielnicy, stolarze, murarze, mechanicy, drukarze, którzy utrzymywali się ze sprzedaży siły roboczej w zamian za wynagrodzenie. Typowymi przejawami solidarności i wzajemnej pomocy klasy robotniczej były związki zawodowe i robotnicze partie polityczne. Większość państw przeszła co najmniej trzy fazy, jeśli chodzi o nastawienie do związków zawodowych. Pierwsza faza, czyli całkowity zakaz i represje uosabiane we Francji przez prawo Le Chapelier’a z 1791 r., a w Wielkiej Brytanii Combination Acts z lat 1799 – 1800. W drugiej fazie rządy gwarantowały związkom zawodowym (1824 – 1839) ograniczoną tolerancję, zezwalając na ich zakładanie. W fazie trzeciej w niektórych krajach pracującym kobietom i mężczyznom przyznano pełne prawa do zrzeszania się i podejmowania akcji zbiorowych. docsity.com 21 28. Wczesne uprzemysłowienie w Wielkiej Brytanii. W chwili zakończenia wojen napoleońskich Wielka Brytania wiodła prym w świecie pod względem uprzemysłowienia. Według szacunków przypadało na nią ¼ produkcji światowej. Co więcej, dzięki owej czołowej roli w przemyśle przetwórczym i pozycji najpotężniejszego mocarstwa morskiego, stała się państwem handlowym, bo przypadało jej od ¼ do 1/3 handlu międzynarodowego. W połowie XIX w. jej udział w handlu się zmniejszył, ale już w 1870 r. udział w światowej produkcji wzrósł o 30%. Po roku 1870 w związku z trwającym wzrostem światowej produkcji i handlu Wielka Brytania zaczęła tracić przodującą pozycję na rzecz krajów szybko się uprzemysławiających. Stany Zjednoczone wyprzedzały ją w produkcji w latach 80-tych XIX w., a Niemcy w pierwszym dziesięcioleciu XX w. Filarami gospodarki kraju we wczesnej fazie uprzemysłowienia były tekstylia, węgiel, żelazo i produkcja maszyn. Jeszcze w 1880 r. Anglia produkowała więcej przędzy bawełnianej niż cała Europa. Szczytowy poziom produkcji Wielka Brytania osiągnęła w 1870 r. W górnictwie węglowym utrzymywała swe pierwsze miejsce w Europie i wytwarzała nadwyżkę eksportową. Przemysł maszynowy ma swe korzenie zarówno w włókiennictwie, jak i w hutnictwie i górnictwie. Przemysł włókienniczy potrzebował konstruktorów i fachowców do naprawy i konserwacji maszyn. Hutnictwo żelaza produkowało swój własny sprzęt, zaś zapotrzebowanie górnictwa w pompy i transport doprowadziło do wynalezienia maszyny parowej i kolei. W efekcie pionierskiej roli Wielkiej Brytanii w rozwoju kolejnictwa zagraniczny popyt na brytyjskich fachowców, brytyjskie materiały i brytyjski kapitał, stał się silnym czynnikiem pobudzającym gospodarkę. Podobnie ewolucja budownictwa okrętowego – przechodzenie z budowy żaglowców na budowę statków parowych i z drewna jako podstawowego surowca, na żelazo i stal, stała się silnym bodźcem dla rozwoju gospodarczego. Niezależnie jednak od wszystkich osiągnięć, nie należy wyolbrzymiać tempa i skali brytyjskiej industrializacji. Niedawne badania wykazały, że w latach 1750 – 1850 tempo wzrostu przemysłu było znacznie niższe niż wykazywały to wcześniejsze oceny. Jeszcze w roku 1870 w wielu gałęziach przemysłu rola mechanizacji z napędem silnikowym była niewielka. Do 1871 r. większość robotników nie pracowała w wielkich manufakturach lecz małych warsztatach rzemieślniczych. Masowe zastosowanie pary rozpoczęło się dopiero w 1870. Dane spisu powszechnego potwierdzają te stwierdzenia. Np. działem o największym zatrudnieniu było rolnictwo, drugie miejsce zajmowała służba domowa. Szczytowy okres Wielkiej Brytanii nad innymi państwami w dziedzinie przemysłu obejmował lata 1850 –1870, a tempo wzrostu dochodu: 1856 – 1870. Wobec szybkiego wzrostu Stanów Zjednoczonych i Rosji oraz szybkiego wzrostu ludności tych państw, nie było niczym dziwnym, że małe wyspiarskie państwo pozostawało w tyle. docsity.com 22 Trudno jednak wyjaśnić niskie tempo produkcji per capita. Być może przyczyną tego była słabość przedsiębiorców. Prawdą jest, że Anglia miała pewną liczbę dynamicznych przedsiębiorców. Z drugiej strony istnieje mnóstwo dowodów, że przedsiębiorcy późniejsi byli mniej dynamiczni niż ich poprzednicy, gdyż naśladowali styl arystokracji i pozostawiali działanie firm płatnym zarządcom. Późna była też reakcja brytyjskich przedsiębiorców na nowości techniczne w podstawowych gałęziach przemysłu. Za zmniejszone tempo rozwoju gospodarczego można obwiniać zacofanie brytyjskiego systemu oświaty. Wielka Brytania najpóźniej ze wszystkich państw wprowadziła powszechne publiczne naliczanie na szczeblu podstawowym, bardzo istotne w szkoleniu wykwalifikowanych robotników. Materialny dorobek Anglii uzależniony był też od importu i eksportu. Tak więc polityka celna innych państw wywołała liczne reperkusje. Źródłem dewiz były inwestycje zagraniczne i marynarka handlowa. Co najmniej od XIX w. Wielka Brytania miała ujemne saldo bilansu handlowego. Było ono wywołane właśnie przez zarobki marynarki handlowej i dochody inwestycji zagranicznych, dzięki czemu utrzymywano wzrost deficytu handlowego. 29. Powstanie gospodarki światowej. Na początku XX w. można już było mówić o istnieniu gospodarki światowej, w której jakiś udział miała każda zaludniona część świata, choć zdecydowanie największy był tu udział Europy, gdyż pobudzała do działania gospodarkę całego świata. Z początku XIX w. handel międzynarodowy był zahamowany przez dwie główne przeszkody – jedną naturalną, drugą – sztuczną. Przeszkodę naturalną stanowiły wysokie koszty transportu, zwłaszcza lądowego, lecz pokonano ją dzięki kolei i udoskonaleniom w żegludze (pojawienie się oceanicznych statków parowych). Przeszkoda sztuczna – to wysokie cła importowe i eksportowe oraz zakazy importu pewnych towarów. Jednakże pod koniec stulecia nastąpił powrót do protekcjonizmu, wyrażający się podwyższeniem w wielu krajach ceł importowych. 30. Wolność handlu, era wolnego handlu. WOLNOŚĆ HANDLU Argumenty intelektualne przemawiające za wolnością handlu przedstawiono nawet jeszcze przed traktatem Adama Smith’a „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów”. Argumentację Smith’a na rzecz wolności handlu międzynarodowego miały za podstawę jego analizę korzyści, jakie dają specjalizacja i podział pracy. Jego argumenty miały podstawy czysto logiczne. By mogły wpłynąć w praktyce na politykę, konieczne było przekonanie dużych grup ludzi wpływowych, że wolność handlu przyniesie im korzyści. Jedną z tych grup docsity.com 25 szkolnictwa wyższego oraz instytucji naukowych, zarówno prywatnych jak i państwowych. Zastosowanie techniki mającej podstawy naukowe poważnie zwiększyło wydajność pracy. Produkcyjność rolnictwa zwiększyła się bardzo w krajach zachodnich, przede wszystkim dzięki stosowaniu naukowych metod nawożenia, selekcji nasion, hodowli nowych ras zwierząt, zwalczaniu szkodników i chwastów oraz stosowaniu maszyn. Ropa naftowa i gaz ziemny w latach 80–tych stanowiły ponad 60 % światowej produkcji energii i paliw. Silnik spalinowy jest wynalazkiem XIX–wiecznym, ale wywołał rewolucję dopiero po zastosowaniu w najbardziej charakterystycznych urządzeniach XX w. – samochodzie i samolocie. Przemysł samochodowy stał się jednym z największych pracodawców w przemyśle wytwórczym, a jednocześnie samochód stworzył bezprecedensowe możliwości indywidualnego podróżowania. Samochód stał się takim samym symbolem XX–wiecznego rozwoju gospodarczego, jak parowóz w wieku XIX. Samoloty po wojnie wykorzystywano do przewozu poczty, a w końcu do przewozu pasażerów. Najbardziej widowiskowym zastosowaniem techniki mającej podstawy naukowe stały się badania kosmosu. 20.07.1969 r. Neil Armstrong i Eldwin Aldrin stali się pierwszymi ludźmi, którzy postawili stopę na księżycu. To było zapoczątkowanie nowej epoki przez człowieka. 37. Gospodarcza rola rządu w XX w. Wzrost roli rządu w XX w. jest w jakiejś mierze związany z aspektami finansowymi dwu wojen światowych z innymi względami dotyczącymi obrony narodowej. W Związku Radzieckim i innych krajach o gospodarce w stylu radzieckim rządy przejęły całkowitą odpowiedzialność za gospodarkę, za pośrednictwem systemu kompleksowego planowania gospodarczego i kompleksowej kontroli. Podczas obu wojen większość uczestniczących w nich państw również przyjęła system bardzo rozległej państwowej kontroli i rozległego udziału rządu w gospodarce Jednak w okresie pokoju – w zaawansowanych gospodarczo demokratycznych krajach uprzemysłowionych zakładano, że produktywna działalność gospodarcza jest domeną osób prywatnych i prywatnych firm. W okresie międzywojennym rządy wszystkich państw próbowały – z reguły bez większego powodzenia – realizować politykę odbudowy i stabilizacji gospodarki. Po II wojnie światowej próbowały to robić z jeszcze większym rozmysłem. Odnosiły też w tym na ogół większe sukcesy. Większość przyjęła jakąś formę planowania gospodarczego – chociaż nie było to planowanie tak kompleksowe jak w Związku Radzieckim. Nie było to też planowanie przymusowe. Ze względu na te zmiany gospodarkę krajów Europy Zachodniej określano mianem docsity.com 26 gospodarki mieszanej. Jednym z ważnych powodów wzrostu roli rządu są płatności transferowe, sięgające korzeniami XIX w. Ale większe rozmiary przybrały one dopiero po II wojnie światowej. W latach 80-tych XIX w. kanclerz Bismarck wprowadził obowiązkowe ubezpieczenie robotników na wypadek choroby lub wypadku przy pracy, a także system bardzo ograniczonych rent dla ludzi starych i inwalidów. Innowacje te, w innych krajach stopniowo kopiowano i rozszerzano na ogół po I wojnie. Np. USA wprowadziły kompleksowy system ubezpieczeń społecznych (w tym zasiłki dla bezrobotnych) dopiero w ramach Nowego Ładu w latach 30-tych. Po II wojnie światowej, w efekcie silnych nacisków politycznych, większość państw demokratycznych poważnie rozszerzyła system ubezpieczeń społecznych i inne płatności transferowe. Z tego powodu zaczęto je nazywać państwami opiekuńczymi. 42. Plan Marshalla i jego cechy gospodarcze. Sformułowany został przez generała, ówczesnego sekretarza stanu USA, zwolennika polityki powstrzymywania komunizmu George’a Marshalla. Plan zakładał szybką odbudowę gospodarczą Europy, mając na celu zahamowanie postępów sił lewicy w Europie Zachodniej. Plan Marshalla został ogłoszony 5 czerwca 1947 r. wraz z propozycją zwołania międzynarodowej konferencji w tej sprawie. Plan oparty był na założeniu, że tylko międzynarodowa konferencja w sprawie pomocy gospodarczej dla Europy osłabi skutki propagandy komunistycznej. W dniach od 12 lipca 1947 r. do 16 kwietnia 1948 r. obradowała w Paryżu konferencja 16 krajów europejskich, które ostatecznie podpisały konwencje o utworzeniu Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej (OEEC). Rosjanie odrzucili plan Marshalla, uznając go za formę podporządkowania krajów europejskich USA i utratę przez nie suwerenności. Pod naciskiem radzieckim odrzuciły go także Polska i Czechosłowacja. Istota tego planu sprowadzała się do udzielenia pomocy finansowej wszystkim krajom Europy w formie bezzwrotnych pożyczek oraz nisko oprocentowanych pożyczek długoterminowych. W wyniku tego 4–letniego planu nastąpił wzrost o 15% produktu narodowego, powstrzymano inflację, wzrosły obroty międzynarodowe, pogłębiły się tendencje do współpracy międzynarodowej – gospodarczej i politycznej, powrócono do zasad wolnej konkurencji. 44. Powstanie EWG i RWPG. EUROPEJSKA WSPÓLNOTA GOSPODARCZA W kwietniu 1951 r. podpisano w Paryżu (Francja, RFN, Włochy, Belgia, Holandia, Luksemburg) porozumienie o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. Jedynie docsity.com 27 Wielka Brytania wstrzymała się z przynależnością, uznając pakt za ograniczenie własnej suwerenności. Celem EWWiS było koordynowanie procesów ekonomicznych, rozwój gospodarczy członków i odbudowa gospodarki RFN w oparciu o swobodę konkurencji kapitałów, siły roboczej i towarów. W dniu 25 marca 1957 r. podpisano traktaty powołujące do życia Europejską Wspólnotę Gospodarczą i Europejską Wspólnotę Energii Atomowej. Członkami założycielami zostały: Belgia, Holandia, Francja, Luksemburg, RFN i Włochy. W 1973 r. do EWG zostały przyjęte: Irlandia, Wielka Brytania i Dania; w 1981 r. – Grecja; w 1985 r. – Hiszpania i Portugalia. Celem EWG było stworzenie wspólnego rynku, wspólnej polityki celnej, handlowej i rolnej. Organami EWG stały się (do 1.11.1998 r.): 1) Parlament Europejski z siedzibą w Strasburgu, jako wspólne zgromadzenie trzech organizacji: EWWiS, EWG i „Euroatomu”; 2) Rada Ministrów państw członkowskich (radę tworzą ministrowie delegowani przez poszczególne rządy, by reprezentować w niej interesy swoich państw); 3) Komisja EWG – stały organ wykonawczy z siedzibą w Brukseli (komisję tworzy 17 komisarzy mianowanych przez rządy państw członkowskich i reprezentuje ona interesy całej wspólnoty). W 1964 r. 18 państw afrykańskich (byłych kolonii angielskich i francuskich) podpisało pakt o Stowarzyszeniu z EWG (tzn. konwencja z Lame). Korzystają one z Europejskiego Funduszu rozwoju i ułatwień w handlu z członkami EWG. EWG posiada niektóre atrybuty państwa, np. prawo utrzymywania stosunków dyplomatycznych z innymi państwami oraz możliwość zawierania umów międzynarodowych. W 1974 r. przyznano jej status obserwatora ONZ. RADA WZAJEMNEJ POMOCY GOSPODARCZEJ Międzynarodowa organizacja gospodarcza państw socjalistycznych, założona w styczniu 1949 r. na podstawie konwencji podpisanej przez: Albanię, Bułgarię, Czechosłowację, NRD (1950 r.), Polskę, Rumunię, Węgry i ZSRR. Do rady mógł należeć każdy kraj, który aprobował ogólnie przyjęte zasady współpracy i koordynację Moskwy, gdzie mieściła się siedziba Rady. Państwa zrzeszały się w Radzie na zasadzie dobrowolności, zawierając pomiędzy sobą umowy gospodarcze. Umowy długoletnie rozpoczęto realizować od 1950 r. Dopiero w roku 1959 opracowano względnie sprawiedliwe zasady suwerennej współpracy ekonomicznej pomiędzy partnerami. Lecz RWPG w całym okresie swego istnienia zależała od najsilniejszego (i posiadającego większość surowców) partnera, jakim był ZSRR. Głównymi celami RWPG były: przyśpieszenie postępu technicznego i ekonomicznego docsity.com