Docsity
Docsity

Przygotuj się do egzaminów
Przygotuj się do egzaminów

Studiuj dzięki licznym zasobom udostępnionym na Docsity


Otrzymaj punkty, aby pobrać
Otrzymaj punkty, aby pobrać

Zdobywaj punkty, pomagając innym studentom lub wykup je w ramach planu Premium


Informacje i wskazówki
Informacje i wskazówki

Historia gospodarcza - Notatki - Historia - Część 2, Notatki z Historia

Notatki z zakresu historii opisujące przemiany społeczno-polityczne w Europie i w Ameryce (1750-1870). Część 2.

Typologia: Notatki

2012/2013

Załadowany 12.07.2013

xena_90
xena_90 🇵🇱

4.7

(123)

394 dokumenty

Podgląd częściowego tekstu

Pobierz Historia gospodarcza - Notatki - Historia - Część 2 i więcej Notatki w PDF z Historia tylko na Docsity! 12 Podstawowym założeniem merkantylistów było przekonanie, że o bogactwie kraju decydują zgromadzone zasoby kruszców (srebra i złota). Jest to potęga trwała, w przeciwieństwie do dóbr żywnościowych, które są nietrwałe. Skoro więc kruszce decydują o potędze kraju, winno się wszelkimi sposobami powiększać ich zasoby. Najwcześniejszy sposób gromadzenia praktykowany przez Hiszpanię (bulionizm - od bul/żon sztaba złota lub srebra) nie zdał egzaminu, gdyż kruszce nie umacniały gospodarki, lecz "wyciekały" z kraju na zakup dóbr konsumpcyjnych. Dlatego później uznano, że celem państwa powinno być uzyskiwanie dodatniego bilansu w handlu zagranicznym, aby pieniądz kruszcowy ściągać do kraju. Za środki osiągania tego celu uznano: 1) protekcjonizm celny (stosowanie niskich ceł wywozowych na towary oraz wysokich na surowce i artykuły rolne i odwrotnie w 13 przypadku ceł wwozowych) w celu ochrony interesów własnych producentów; 2) popieranie rozwoju produkcji krajowej, szczególnie przemysłów nowo powstających o charakterze antyimportowym; w tym celu państwo powinno stosować różne metody interwencji (zwolnienia podatkowe, subwencje itp.); 3) dążenie do samowystarczalności (autarkia gospodarcza) w produkcji surowców strategicznych (na potrzeby armii i floty) oraz w dziedzinie rolnictwa (uniezależnienie się od importu zboża); 4) popieranie polityki kolonialnej - według merkantylistów kolonie nie tylko dostarczają potrzebnych surowców i towarów czy niewolników, ale są też wizytówką potęgi państwa; 5) popieranie wzrostu liczby ludności (polityka pronatalistyczna - zwiększanie przyrostu naturalnego), pełne wykorzystanie siły roboczej (walka z "ludźmi luźnymi", zatrudnianie w manufakturach żebraków, włóczęgów, dzieci), sprowadzanie fachowców z zagranicy (czasami nawet wykradanie ich), zakaz emigracji fachowców; 6) aktywne kształtowanie gustów i przyzwyczajeń konsumpcyjnych ludności (kampania przeciwko luksusowi, gdyż noszenie bogatych ozdób i gromadzenie biżuterii jest zamrażaniem kapitału, upowszechnienie w Anglii konsumpcji ryb w okresie częstych postów, aby wiązać ludzi z morzem, nakazy noszenia odzieży wełnianej w celu stworzenia popytu na krajowe wyroby wełniane ). W nowoczesnych państwach koniecznością stała się polityka unifikacyjna, czyli znoszenie wewnętrznych komór celnych, wprowadzenie jednolitych miar i wag (ich różnorodność była udręką średniowiecznych kupców), ujednolicanie systemu podatkowego. W celu prowadzenia handlu budowano system dróg lądowych i kanałów żeglownych, organizowano łączność i komunikację pocztową. Najpełniejsze działania praktyczne merkantylizmu wystąpiły we Francji (tzw. merkantylizm przemysłowy), w Anglii i Holandii (merkantylizm handlowy). W XVIII w. realizowano w krajach środkowowschodniej Europy odmianę polityki merkantylistycznej zwaną kameralizmem. Akumulacja kapitałów. W okresie od XVI do połowy XVIII w. występuje w zachodniej Europie zjawisko szybkiego nagromadzenia kapitałów - jest to charakterystyczny rys tej epoki. Niekiedy mówi się - za Karolem Marksem o tzw. pierwotnej akumulacji kapitału, którą ocenia się jako główną przesłankę przechodzenia od ustroju feudalnego do rynkowej gospodarki kapitali- stycznej. Źródłami akumulacji kapitałów były: 1) dochody z ziemi (renta gruntowa) uzyskiwane przez właścicieli i inwestowane potem w handlu, produkcji czy kredycie; 2) procesy koncentracji ziemi w rękach wielkich właścicieli kosztem chłopów jak w angielskich ogradzaniach) czy Kościoła katolickiego jak w krajach protestanckich); 3) eksploatacja kruszców szlachetnych w Ameryce i innych częściach świata; kruszce stanowiły skarby, które w każdej chwili mogły się znaleźć w obiegu jako pieniądz; 4) handel kolonialny - to główne źródło nagromadzenia kapitału oparte na monopolu handlu przypisanym różnym spółkom (kompaniom handlowym) i na rabunkowej eksploatacji terenów podbitych (niewolnictwo, handel przymusowy); 5) różnego rodzaju operacje o charakterze spekulacyjnym (papierami wartościowymi, akcjami); 6) pożyczanie państwu pieniędzy na procent (tzw. dług publiczny); 7) realizacja haseł ograniczania konsumpcji i oszczędności jako głównej cno ty burżuazji. W ten sposób dochody pieniężne i bogactwa gromadziły się w rękach jednostek kosztem innych ludzi. Obfitość kapitałów w Anglii XVIII wieku powodowała lokowanie ich w produkcji przemysłowej, we Francji natomiast kupowano za nie głównie posiadłości ziemskie i godności urzędnicze, mniej służyły one tutaj prywatnym celom inwestycyjnym. 2. Holandia potęgą gospodarczą XVII w. Ekspansja kolonialna. W końcu XVI w. Holendrzy - znakomici żeglarze rozpoczynają wypieranie Portugalii z jej posiadłości azjatyckich. Cornelis de Houtman dociera w 1595 r. do Jawy, dalsze wyprawy holenderskie prowadzą do innych wysp Indonezji, do Japonii (1600), wybrzeży Australii (1627), Tasmanii i Nowej Zelandii (1642), wysp Fidżi i Kuryli (1643). Już w 1602 r. bogaci kupcy (przeważnie amsterdamscy) założyli spółkę akcyjną Kompanię Wschodnioindyjską, która prowadziła niezależną od państwa politykę kolonialną. Główne holenderskie zdobycze kolonialne w Azji to: Jawa i Molukki (na Jawie założono w 1619 r. miasto Batawię, siedzibę władz Kompanii), Formoza (obecnie Tajwan, 1624), Malakka (1641), Cejlon (1658). Holendrzy konsekwentnie wypierali stamtąd Portugalczyków, a następnie Anglików. Drugim obszarem kolonialnego zainteresowania Holandii była Ameryka. W 1621 r. założona została Kompania Zachodnioindyjska (do handlu z Ameryką i zachodnią Afryką). Od 1621 r. do 1654 r. władała ona wybrzeżami Brazylii, opanowała Surinam (Gujanę Holenderską), a w 1624 r. wykupiła od Indian wyspę Manhattan i założyła Nowy Amsterdam (w posiadaniu holenderskim do 1664 r.). W 1652 r. Holendrzy umocnili się też na południowym cyplu Afryki (Kraj Przylądkowy). Handel. W XVII w. Holandia zajmowała przodującą pozycję w handlu międzynarodowym. Jej podstawą była silna flota handlowa, dobra organizacja przewozów (tani fracht) i bogactwo kupców holenderskich. Szczególną rolę odgrywał handel kolonialny z Azją i Ameryką, ale i w Europie Holendrzy zajęli jako pośrednicy miejsce Hanzy niemieckiej na Morzu Północnym i na Bałtyku. Około 1670 r. flota handlowa Holandii liczyła 3510 statków, była najliczniejsza na świecie. W koloniach Holendrzy nie prowadzili innej działalności poza handlową (nie mieli ambicji prowadzenia działalności misyjnej). Szczególne znaczenie przywiązywali do kontaktów z Japonią (handel prowadzony tylko w porcie Nagasaki na wyspie Decima), Chinami (handel herbatą od 1610 r.) i Persją. Przez dwa wieki Holendrzy byli jedynymi łącznikami Japonii ze światem. W Europie Holendrzy opanowali handel ze Skandynawią, Polską i państwem moskiewskim; szczególne znaczenie miały dla nich porty Hamburg i Gdańsk. Po wojnie trzydziestoletniej stali się pośrednikami w handlu Hiszpanii z północną Europą. Szczytowy 16 osuszano bagna, budowano kanały. Król popierał rolnictwo, ingerował w system obciążeń poddańczych, ograniczył poddaństwo osobiste w dobrach państwowych. Protekcjonizm celny i sprawny system podatkowy przysparzały monarsze dochodów. Prusy za rządów Fryderyka II znacznie powiększyły swoje terytorium (o zabrany Austrii Śląsk i ziemie polskie przejęte w pierwszym rozbiorze), zaludnienie i liczebność armii. Kameralizm austriacki. W monarchii Habsburgów za panowania Marii Teresy (1740-1780) i Józefa II (1780-1790) realizowano również wiele reform w duchu kameralizmu. Noszą one nazwę reform terezjańsko-józefińskich i zasługują na uwagę, gdyż dotyczą także ziem polskich zabranych w okresie, pierwszego rozbioru. Kameralizm austriacki opierał się również na wykorzystaniu wydajnej pracy poddanych, rola zaś oświeconego monarchy miała polegać na stworzeniu im odpowiednich warunków do pracy. Stosowany był skrajny system protekcyjny, a właściwie prohibicyjny (całkowity zakaz sprowadzania obcych towarów), co miało ożywić przemysł krajowy (manufaktury). Józef II przeprowadził w latach 1781-1786 dość szeroko zakrojone reformy chłopskie: zniesie, nie tzw. zaostrzonego poddaństwa osobistego, przyznanie dziedzicznej własności ziemi chłopskiej (tzw. własności rustykalnej), zniesienie sądownictwa patrymonialnego, redukcja niektórych powinności chłopskich i ustalenie wymiaru pozostałych (np. ograniczenie wymiaru pańszczyzny do 3 dni w tygodniu). Przeprowadzano szeroką akcję kolonizacyjną(w Galicji, na Węgrzech, w Bukowinie). Kryzys gospodarki polskiej. W drugiej połowie XVII i pierwszej połowie XVIII stulecia Polska przeżywała kryzys gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. Jego przyczyny tkwiły w wewnętrznych sprzecznościach systemu (niska wydajność pracy chłopskiej przy rosnących obciążeniach powodowała ruinę gospodarki chłopskiej) oraz w czynnikach zewnętrznych (rujnujące wojny, polityka merkantylizmu na zachodzie forsująca samowystarczalność żywnościową zmniejszyła popyt na polskie zboże). Chroniczna anarchia ustrojowa w okresie rządów królów z dynastii Wettinów (1696-1763) nie pozwalała na podjęcie jakichkolwiek reform ustrojowych czy gospodarczych. Słabnąca Polska znalazła się na dodatek w towarzystwie wzrastających w siłę państw ościennych: Prus, Rosji, Austrii. Rezultatem tego były rozbiory Polski (1772, 1793, 1795). PRZEMIANY SPOŁECZNO-POLITYCZNE W EUROPIE IW AMERYCE (1750-1870) 1. Myśl polityczna Oświecenia Budowa kapitalizmu w Anglii dokonywała się drogą gruntownych przemian społeczno-gospodarczych (rewolucja agrarna, przewrót przemysłowy). Natomiast na kontynencie przemiany gospodarcze zostały wyprzedzone przez stworzenie ideologii popierającej przemiany w duchu kapitalistycznym i zdecydowanie antyfeudalnej. Wielkie znaczenie miało tu Oświecenie, przede wszystkim francuskie. Myśliciele Oświecenia żywili przekonanie, że cywilizacyjny i moralny postęp ludności uzależniony jest od oświecania jednostek, które oznaczało nie tylko przekazywanie wiedzy, lecz także wykorzenianie poglądów błędnych i wstecznych. Podstawą tego przekonania było przyjęcie istnienia "porządku naturalnego", według którego człowiek postępuje zgodnie I z prawami rozumu (racjonalizm) oraz nauki (empiryzm). Podstawowym prawem człowieka jest wolność, stąd kierunek myślenia głoszącego niezbędność wolności nazwano liberalizmem (z łac. liber - wolny). Podstawy liberalizmu stworzył angielski filozof John Locke (1632-1704), twórca doktryny "umowy społecznej". Według niej, ludziom od początku przysługiwało naturalne prawo do życia, wolności i własności. Własność powstająca z pracy wymagała, aby korzystający z niej ludzie łączyli się w społeczeństwo i wyłaniali spośród siebie rządzących. W wyniku tego nie pozbywali się jednak naturalnych praw i wolności, państwo (rząd) zaś sprawuje władzę na podstawie umowy społecznej - z przyzwolenia rządzonych. W sytuacji przekraczania przez rząd granic legalności społeczeństwo może zerwać umowę społeczną. Opierając się na doktrynie Locke'a w 1688 r. zdetronizowano Stuartów w Anglii; osiemdziesiąt lat później wykorzystana została przez kolonie angielskie w Ameryce Północnej. W 1762 r. ukazało się dzieło Umowa społeczna Jeana Jacquesa Rousseau (1712-1778), w którym jeszcze silniej podkreślono, że naród jest suwerenem, który przelewa władzę na jednostki, ale też może tę umowę zmienić. Było to podejście rewolucyjne i antymonarchistyczne. Charles Montesquieu (Monteskiusz; 1689-1755) wydał w 1748 r. rozprawę O duchu praw, w której proponował trójczłonowy podział władzy, na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, co również stanowiło podważenie zasad absolutyzmu monarszego. O dużym znaczeniu, jakie przypisywano szeroko rozumianej wiedzy, świadczy wydawanie przez Denisa Diderota i Jeana d'Alemberta, począwszy od 1751 r., Wielkiej Encyklopedii Francuskiej. Encyklopedia propagowała poglądy racjonalistyczne, laickie i liberalne. W dziełach Woltera (1694-1778) stworzona została nowoczesna historia społeczeństw i cywilizacji, obejmująca wszystkie aspekty dziejów, a nie tylko historię władców i wojen. 2. Rewolucja amerykańska (1776-1783) Angielska polityka gospodarcza wobec 13 kolonii północnoamerykańskich (ostatnia, Georgia, założona została w 1732 r.) oparta była na zasadach merkantylistycznych, ustalonych przez akty nawigacyjne z XVII w. Tłumiła ona aktywność kolonistów, zakazywała kolonizowania nowych terenów (granicę stanowiły Apallachy), nakazywała płacenie wysokich ceł za towary sprowa- dzane z Anglii czy z jej kolonii azjatyckich (herbata z Indii). Tymczasem w ciągu półtora wieku od przybycia "ojców pielgrzymów" kształtowały się narodowość amerykańska, swoisty styl życia, instytucje samorządowe oraz odrębne od metropolii interesy. Utrwalała się świadomość tej odrębności popularyzowana przez wykształconych przedstawicieli kolonistów (Thomas Jefferson, Benjamin Franklin). Po wojnie z Francją (1757-1763) i umocnieniu się wpływów Anglii w całej Ameryce Północnej rząd w Londynie podjął wiele decyzji podatkowych i celnych w stosunku do kolonii (opłaty stemplowe), które wywołały wielkie wrzenie i rozruchy wśród kolonistów (tzw. bostońskie picie herbaty, 1773). Przysłanie przez Anglię wojska do kolonii spowodowało w 1775 r. wybuch ,walk. W 1776 r. angielski radykalny polityk Thomas Paine rzucił hasło niepodległości kolonii, które podjął Kongres Kontynentalny w Filadelfii, uchwalając 4 lipca 1776 r. Deklarację Niepodległości Stanów Zjednoczonych. Opierając się na doktrynie "praw naturalnych", głosiła ona istnienie przyrodzonych człowiekowi praw: do życia, wolności i szczęścia oraz do obalenia rządów, które praw tych nie przestrzegają. Ogłaszając suwerenność kolonii amerykańskich, Deklaracja była odmową posłuszeństwa królowi angielskiemu i wypowiedzeniem wojny metropolii. Wojna kolonii zyskała poparcie Francji, Holandii i Hiszpanii oraz ochotników z innych krajów (m.in. Polaków). Pobicie Anglików pod Yorktown (1781) zakończyło wojnę, a pokój paryski (1783) sankcjonował powstanie i niepodległość nowego 17 państwa. Granice jego sięgały od Oceanu Atlantycbego po Mississipi oraz od Kanady po Florydę (ok. 2,4 min km2). Nowe państwo powstało zatem w wyniku rewolucji, którą można porówDać do zrzucenia panowania hiszpańskiego w Niderlandach. Uchwalona w 1787 r. Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki utrwalała federacyjny i republikański charakter państwa {federacja stanów o szerokiej autonomii, władza wykonawcza w rękach rządu kierowanego przez prezydenta, konsekwentny podział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i niezależne sądownictwo). W sferze społecznej utrzymano niewolnictwo Murzynów, nie przyznano też praw politycznych Indianom. Zwycięstwo rewolucji amerykańskiej otworzyło możliwości szybszego rozwoju gospodarczego, przede wszystkim postępów kolonizacji poza Apallachy na terenach należących do tubylców (do Mississipi). Przydział ziemi dla ochotników powodował utrwalanie się tu rolnictwa farmerskiego o charakterze kapitalistycznym (najemna siła robocza i produkcja towarowa). 3. Wielka rewolucja we Francji (1789-1799) Rozwój ekonomiczny Francji w XVIII w. wzmocnił siłę burżuazji, ale utrzymujące się stosunki feudalne stanowiły istotny hamulec dalszego postępu społeczno-gospodarczego. Na wsi utrzymywało się poddaństwo i wielość świadczeń chłopskich, co powodowało brak popytu na środki przemysłowe oraz nie sprzyjało odpływowi ze wsi najemnej siły roboczej. W tym zakresie stosunki we Francji były całkowitym przeciwieństwem sytuacji w Anglii. Przemysł i handel krępowane były przez feudalne prawodawstwo i zwyczaje (reglamentacja królewska, monopole państwowe, przymus cechowy). Burżuazja ("stan trzeci") odczuwała niedosyt praw politycznych oraz krytycznie patrzyła na pasożytniczy tryb życia dworu i arystokracji. Narastanie sytuacji rewolucyjnej wywołane było ideologią wieku Oświecenia (postulaty walki z absolutyzmem i systemem przywilejów stanowych), permanentnym kryzysem finansowym państwa (ucisk podatkowy), frustracją po przegranej wojnie z Anglią (1757-1763 - utrata kolonii) oraz przykładem zwycięskiego buntu angielskich kolonii w Ameryce. Rewolucja francuska (1789-1799) miała gwałtowny charakter, a skala przemian społecznych wprowadzona przez nią była olbrzymia. Stworzyła ona przesłanki do uprzemysłowienia nie tylko we Francji, ale praktycznie w całej Europie. Bunt "stanu trzeciego" przeciw monarchii zaowocował zdobyciem 14 lipca 1789 r. twierdzy Bastylii, co było symbolem ograniczenia królewskiego absolutyzmu. Uchwalona 26 sierpnia tego roku Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela głosiła uniwersalne zasady: wolność, równość wobec prawa, swobodę wyznania, myśli, słowa i druku; własność stawała się nienaruszalna; władza podzielona została według wzorca amerykańskiego na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Konstytucja z września 1791 r. wprowadzała nadto nowy podział administracyjny (na departamenty) oraz cenzus wyborczy (prawa wyborcze uzależnione zostały od wysokości płaconego podatku od posiadanego majątku; powstała zatem nowa sytuacja, w której podatek, będący w feudalizmie czynnikiem degradacji społecznej, staje się przywilejem). W dniu 10 sierpnia 1792 r. obalono monarchię i ogłoszono Francję republiką. Walka mocarstw europejskich przeciw rewolucyjnej Francji, rozpoczęta w 1792 r., toczyła się przez 23 lata. Apogeum wydarzeń rewolucyjnych była dyktatura jakobinów (1793-1794), wykorzystująca krwawy terror do unicestwienia przeciwników rewolucji. Jakobini wprowadzili powszechne i bezpośrednie prawo wyborcze, skonfiskowali na rzecz państwa dobra kościelne i wystawili je na sprzedaż właścicielom prywatnym (chłopom i mieszczaństwu), odebrali posiadłości ziemskie rojalistom (zwolennikom króla) oraz zdrajcom republiki, ustanowili zasadę oddzielenia Kościoła od Państwa, wprowadzili powszechne, świeckie szkolnictwo elementarne, znieśli wszelkie powinności feudalne, wprowadzili wolność uprawiania zawodu i działalności przemysłowej. Po upadku dyktatury jakobinów (1794) reformy te utrzymały się. Wszystkie one działały na rzecz podniesienia znaczenia burżuazji w życiu politycznym i ekonomicznym. 4. Okres napoleoński (1799-1815) W 1799 r. władzę we Francji objął - jako pierwszy konsul - generał Napoleon Bonaparte, który w 1804 r. przyjął tytuł cesarza Napoleona I. Za jego rządów rozwinęła się ekspansja militarno-polityczna Francji w Europie pod hasłami walki z porządkiem feudalnym. Napoleon dążył do stworzenia podporządkowanego Francji systemu państw europejskich (tzw. Wielkie Cesarstwo) przeciwstawianego Anglii i Rosji, co załamało system równowagi europejskiej ustalony w XVIII w. Oba te państwa doprowadziły jednak do klęski Napoleona i przywrócenia na Kongresie Wiedeńskim (1815) równowagi za pomocą tzw. koncertu 5 mocarstw (Anglia, Rosja, Austria, Prusy i Francja). Ustawodawstwo. Wśród wielu dokonań Napoleona duże znaczenie miało porządkowanie prawa. Wydany w 1804 r. kodeks cywilny, znany pod nazwą Kodeksu Napoleona, jasno sformułował prawa oparte na zdobyczach rewolucji (wolność, równość, prawo własności), pozwalał na regulowanie, według jednolitych zasad, praw spadkowych i zobowiązań majątkowych między ludźmi. Sankcjonując swobodę działalności gospodarczej, Kodeks dawał mocne podstawy do rozwoju stosunków kapitalistycznych. Idee rewolucji francuskiej w Europie. Wojny napoleońskie przenosiły zdobycze rewolucji do krajów bezpośrednio podporządkowanych Francji (ziemie włoskie, niemieckie, polskie). Z jednej strony, dodawały odwagi do działań stanom niższym (mieszczaństwu i chłopom), z drugiej - adaptowały prawne i ustrojowe wzory francuskie do realiów tych krajów. Epoka napoleońska zapoczątkowała długotrwały okres likwidacji stosunków feudalnych w środkowowschodniej Europie (wolność osobistą uzyskują chłopi na terenie Księstwa Warszawskiego, 1807). Również w krajach koalicji antyfrancuskiej dokonywane są reformy. Po klęsce Prus w 1807 r. władze tego kraju zniosły poddaństwo osobiste chłopów i podział stanowy, zreformowały wojsko i wprowadziły obowiązek szkolny oraz w 1811 r. rozpoczęły proces znoszenia pańszczyzny i uwłaszczania chłopów. Blokada kontynentalna. Praktyczna działalność gospodarcza Napoleona wykazuje dbałość o przemysł i finanse krajowe (w 1800 r. założono bank emisyjny - Bank Francuski, uzdrowiono walutę i kredyty). Od 1806 r. realizowana była polityka wojny gospodarczej z Anglią, zwana blokadą kontynentalną, Ogłoszono zakaz wszelkich stosunków (łącznie z korespondencją) między kontynentem a Anglią. Towary angielskie nie były dopuszczane do Europy, blokada obejmowała też towary kolonialne (cukier, bawełnę, używki i inne). Celem blokady było ekonomiczne wyniszczenie Anglii poprzez pozbawienie jej źródeł surowców i żywności z kontynentu oraz rynków zbytu dla towarów przemysłowych. Skutki blokady bardziej jednak dotknęły Francję i inne kraje europejskie niż Anglię. Rosja straciła rynek zbożowy, a Francja z powodu braku surowców popadła w zastój gospodarczy. Ubocznym skutkiem blokady był nadzwyczajny rozwój przemytu i spekulacji. 5. Reakcja, romantyzm, ruchy narodowe Kongres Wiedeński. Klęska Napoleona oznaczała powrót do "starych porządków" w Europie. Kongres państw europejskich, 18 odbywający się w Wiedniu, przywrócił do władzy dawne dynastie (legitymizm), odtworzył granice państw sprzed rewolucji (restauracja) oraz powołał do życia Święte Przymierze, związek państw strzegący nienaruszalności ustaleń Kongresu. W Europie zapanowały rządy reakcji, prześladowano wszelkie przejawy ruchów liberalnych i demokratycznych. Wyraźnie wzmocniły się w wyniku wygranej z Napoleonem: Anglia, Austria (stanęła na czele Związku Niemieckiego), Prusy (duże nabytki terytorialne) i Rosja. Romantyzm i nacjonalizm. W wyniku rewolucji francuskiej wykształciły się I ruchy demokratyczne, wyznające zasady wolności i równości ludzi, ustroju! konstytucyjnego i obieralności organów władzy. Oparciem dla ruchów demokratycznych w Europie był Romantyzm, początkowo kierunek literacki, jednak z biegiem czasu przede wszystkim polityczny. Romantycy odwołując się! do przeszłości stworzyli podstawy ruchów narodowych z takimi wartościami t jak: patriotyzm, wspólnota tradycji, wartość historii narodu i jego języka, W okresie reakcji po Kongresie Wiedeńskim Romantyzm kultywował idee (walki o niepodległość i suwerenność narodową, sprzyjał powstawaniu nacjonalizmu. Ruchy narodowe rozwijały się zarówno w krajach niemieckich (dążenie do zjednoczenia), jak też w krajach pozostających pod obcym panowaniem (Polacy, Czesi, Finowie, Słowianie południowi - Serbowie, Bułgarzy, IChorwaci, Słoweńcy). W środkowowschodniej Europie - wobec słabej pozycji gospodarczej i politycznej mieszczaństwa (burżuazji) - rolę przewodnika politycznego odgrywała część postępowej szlachty (tzw. rewolucyjni demokracji - np. dekabryści w Rosji). Wałka o niepodległość Ameryki Łacińskiej. Pod wpływem rewolucji francuskiej w koloniach hiszpańskich w Ameryce Środkowej i Południowej oraz w portugalskiej Brazylii ludność miejscowa (potomkowie kolonistów) rozpoczęła - na wzór kolonii angielskich w końcu XVIIIw. - walkę o niepodległość. W latach 1810-1828 wyparto z kontynentu Portugalczyków (niepodległość Brazylii, 1822) oraz Hiszpanów. Uzyskanie niepodległości związane było z działalnością wybitnego przywódcy Simona Bolivara (wyzwolił Wenezuelę, Kolumbię, Ekwador, Boliwię, Peru). Poparcia powstańcom udzielili Anglicy 'oraz Stany Zjednoczone Ameryki (w 1823 r. sformułowana została doktryna Monroe'a - "Ameryka dla Amerykanów"). Powstrzymało to państwa Świętego Przymierza przed planowaną interwencją w obronie stanu posiadania państw iberyjskich. Uzyskanie niepodległości przez kraje Ameryki Środkowej i Południowej było dla nich poważnym bodźcem do ogólnego rozwoju. 6. Wiosna Ludów W latach 1848-1849 przez Europę przeszła fala ruchów rewolucyjnych o podłożu zarówno demokratycznym, jak i narodowym. Walki polityczne o konstytucję, powszechne prawo wyborcze, rozszerzenie praw obywatelskich toczyły się we Francji, Austrii, państwach niemieckich i włoskich. Natomiast hasła narodowowyzwoleńcze przyświecały ruchom na ziemiach polskich (zabór pruski i austriacki), na Węgrzech, w Czechach, północnych Włoszech. Mimo iż rewolucje skończyły się klęską, znaczenie Wiosny Ludów było ogromne, szczególnie dla krajów środkowowschodniej Europy. Zniesiony został feudalizm w państwach niemieckich i w monarchii austriackiej, powstały warunki do rozwoju kapitalizmu i industrializacji. 7. Zjednoczenie Wioch i Niemiec Włochy. Pozostające od Średniowiecza w rozbiciu politycznym Włochy uzyskały impulsy do zjednoczenia po Kongresie Wiedeńskim, szczególnie w latach 1830-1848. Ośrodkiem zjednoczenia był Piemont (Królestwo Sardynii), do którego przyłączały się poszczególne państwa włoskie. W 1861 r. powstało Królestwo Italii, zakończenie zaś zjednoczenia przypada na 1870 r. (likwidacja Państwa Kościelnego i włączenie do Włoch Rzymu). Niemcy. Olbrzymie rozdrobnienie polityczne Niemiec poczęto likwidować po wojnach napoleońskich; na mocy uchwał Kongresu Wiedeńskiego powstaje Związek Niemiecki (35 państw i 4 wolne miasta) z Austrią jako hegemonem. Po rewolucji 1848-1849 na czoło państw niemieckich wysunęły się Prusy rządzone przez dynastię Hohenzollernów. Kanclerz Prus (od 1862 r.) Otto von Bismarck przez pokonanie Austrii (bitwa pod Sadową, 1866) oraz Francji (1870) doprowadził do utworzenia w 1871 r. Cesarstwa Niemieckiego (II Rzeszy). LIBERALIZM GOSPODARCZY - TEORIA I PRAKTYKA Liberalizm polityczny głoszony w okresie Oświecenia znalazł odzwierciedlenie w postaci teorii liberalizmu gospodarczego. Wyrastał on z filozoficznego podłoża "praw natury", które powinny działać również w gospodarce. Rozwijająca się gospodarka kapitalistyczna uzyskiwała w ten sposób podbudowę teoretyczną, która nosiła nazwę ekonomii społecznej. Źródeł liberalizmu gospodarczego szukać należy w: 1) poglądach fizjokratów francuskich z połowy XVIII w.; 2) angielskiej klasycznej ekonomii politycznej z tego samego okresu. 1. Fizjokratyzm W XVIII w. merkantylizm, ze swym protekcjonizmem, był już hamulcem dalszego rozwoju gospodarczego, kapitał przemysłowy nie potrzebował już kierowniczej roli państwa. W tej sytuacji we Francji powstał fizjokratyzm (z gr. rządy natury), twórcą jego był Fran90is Quesnay (1694-1774) - nadworny lekarz króla Ludwika xv. W 1758 r. opublikował on Tablicę ekonomiczną i zgromadził wokół siebie grono zwolenników, którzy przyjęli nazwę "ekonomistów" (Gabriel Honore de Mirabeau, Pierre Dupont de Nemours, Ja. cques Annę Turgot). Według fizjokratyzmu, jedynie rolnictwo daje produkt czysty i warunku, je rozwój całej gospodarki. Natomiast przemysł (rzemiosło) i handel są działalnością jałową. "Porządek naturalny" opiera się na wyłącznej własności i wolności osobistej. Wyłączna własność pozwala właścicielowi dysponować swą ziemią, produktem i siłą roboczą. Wolność oznaczać miała zniesienie reglamentacji produkcji, cechów, ceł wewnętrznych, monopoli produkcyjnych, wprowadzenie wolności handlu, zwłaszcza zbożowego. Krytykowano merkanlistyczną teorię gromadzenia pieniądza kruszcowego. Jakkolwiek teoria fizjokratyzmu miała wiele cech upraszczających rzeczywiste procesy ekonomiczne (np. stałe analogie między gospodarką a funkcjonowaniem żywego organizmu), to jednak przyczyniła się do zainteresowania ekonomią oraz rolnictwem. Wyrazem tego były podejmowane w wielu krajach reformy chłopskie oraz ożywiona publicystyka na temat rolnictwa (w tej dziedzinie fizjokratyzm uzupełniał się z kameralizmem). 2. Angielska klasyczna ekonomia polityczna Początki naukowego systemu ekonomicznego opracował Anglik Adam Smith (1725-1790), autor przełomowego dzieła Badania nad 21 Wschodnioindyjskiej odebrano monopol handlu z Indiami oraz Chinami i ostatecznie ją rozwiązano (1858). Niektóre kolonie uzyskiwały w ramach polityki liberalnej autonomię (Kanada, 1867). Najważniejszą kolonią angielską pozostawały Indie, składające się z Indii Brytyjskich pod bezpośrednim zarządem gubernatora angielskiego i państw posiadających autonomię, ale pozostających pod angielskim protektoratem. INDUSTRIALIZACJA W EUROPIE IW STANACH ZJEDNOCZONYCH 1. Dalszy postęp techniczny Wielkie wynalazki i udoskonalenia techniczne okresu przewrotu przemysłowego w Anglii były w ciągu pierwszej połowy XIX w. stale ulepszane. Poważny postęp odnotowano w hutnictwie żelaza; gwałtownie wzrosła produkcja stali (w 1856 r. zastosowano tzw. gruszkę Bessemera - ruchomy konwertor, _ który zastąpił dawne pudlingowanie; w latach 1864-1867 bracia Martinowie we Francji i bracia Siemensowie w Niemczech udoskonalili procesy wytopu w wielkich piecach przez dodawanie złomu i rudy oraz zmiany konstrukcyjne pieca martenowskiego). Następował stały postęp w wydobyciu węgla kamiennego (drążenie coraz głębszych kopalni, stosowanie mechanicznej wentylacji, użycie lampy górniczej Davy'ego). Upowszechniały się mniejsze, ale wydajniejsze maszyny parowe wysokoprężne. Postęp dotyczył też, w dalszym ciągu, przemysłu włókienniczego i innych gałęzi wytwórczości. 2. Rewolucja transportowa Po 1830 r., a szczególnie po 1840 r., budowa kolei ulega wielkiemu przyspieszeniu. Powstają pierwsze linie kolejowe w Belgii, Francji, Niemczech i w Stanach Zjednoczonych. W większości krajów europejskich w latach 1840-1914 sieć kolejowa uległa zwielokrotnieniu: w Niemczech długość linii wzrosła z 6000 km do 63 000 km, w Belgii - z 800 km do -8800 km. W Stanach Zjed- noczonych w tym samym okresie długość linii kolejowych wzrosła trzydziestokrotnie: z 14 500 km (1840) do 424 000 km (1914). Droga żelazna umożliwiała szybszy transport towarów, stała się środkiem zwiększonej ruchliwości ludności, zbliżała obszary zacofane do centrów rozwiniętych. Nade wszystko jednak koleje były znakomitym czynnikiem wzrostu gospodarczego (wymagały dużych ilości stali i żelaza, węgla kamiennego, drewna, rozwiniętego przemysłu maszynowego, dawały zatrudnienie dużej liczbie ludności). Jest rzeczą charakterystyczną, że uprzemysłowienie zachodniej Europy rozpoczynało się od budowy linii kolejowych. W Stanach Zjednoczonych Ameryki koleje pomagały w kolonizacji tego wielkiego kontynentu: w 1869 r. oddano tu do użytku linię transkontynentalną łączącą Atlantyk z Pacyfikiem. W trakcie budowy była też druga linia, o podobnym rozmachu, prowadząca od granicy Kanady do granic Meksyku. Budowniczowie kolei nauczyli się drążyć tunele (w Europie wielkie znaczenie miały tunele alpejskie: pod Mont Cenis oddany w 1871 r. - długości 12 km, pod Przełęczą Sw. Gotharda - budowany w latach 1870-1880 w bardzo ciężkich warunkach geologicznych, długości 15 km); stawiali mosty i wiadukty. Konstruowano coraz silniejsze i szybsze lokomotywy; w 1848 r. przekroczono szybkość 100 km/godz.. Dynamicznie rozwijał się transport morski, chociaż udoskonalenie napędu parowego nie było tu tak znaczne jak w transporcie lądowym (w 1870 r. tonaż statków parowych i żaglowych zrównał się). Statki rozwijały też większą szybkość: o ile w 1800 r. trasę Nowy Jork-Havre żaglowiec pokonywał w czasie 800 godzin, to w 1910 r. parowiec potrzebował na to tylko 100 godzin. Żeglugę usprawniano poprzez rozbudowę kanałów śródlądowych, w 1869 r. zaś oddano do użytku Kanał Sueski, zbudowany przez spółkę francuską kierowaną przez inżyniera Ferdynanda Lessepsa. Kanał ten znacznie skrócił drogę morską z Europy do Azji (np. czas żeglugi do Bombaju skrócił się o 42%, do Singapuru o 30%), zmniejszył zatem koszty transportu w handlu międzynarodowym. Powstawały towarzystwa przewozowe i żeglugowe, upowszechniały się ubezpieczenia, przed 1850 r. zastosowano telegraf, w 1866 r . kabel połączył Europę i Amerykę przez Atlantyk. 3. Rozwój gospodarczy Francji (1815-1870) Odrodzona po upadku Napoleona monarchia nie mogła już cofnąć zmian ekonomiczno-społecznych wprowadzonych w okresie rewolucji. Produkcja przemysłowa i rolna oraz handel oparte zostały na zasadach wolności ekonomicznej. Jednakże dopiero po obaleniu Burbonów w czasie rewolucji lipcowej 1830 r. następuje ożywienie przemysłu, w dużej mierze związane z rozbudową kolei żelaznych. Burżuazja przemysłowa umocniła również swój wpływ na władzę poprzez rozszerzenie cenzusu wyborczego. Mechanizował się przemysł włókienniczy w Alzacji, w Normandii oraz na pograniczu z Belgią. Ośrodki hutnictwa, żelaza rozbudowały się wokół zagłębi węglowych nad Loarą (okręg Saint Etienne) oraz na północy (Lille). Warunki rozwoju przemysłowego Francji były z jednej strony wspierane tradycjami produkcji manufakturowej Geszcze z XVII w.), z drugiej jednak napotykały poważne ograniczenia. Należały do nich: brak dostatecznych zasobów węgla i niska jego jakość , słaby przyrost naturalny (niska podaż siły roboczej, słabszy popyt na wyroby), odizolowanie od rynków zagranicznych. Dlatego do- minowały zakłady mniejsze o produkcji łączonej (fabryczno-rzemieślniczej), nastawione na produkcję luksusową (jedwabnictwo, galanteria odzieżowa). W okresie drugiej połowy XVIII w. i w czasach napoleońskich Francja utraciła większość kolonii (w 1803 r. Napoleon sprzedał Stanom Zjednoczonym Luizjanę, wyzwoliło się San Domingo). Po 1830 r. Francuzi rozpoczęli podbój Algierii (zakończony ok. 1860 r.), w 1863 r. zaś opanowali w Indochinach terytorium w dolinie rzeki Mekong (późniejszą Kochinchinę) i ogłosili protektorat nad Kambodżą (1867), dając tym samym początek Indochinom Francuskim. 4. Gospodarka niemiecka do 1870 r. Przyczyny opóźnienia rozwoju ekonomicznego. Państwa niemieckie weszły na drogę przewrotu przemysłowego ze sporym opóźnieniem w stosunku nie tylko do Anglii, lecz również Francji. Przyczynami tego opóźnienia były: 1) utrzymujący się praktycznie do połowy XIX w. ustrój feudalny na wsi; 2) przetrwanie ustroju cechowego (w Prusach do 1810 r., a w innych państwach niemieckich aż do 1868 r.); 3) rozdrobnienie polityczne i związany z nim system ceł wewnętrznych, różnorodność miar, wag i waluty; 4) brak zewnętrznych (kolonialnych) źródeł akumulacji pierwotnej kapitału; 5) emigracja zewnętrzna (do USA) osłabiająca Niemcy ekonomicznie; 6) przewaga polityczna właścicieli ziemskich (junkrów) przy słabej pozycji burżuazji przemysłowej; sytuację tę zmieni dopiero rewolucja 1848 r. Niemiecki Związek Celny. Dążenia do zjednoczenia ziem niemieckich po Kongresie Wiedeńskim poczęto - z inicjatywy Prus - 22 realizować w dziedzinie gospodarczej. W 1833 r. powstał Niemiecki Związek Celny (Deutscher Zollverein), który początkowo obejmował pięć większych państw niemieckich (Prusy, Saksonia, Turyngia, Wirtembergia i Hesja), natomiast po Wiośnie Ludów już prawie całe terytorium Niemiec. Państwa należące do Związku znosiły cła wewnętrzne i na granicach, ujednolicały miary i wagi oraz walutę. Powstawał w ten sposób jednolity rynek wewnętrzny. Czynniki rozwoju przemysłu. Do 1850 r. w państwach niemieckich obserwuje się wstępny etap industrializacji, umacniają się przesłanki przewrotu przemysłowego. Były to: 1) budowa kolei: pierwsza linia kolejowa Norymberga-Furth długości 12 km 1835 r.; w 1848 r. istniało już 2,5 rys. km sieci kolejowej; koleje były w znacznej mierze budowane przez państwo i miały znaczenie militarne, co potwierdziło się w wojnach z Danią, Austrią i Francją; 2) wzrost liczby ludności: w latach 1850-1870 z 35,4 min do 40,8 min; objęcie ludności przymusem szkolnym; 3) wynalazczość: barwniki anilinowe (1856), dynamomaszyna - prądnica elektryczna - Siemensa (1867), upowszechnianie nowych metod w hutnictwie żelaza; 4) upowszechnienie się banków i towarzystw akcyjnych w przemyśle; 5) likwidacja stosunków feudalnych w wyniku rewolucji 1848 r. W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XIX w. dynamiczny rozwój objął przede wszystkim górnictwo (węgiel kamienny) i przemysł ciężki (hutnictwo żelaza), co zdecydowało o wyrwaniu się Niemiec z zastoju gospodarczego i szybkim awansie cywilizacyjnym. W latach 1850-1870 wydobycie węgla kamiennego wzrosło pięciokrotnie, a wytop surówki żelaza sześciokrotnie. W 1870 r. Niemcy miały 13% udziału w światowej produkcji przemysłowej i zdecydowanie wyprzedziły już Francję (10% udziału). Okręgi przemysłowe. Najdawniejszym okręgiem przemysłu ciężkiego w Prusach był Górny Śląsk, gdzie od końca XVIII w. powstają państwowe kopal, nie węgla kamiennego i huty żelaza (Gliwice, Bytom, Rybnik). Po 1840 r. tworzy się nowy okręg przemysłu ciężkiego w Nadrenii (Zagłębie Ruhry i Zagłębie Saary), który koncentrował się w Oberhausen, Solingen, Essen, Duisburgu i Dusseldorfie. W Essen po 1815 r. powstały zakłady Alfreda Kruppa, które dały początek przyszłemu wielkiemu koncernowi. W nowych zagłębiach stosowana jest nowocześniejsza technika, wyprzedzają one zdecydowanie Śląsk, chociaż i tutaj odżywają stare ośrodki (Bytom, Gliwice), a ok. 1860 r. powstają nowe (Katowice, Zabrze). W Saksonii, Wirtembergii i Nadrenii koncentrował się przemysł włókienniczy, przeżywający również etap mechanizacji. Dobrze prosperował w Niemczech przemysł cukrowniczy (największy producent cukru z buraków cukrowych w Europie) oraz gorzelniczy (znaczny eksport spirytusu). 5. Początki przemysłu w krajach środkowowschodniej Europy Hamulce rozwoju. Ziemie pozostające po 1815 r. pod rządami monarchii austriackiej i cesarstwa rosyjskiego, a także wschodnia część państwa pruskiego, wkroczyły ze znacznym opóźnieniem na drogę rozwoju przemysłowego. Przyjmuje się, że przemysł fabryczny na tych obszarach rozwija się dopiero po 1870 r. Opóźnienie zatem w stosunku do Anglii wynosiło tu co najmniej sto lat, do Francji zaś około pół wieku. Przyczyny tego tkwiły przede wszystkim w ustroju społeczno-gospodarczym tych krajów, to jest w przetrwaniu aż do połowy XIX w., a w przypadku Rosji nawet dłużej, gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. Gospodarka ta ani nie stwarzała warunków do prawidłowego funkcjonowania rynku wewnętrznego, ani nie gwarantowała akumulacji kapitałów potrzebnych do lokowania w przemyśle. Burżuazja była więc słaba i rządy spoczywały w rękach elit politycznych wywodzących się ze stanu szlacheckiego, które były zainteresowane w utrzymywaniu porządków feudalnych jak najdłużej. Dlatego też rewolucja 1848-1849 bądź nie odbyła się na tych terenach (w Rosji), bądź poniosła klęskę (w monarchii austriackiej). Reformy uwłaszczeniowe w Austrii w 1848 r., w Rosji w 1861 r. w Królestwie Polskim (należącym do J3.osji) w 1864 r. nie zmieniły struktury agrarnej tych krajów. Majątki obszarników nie zostały zmniejszone. Jedynie nie liczni przedstawiciele ziemiaństwa wiązali się z burżuazja przemysłową. Jedynym inwestorem przez długi okres pozostawało państwo, które rozwijało górnictwo i przemysł ciężki w dobrach rządowych, budowało kanały i koleje, dbało o inwestycje zbrojeniowe. Kapitały obce do środkowowschodniej Europy napływać poczęły dopiero w drugiej połowie XIX w. Monarchia austriacka. To wielonarodowościowe państwo miało charakter rolniczy. Jedyne enklawy przemysłu ciężkiego skupiały się w Austrii (Styria i Karyntia) oraz w krajach czeskich (Czechy, Morawy, Śląsk Cieszyński). Powszechny był przemysł włókienniczy (Czechy, Śląsk Cieszyński, Galicja) mechanizowany po 1850 f. oraz rolno-spożywczy (browarnictwo, cukrownictwo). Dawne tradycje w Galicji miało wydobycie soli, natomiast najmłodszą gałęzią przemysłu było tu wydobycie ropy naftowej od 1858 r. (Jasło, Borysław, Drohobycz). Rosja. Od początku XVIII w. państwo starało się popierać wytwórczość krajową poprzez działania kameralistyczne. Przemysł był jednak ogromnie zacofany (hutnictwo żelaza w pełni oparte na węglu drzewnym, przymusowa praca pańszczyźniana w manufakturach). Struktura społeczna kraju (panująca do 1861 r. pańszczyzna) wykluczała istnienie szerszego rynku wewnętrznego . Po 1815 r. rozwiniętą część imperium rosyjskiego stanowiły ziemie polskie Królestwa Polskiego (okręg Łodzi, Warszawa, Zagłębie Dąbrowskie). 6. Rozwój gospodarczy Stanów Zjednoczonych (1783-1865) Ekspansja terytorialna. Od początku XIX w. nowe państwo poczęło rozrastać się terytorialnie. W 1803 r. zakupiono od Francji Luizjanę (dorzecze Mississipi), a w 1819 r. od Hiszpanii Florydę. Amerykańska kolonizacja Teksasu należącego do Meksyku doprowadziła do przyłączenia tego wielkiego terytorium do USA (1844), wygrana zaś wojna z Meksykiem (1845-1846) dała nowe zdobycze: Nowy Meksyk i Kalifornię. W 1846 r. ostatecznie wytyczono granicę z Kanadą, w wyniku tego obszar Oregonu przypadł Stanom. W 1867 r. USA wykupiły od Rosji carskiej Alaskę. Ukształtowało się w ten sposób olbrzymie państwo (9 min km2 powierzchni) zajmujące większość kontynentu Ameryki Północnej. Rozwój zaludnienia i kolonizacja. W chwili uzyskania niepodległości Stany Zjednoczone Ameryki liczyły 3,5 min mieszkańców, natomiast w 1860 r. już 32 min (por. rys. 17). Ten szybki wzrost wynikał z wysokiego przyrostu naturalnego, jak również z dużego tempa imigracji (napływu ludności z zewnątrz). Emigrowali do Ameryki i l ie tylko Anglicy, Szkoci, Irlandczycy, lecz także Niemcy i Szwedzi, a od połowy XIX w. Włosi i Słowianie (w tym Polacy). Z Europy, a później również z innych kontynentów, Stany Zjednoczone przy. ciągały ludzi młodych, przedsiębiorczych. Osadnicy,