Pobierz Historia gospodarcza - Notatki - Historia - Część 3 i więcej Notatki w PDF z Historia tylko na Docsity! 23 zwani pionierami, kierowali się w stronę tzw. Dzikiego Zachodu (terenów na wschód od Mississipi) i kolonizowali go rolniczo, wypierając tubylców - Indian. Ważnym bodźcem do kolonizacji było odkrycie w 1848 r. pokładów złota w Kalifornii, co przy. ciągało tysiące ludzi z wybrzeża Oceanu Spokojnego. Czynnikiem sprzyjającym postępom kolonizacji była też rozbudowa komunikacji i transportu (koleje, żegluga parowa, drogi bite). Zróżnicowanie rozwoju gospodarczego. Już w czasach kolonialnych, w XVIII W'I zarysowały się wyraźne różnice między stanami południowymi, gdzie rozwinęły się - nastawione na eksport - plantacje upraw podzwrotnikowych (tytoniu, trzciny cukrowej, nieco później bawełny), a stanami północnymi, gdzie początkowo kwitło rybołówstwo, żegluga, gospodarka leśna (łowiectwo), a następnie (od początku XIX w.) rozwijał się przemysł (metalowy, włókienniczy i inne). Zdecydowanie różniło się rolnictwo Południa i Północy: stany południowe prowadziły gospodarkę plantacyjną opartą na pracy niewolników Murzynów (w 1860 r. było ich 4 min na 12 min mieszkańców Południa - por, rys. 18); stany północne nie uznawały niewolnictwa, rolnictwo zaś miało tu charakter farmerski oparty na pracy najemnej. W pierwszej połowie XIX w., w okolicach Pittsburgha, żywo rozwijał się przemysł ciężki (hutnictwo żelaza) i górnictwo węglowe , na północy zaś rolno-spożywczy (Chicago, Buffalo). Wysokie koszty produkcji przemysłowej kształtowane były przez wysoki poziom płac robotniczych (emigranci osiedlali się na ziemi, a nie w miastach). Dlatego wcześnie Amerykanie zaczęli pomnażać zdobycze rewolucji przemysłowej, doskonaląc dotychczasowe wynalazki oraz opracowując nowe (telegraf, 1832; młot parowy, 1842; maszyna do szycia, 1841; turbina parowa, 1849; zapałki, 1836 i wiele innych). Szczególnie szybko postęp techniczny wchodził do produkcji rolnej. Antagonizmy między Północą a Południem. Podstawowa różnica poglądów dotyczyła niewolnictwa. Wielki popyt na bawełnę, wywołany gwałtownym rozwojem europejskiego, a także amerykańskiego przemysłu włókienniczego w okresie industrializacji, utwierdzał plantatorów z Południa w przekonaniu, że praca niewolnicza jest niezbędna. Południowcy przeciwstawiali idylliczne, ich zdaniem, życie niewolników ciężkiej egzystencji robotników przemysłowych w stanach północnych. Na Północy natomiast, gdzie niewolnictwo było zabronione, szerzył się ruch abolicjonizmu (wyzwolenia niewolników), a rzesze tzw. konduktorów pomagały Murzynom w ucieczkach. W 1860 r. stanów optujących za niewolnictwem było 15, natomiast przeciwnych mu 18. Przeciwnicy niewolnictwa uzyskali zatem przewagę w Kongresie. Kolejny antagonizm dotyczył polityki celnej. Plantatorzy z Południa, żyjący z eksportu bawełny, domagali się liberalizmu gospodarczego i zniesienia ceł. Natomiast przemysłowcy ze stanów północnych żądali protekcjonizmu celnego, który skutecznie chroniłby rozwijający się amerykański przemysł przed konkurencją wyrobów angielskich. Spory dotyczyły także podziału budżetu: mający mniejszość w Kongresie Południowcy zarzucali Północy wykorzystywanie pieniędzy podatników do prowadzenia inwestycji we własnym interesie. Wojna secesyjna. Wybór w 1860 r. na prezydenta USA Abrahama Lincolna, przeciwnika niewolnictwa, spowodował wystąpienie (secesję) stanów południowych z federacji. Utworzyły one Skonfederowane Stany Ameryki, wybrały własnego prezydenta i zaatakowały zbrojnie stany północne. Wojna sece. syjna (1861-1865) miała bardzo zacięty i krwawy charakter, ostatecznie przy- niosła sukces wojskom Północy, które miały przewagę techniczną i cieszyły się poparciem ludności murzyńskiej. W okresie wojny prezydent Lincoln zniósł niewolnictwo Murzynów w całych Stanach (1863), co zdecydowało o poparciu opinii światowej dla jego rządu. Wojna secesyjna - zwana niekiedy "drugą rewolucją amerykańską" -Ii. kwidując niewolnictwo podcięła korzenie tradycyjnej gospodarki Południa oraz pozycję konserwatywnej arystokracji ziemskiej. Kapitalizm amerykański uzyskał nowy impuls do rozwoju. CHARAKTERYSTYKA KAPITALIZMU WOLNOKONKURENCYJNEGO (DO 1870 R.) Podstawy organizacyjne W wyniku rewolucyjnych przemian społecznych w pierwszej połowie XIX stulecia ugruntował się w zachodniej Europie oraz w Stanach Zjednoczonych system kapitalistyczny. Podstawą tego systemu była prywatna własność środków produkcji (ziemi, bogactw naturalnych, zakładów produkcyjnych, banków). Zniesiony został podział stanowy społeczeństwa, praktyka liberalna przyniosła realizację zasady wolności osobistej i równości ludzi wobec prawa. Siła robocza stała się w związku z tym towarem i pracownicy najemni sprzedawali ją właścicielom środków produkcji - utworzył się proletariat fabryczny, pojawili się robotnicy rolni. Miejsce nierówności stanowej zajmowała nierówność majątkowa, która w miarę rozwoju stosunków wczesnokapitalistycznych drastycznie się pogłębiała. Narastające różnice majątkowe znalazły odzwierciedlenie w ustaleniu cenzusu majątkowego jako podstawy praw po- litycznych jednostki (prawo wyborcze). Zasadą ekonomicznej działalności gospodarczej było wykorzystanie posiadanych środków produkcji do pomnażania zysku. Wykorzystywano do te. go celu zasadę wolnej konkurencji między jednostkami gospodarczymi, która przybierała formy bezwzględnej walki o przetrwanie i zyski. Przewagę miały przedsiębiorstwa dysponujące stałym dopływem kapitału, który był prze- znaczany na postęp techniczny (maszyny) i organizacyjny. Przedsiębiorstwa były organizowane jako spółki akcyjne, znane również z okresu przedindustrialnego w obrocie towarowym jako tzw. kompanie handlowe. Spółka akcyjna jest formą prawną wytwórczości opartą na kapitale zakładowym składającym się z akcji, które początkowo miały charakter imienny, lecz stopniowo nabrały charakteru papierów wartościowych i stały się przedmiotem obrotu na rynku pieniężnym (na giełdach, które notowały ich kursy, czyli wartość). Posiadacze akcji (akcjonariusze) stawali się współwłaścicielami przedsiębiorstwa i uczestniczyli w podziale części jego zysków (tzw. dywidenda), proporcjonalnie do liczby posiadanych akcji. System akcji oznaczał koncentrację rozproszonego kapitału prywatnego i pozwalał na szybki rozwój produkcji. Akcje zbywane na giełdach kształtowały swój kurs zależnie od wysokości dywidendy w stosunku do bankowej stopy procentowej. W ten sposób, poprzez tzw. bezimienny rynek kapitałowy, przewagę uzyskiwały przedsiębiorstwa dające wyższe zyski. 2. Kryzysy nadprodukcji Powiększanie produkcji przez poszczególnych producentów prowadziło do przekroczenia popytu na dane dobra, czyli do nadprodukcji. Wstrzymana produkcja rodziła spadek zapotrzebowania na siłę roboczą, co z kolei powodowało zmniejszenie zatrudnienia i produkcji w fabrykach, spadek obrotów handlowych i bankructwa kupców oraz niewypłacalność kapitalistów i 24 upadek banków. Wahania koniunktury miały charakter cykliczny: powtarzały się co 10-12 lat. W miarę rozszerzania się rewolucji przemysłowej kryzysy obejmowały co raz to nowe kraje. Pierwszy kryzys wybuchł w 1825 r. w Anglii (spowodowany sytuacją gospodarczą w Europie po okresie napoleońskim oraz popytem na towary w Ameryce Łacińskiej po wyzwoleniu spod panowania Hiszpanii i Portugalii). Drugi kryzys, w 1836 r. objął Anglię oraz Stany Zjednoczone, trzeci natomiast - w latach 1846-1847 - zachodnią i środkową Europę (przerost inwestycji przy budowie kolei żelaznych). Wszystkie kraje przemysłowe objęte zostały kryzysem w latach 1857 i 1866. 3. Sytuacja klasy robotniczej W początkowym okresie rozwoju kapitalizmu warunki pracy i życia robotników były nieznośne. Zasada wolnej konkurencji oznaczała traktowanie pracowników najemnych według woli właściciela fabryki: on ustalał czas pracy, regulamin pracy, wysokość płacy. Wobec istniejącego bezrobocia płace schodziły do poziomu zapewniającego jedynie minimum egzystencji. Maszyny bardzo drogie - musiały być wykorzystywane maksymalnie, dlatego dzień pracy trwał 12-14 godzin, niekiedy nawet 16 godzin. Regulaminy pracy były bardzo ostre, nie można było sobie pozwolić na przerwy w pracy. Fabrykanci dla obniżenia kosztów produkcji korzystali z powszechnie mniej kosztownej pracy dzieci i kobiet, nawet w najcięższych warunkach pracy, m.in. w kopalniach. W fabrykach włókienniczych pracowały dzieci w wieku od 5 lat, a w kopalniach - od 7 lat. 4. Początki ustawodawstwa pracy Pierwsze protesty dotyczyły zatrudniania dzieci i małoletnich w fabrykach oraz kopalniach. Następnym etapem była walka o dziesięciogodzinny dzień pracy. Najpierw w Anglii powołano państwowe inspekcje fabryczne (1833 r.), które miały badać stan sanitarny fabryk i bezpieczeństwo pracy. W tym samym roku wydano zakaz pracy dzieci poniżej 9 lat oraz ograniczenie czasu pracy młodzieży poniżej 18 lat do 12 godzin (ale dotyczyło to tylko przemysłu włókienniczego). W 1842 r. przepis ten rozciągnięto także na pracę w kopalniach. Walka o dziesięciogodzinny dzień pracy zakończyła się powodzeniem w USA w 1847 r. (w niektórych stanach), w Anglii w 1874 r. 5. Ruch socjalistyczny i związkowy Przeciwko wyzyskowi robotników oraz niesłychanie trudnym warunkom ich racy i bytowania protestowali działacze i pisarze zwani socjalistami utopijnymi. Propagowali oni jednocześnie programy reform socjalnych, które odwoływały się do filantropii kapitalistów oraz zakładały organizowanie pomocy dla pracowników w postaci spółdzielni produkcyjnych, kas zapomogowych, sklepów, instytucji kredytowych. Do znanych socjalistów utopijnych należeli: Robert Owen (1771-1858), Charles Fourier (1772-1837), Remi Saint-Simon (1760-1825). Nowy kształt nadali ideom socjalistycznym Karol Marks (1818-1883) i Fryderyk Engels (1820-1897), którzy zarysowali w Manifeście komunistycznym (1848) zasady walki z ustrojem kapitalistycznym i budowę ustroju socjalistycznego opartego na uspołecznieniu środków produkcji oraz rządach proletariatu. Wraz z rozwojem industrializacji rozwijała się i potężniała klasa robotnicza, która podejmowała działalność polityczną. Organizowała się w związki zawodowe, które w statutach swych zapisywały starania o sprawy materialne proletariatu (płace, warunki pracy, opieka socjalna). W Anglii ruch związków zawodowych organizuje się od 1824 r., we Francji - od 1864 r. (ustawowo od 1884 r.), w Niemczech - od 1890 r. Szczytowy okres rozwoju kapitalizmu wolnokonkurencyjnego (liberalnego) N zachodniej Europie i w Stanach Zjednoczonych przypada na lata sześćdziesiąte i siedemdziesiąte XIX w. W ostatniej ćwierci tego stulecia narastały jednak w formacji kapitalistycznej nowe zjawiska, które zdecydowały o przejściu 'od klasycznego kapitalizmu liberalnego do kapitalizmu monopolistycznego, zwanego też imperializmem. Pierwszy etap rozwoju tej fazy kapitalizmu można datować na okres 870-1914, czyli od zjednoczenia Niemiec i Włoch do wybuchu pierwszej wojny światowej. Lata pierwszej wojny światowej (1914-1918) muszą być potraktowane jako okres wyróżniający się odmiennością procesów gospodarczych wieloma konsekwencjami politycznymi dla Europy i świata. W celu podkrelenia tych konsekwencji ujęty zostanie w całość okres wojny i powojennej odbudowy (1914-1923). Lata 1924-1929 charakteryzują się procesami stabilizacji i wzrostu gospodarczego, które zostaną jednak przerwane okresem wielkiego kryzysu gospodarczego (1929-1933). Wielki kryzys gospodarczy stanowi kres fazy kapitalizmu monopolistyczego i przechodzenie do coraz wyraźniejszych prób państwowego kierowania procesami gospodarczymi. CECHY KAPITALIZMU MONOPOLISTYCZNEGO Przemiany kapitalizmu w ostatniej ćwierci XIX w. analizowano już na początku naszego stulecia w pracach Johna A. Hobsona (1858-1940), Rudolfa Hilferdinga (1877-1941) i Włodzimierza I. Uljanowa - Lenina (1870-1924). Zwracano uwagę na następujące szczególne cechy tego okresu: 1) odchodzenie od zasad liberalnych w kierunku monopolizacji (w dziedzinie przemysłu i obrotu towarowego); 2) narastanie dystansu w rozwoju gospodarczym między państwami rozwiniętymi a zacofanymi; 3) wzrost znaczenia kapitału finansowego i eksport kapitałów; 4) umacnianie się idei nacjonalistycznych i imperialistycznych w polityce zagranicznej mocarstw, które doprowadziły do nowej fazy europejskiego kolonializmu (ostatecznego podziału kuli ziemskiej na strefy realnego panowania i strefy wpływów polityczno- gospodarczych). Według Hobsona (Imperialism, 1902), imperializm oznaczał właśnie agresywną politykę zagraniczną i budowanie władztwa kolonialnego drogą konfliktów zbrojnych i wojen kolonialnych, natomiast w interpretacji Włodzimierza Lenina (Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu, 1916) - przyjętej przez marksistów - była to faza rozwojowa kapitalizmu: najwyższa i ostatnia. Przyczyną ewolucji systemu kapitalistycznego były kryzysy ekonomiczne, przede wszystkim kryzys 1873 r., który miał charakter światowy, szczególnie zaś odbił się na gospodarce Stanów Zjednoczonych i Europy. Spadła produkcja przemysłowa, rozpoczęły się długotrwałe kłopoty rolnictwa (nadprodukcja i spadek cen), bankrutowały banki i przedsiębiorstwa produkcyjne. W tej sytuacji szukano środków zaradczych wobec spadających zysków kapitalistów; jednym z nich stała się monopolizacja. 1. Procesy monopolizacji w świecie Wywołany przez postęp techniczny wzrost produkcji sprzyjał procesom łączenia się kapitałów i przedsiębiorstw. Mogło się to odbywać przez tworzenie spółek akcyjnych bądź przez wchłanianie przedsiębiorstw mniejszych i słabszych przez większe i 27 . Ekspansja kolonialna przybierała różne formy: bezpośredniego podboju oraz protektoratu - sprawowania władzy przez dane państwo nad określonym terytorium. W wyniku wyścigu kolonialnego lat 1875-1914 umocniły się imperia kolonialne Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec i innych państw. Podział ten nie był jednak satysfakcjonujący dla niektórych, np. dla Niemiec, i stał się zarzewiem narastających konfliktów kolonialnych, prowadzących do starcia wojennego na wielką skalę. Europa lat 1871-1914 stała się widownią narastania ruchów nacjonalistycznych. Postawy takie reprezentowały zarówno wielkie mocarstwa (Niemcy, Francja, Rosja), jak i państwa małe oraz żyjące w ramach państw wielonarodowościowych (np. liczne narody Austro-Węgier). Ekspansji kolonialnej i wzrostowi produkcji przemysłowej towarzyszyło odchodzenie od zasad wolnego handlu w kierunku protekcjonizmu celnego. Przedsiębiorcy domagali się, aby rządy rozszerzały zdobycze kolonialne, ale również aby chroniły przed konkurencją obcą rynek wewnętrzny i zachowały go dla produkcji rodzimej. W ostatniej ćwierci XIX w. tylko Wielka Brytania, Holandia i Belgia pozostały wierne zasadom wolnego handlu. Reszta Europy przyjęła protekcjonistyczny system celny: Rosja (1877), Niemcy (1879), Francja (1881). Nawet Stany Zjednoczone przyjęły w 1890 f. te zasady polityki celnej. W tej sytuacji w Anglii powstał ruch nawołujący do zmiany polityki gospodarczej (zamiast wolnego handlu - free trade postulowano przejście do sprawiedliwego handlu -fair trade). Konsekwencją protekcjonizmu były wojny celne (np. między Francją a Włochami, 1887-1889 czy między Rosją a Niemcami, 1893). System protekcjonizmu celnego, ochrony własnej wytwórczości oraz wojen celnych nazwano nacjonalizmem gospodarczym. ROZWÓJ GOSPODARCZY DAWNYCH MOCARSTW (1870-1914) 1. Wielka Brytania Zahamowanie tempa rozwoju gospodarczego. W latach 1870-1914 Wielka Brytania straciła tradycyjne przodownictwo w przemyśle światowym. Wynikało to z gorszego technicznego wyposażenia jej przemysłu w porównaniu z amerykańskim czy niemieckim. Angielskie zakłady przemysłowe były budowane w dużej części jeszcze w drugiej połowie XVIII w., zatem pod koniec XIX w. były już przestarzałe. Mniejszy był udział Wielkiej Brytanii w rozwijaniu nowoczesnych gałęzi przemysłu po drugiej rewolucji przemysłowej. Kryzys gospodarczy 1873 r. przekształcił się tu w tzw. wielką depresję (Great Depression) gospodarki angielskiej i trwał dwadzieścia lat (1874-1894). Kryzys przemysłowy zbiegł się z kryzysem rolnym spowodowanym napływem taniego zboża i żywności z Ameryki. W wyniku tego nastąpiło zmniejszenie powierzchni upraw i liczby ludności zatrudnionej w rolnictwie. Postępujący - mimo intensywnej emigracji - wzrost zaludnienia Wysp zmuszał do importu surowców i żywności z kolonii (w latach 1860-1910 import ten wzrósł pięciokrotnie). Kolonializm. Kontynuowano podboje w Azji; Anglia opanowała ostatecznie: Kuwejt, Birmę, Malaje, część Borneo i Nowej Gwinei. Największe zdobycze uzyskała jednak w Afryce. Wojskowy protektorat nad Egiptem (1882), tłumaczony jako ochrona żeglugi na Kanale Sueskim, był wstępem do podboju Sudanu (po stłumieniu powstania Mahdiego, 1898), Nigerii, Złotego Wybrzeża i Gambii. Na przełomie wieków (1899-1902) Anglicy pokonali w Afryce osadników pochodzenia holenderskiego Burów (tzw. wojny burskie) i utworzyli dominium Związek Południowej Afryki (1908). Gubernator CecH Rhodes kontynuował następnie podboje w kierunku północnym, opanowując terytorium, nazwane później od jego nazwiska Rodezją, Niasę, Zanzibar, Kenię, Ugandę. W ten sposób władztwo Anglii rozciągało się nad olbrzymimi połaciami kontynentu afrykańskiego od Morza Śródziemnego do Kraju Przy- lądkowego. W 1913 r. imperium kolonialne Wielkiej Brytanii - w którym decydującą rolę odegrały Indie - zajmowało 33,5 min km2 powierzchni zamieszkanej przez 70% ogółu ludności zależnej na świecie. Ożywienie gospodarcze przełomu wieków. Wiązało się ono w dużej mierze z ekspansją kolonialną i inwestycjami w nowoczesnym przemyśle (maszynowym, elektrotechnicznym, chemicznym). Obserwuje się ożywione procesy monopolizacji; powstały wielkie koncerny, takie jak metalowy (zbrojeniowy) Vickersa czy naftowy Royal Dutch Shell. Wysoką pozycję utrzymywała nadal Wielka Brytania w handlu światowym (choć jej udział w obrotach spadł z 22% w 1870 r. do 15% w 1913 r.) i eksporcie kapitału. Towary angielskie natrafiały na poważną konkurencję masowej produkcji niemieckiej i amerykańskiej (zalecono zatem na towarach niemieckich umieszczać napis "Madę in Germany", co miało być ostrzeżeniem, ale stało się reklamą). Kapitał angielski kierowany był do różnych rejonów imperium, a ponadto do Ameryki Południowej i wschodniej Europy. Krajem szybkich i zyskownych inwestycji były Indie. Niezwykle tania siła robocza i niskie ceny surowców gwarantowały tu producentom brytyjskim wysokie zyski. Wartość wywozu kapitału z Wysp była przeto w latach 1906-1912 czterokrotnie wyższa niż wartość inwestycji przemysłowych wewnętrznych. Ożywienie inwestycyjne przełomu wieków spowodowane było też rosnącymi zamówieniami przemysłu zbrojeniowego (gwałtowna rozbudowa floty wojennej). 2. Francja Konsekwencje ekonomiczne lat 1870-1871. Przegrana wojna z Prusami (1870) oraz zaburzenia wewnętrzne (wojna domowa w Paryżu - Komuna Paryska, 1871) wielce niekorzystnie odbiły się na gospodarce III Republiki. Szczególnie dotkliwa była utrata, na rzecz Niemiec, zasobnych w surowce i uprzemysłowionych prowincji Alzacji i Lotaryngii. Do tego doszła zapłata olbrzymiej kontrybucji - 5 mld franków w złocie. Ogólne czynniki wewnętrzne nie były dla gospodarki sprzyjające (brak węgla kamiennego, niski przyrost naturalny, mała chłonność rynku wewnętrznego). Burżuazja francuska bardziej dbała o wywóz kapitału niż o inwestycje wewnątrzkrajowe. Wszystko to zaowocowało zmniejszeniem dynamiki produkcji przemysłowej i utratą przez Francję drugiego miejsca w Europie w tej dziedzinie. Mimo pewnych oznak ożywienia na przełomie wieków, lata 1871-1914 są dla Francji okresem stagnacji gospodarczej. Dlatego na progu pierwszej wojny światowej jest to nadal kraj rolniczo-przemysłowy, z przewagą przemysłu lekkiego skupionego w małych zakładach Jedynie w hutnictwie procesy monopolizacji były znaczne). Stosowana po klęsce 1870 T. polityka protekcjonizmu celnego zmniejszyła udział Francji w obrotach handlu światowego. Duży był za to wywóz francuskich kapitałów, które kierowane były głównie do Rosji (40% całości) oraz do Algierii i Tunezji. Kolonie. W latach 1883-1885 wojska francuskie zdobyły, sąsiadujące z Kochinchiną, królestwa Kambodży i Annamu oraz prowincję Tonkin z Hanoi (dzisiejszy Wietnam Północny). Powstały Indochiny Francuskie. W Afryce Francja podbiła Tunezję (1881) oraz olbrzymie przestrzenie Afryki Zachodniej i Równikowej (Senegal, Dahomej, Mali, Gwinea, Niger, Czad, Mauretania, Gabon, Kongo Francuskie). W 1896 r. podbity został Madagaskar. Osiedlili się też Francuzi w Maroku i nad Morzem Czarnym (Somali Francuskie). W 1914 r. imperium kolonialne Francji zajmowało drugie miejsce w świecie (po Wielkiej Brytanii), zarówno 28 pod względem obszaru (10,6 min km2), jak i liczby ludności zależnej. 3. Rosja Przyspieszenie rozwoju gospodarczego. Klęska Rosji w wojnie krymskiej (1853-:-l856), poniesiona w starciu z uprzemysłowionymi potęgami Zachodu Wielką Brytanią i Francją, uświadomiła rządom carskim nieodzowność reform społeczno- gospodarczych. Zniesienie poddaństwa i uwłaszczenie chłopów w 1861 r. stworzyły przesłanki dla kapitalistycznego rozwoju tego olbrzymiego, ale niezwykle zacofanego kraju. Dopiero jednak reformy administracyjne, finansowe i wojskowe początków lat siedemdziesiątych pozwoliły przejść ok. 1880 r. do fazy industrializacji. Specyfiką uprzemysłowienia w Rosji było duże zaangażowanie kapitałów państwowych w inwestycjach przemysłowych i kolejowych oraz opieka państwa nad rozwojem gospodarczym przez utrzymanie protekcjonizmu celnego. Wynikało to ze słabości kapitałów prywatnych przedsiębiorców. Państwo - podobnie jak w okresach wcześniejszych, od Piotra I poczynając - lokowało zamówienia u prywatnych przedsiębiorców, przy- znawało subwencje na zakładanie przedsiębiorstw, finansowało budowę kolei, stosowało protekcjonistyczne taryfy celne. Dość istotnym czynnikiem rozwoju przemysłowego była rozbudowa siły militarnej państwa rosyjskiego (przemysł zbrojeniowy). Do okresu pierwszej wojny światowej powstało kilka znaczących ośrodków przemysłowych w europejskiej części Rosji: Zagłębie Donieckie (wydobycie węgla kamiennego), okręg wokół Krzywego Rogu na Ukrainie (wydobycie rudy żelaza), okręg petersburski (przemysł włókienniczy i maszynowy), okręg kaukaski - Baku, Groznyj (ropa naftowa). Duże znaczenie miały ziemie polskie (Królestwo Polskie) z ich okręgami przemysłowymi. Dynamika produkcji przemysłowej Rosji była po 1880 r. bardzo duża (chociaż wynikało to z niskiej bazy startu), ale jej rozmiary nie dorównywały potęgom zachodnioeuropejskim. W 1913 r. udział Rosji w światowej produkcji przemysłowej nie przekraczał 6%. Rozwój przemysłu hamowany był przez prymitywne, bardzo zacofane rolnictwo, które nie stwarzało dostatecznie wysokiego popytu na wyroby przemysłowe. Słaba była również burżuazja rosyjska i jej kapitały. Szeroko przeto korzystano z kapitałów zagranicznych: francuskich (przy budowie kolei), angielskich (przy wydobyciu nafty), niemieckich i belgijskich (w hutnictwie i górnictwie). Pod koniec XIX w. postępowały szybko procesy monopolizacyjne (syndykat Prodamet kontrolował 80% produkcji metalurgicznej, Produgol - 65% wydobycia węgla w Donbasie, Prodarud - 80% wydobycia rud w południowej Rosji). Ogólną cechą rozwoju gospodarczego Rosji było współistnienie kapitalizmu w przemyśle z przeżytkami feudalizmu w rolnictwie. Zacofanie rolnictwa hamowało rozwój kapitalizmu i stanowiło podstawę politycznej przewagi warstwy ziemiańskiej. Gospodarka rosyjska uzależniała się coraz bardziej od kapitałów zachodnich (w 1914 r. udział spółek zagranicznych w przemyśle wynosił 30%). Ekspansja terytorialna. Rosja prowadziła konsekwentnie politykę powiększania swego terytorium noszącą wszelkie znamiona kolonializmu. Po wojnie krymskiej rozpoczął się podbój Azji Środkowej: chanatu Kokandy (1853-1868), chanatu Chiwy (1873), emiratu Buchary (1868) i olbrzymich przestrzeni Turkmenii (1884). Dotarcie do granic Afganistanu doprowadziło do konfliktów z Anglią. Pod koniec XIX w. Rosja skierowała swoją uwagę na Daleki Wschód, gazie już w 1860 r., na mocy układu z Chinami, otrzymała Kraj Ussuryjski i dwa ważne porty (Władywostok i Mikołajewsk). Próby umocnienia dominującej pozycji w Chinach spotkały się z kontrakcją Japonii. W 1898 r. Rosja wydzierżawiła od Chin półwysep Liaotung (z bazą wojskową Port Artur), wprowadziła swe wojska do Mandżurii, kontynuowała budowę mandżurskiej linii kolejowej (przedłużenie trasy transsyberyjskiej), W odpowiedzi na to Japonia wzmocniona sojuszem z Wielką Brytanią, uderzyła na początku 1904 r. na armię rosyjską w Mandżurii. Klęska Rosji w tej wojnie oznaczała ograniczenie jej wpływów na Dalekim Wschodzie na rzecz Japonii. 4. Austro-Węgry Specyfika państwa. Lata 1867-1918 stanowią w dziejach monarchii habsburskiej tzw. okres dualizmu politycznego, w którym państwo dzieliło się na część austriacką i węgierską. Dużą autonomię uzyskała też polska Galicja (tzw. autonomia galicyjska). Wielonarodowość państwa rodziła liczne konflikty narodowościowe i społeczne. Słaby był rozwój gospodarczy monarchii: liczące w 1910 r. ponad 50 min mieszkańców państwo prawie nie liczyło się w światowej produkcji przemysłowej. Kierunki rozwoju gospodarki. Tradycyjnie najlepiej rozwinięte były niektóre regiony Austrii (Styria) oraz ziemie czeskie. Czechy po 1870 r. poczyniły znaczne postępy w rozwoju przemysłu. Sprzyjały temu bogactwa naturalne (lasy i węgiel), dostatek taniej siły roboczej, wykorzystanie rynków zewnętrznych i kapitałów obcych. Przodował przemysł lekki (włókiennictwo) i spożywczy (cukrownictwo - trzecie miejsce w produkcji cukru w Europie i piwowarstwo). Duże postępy poczyniło hutnictwo (Zagłębie Ostrawsko-Karwińskie) i przemysł maszynowy (zakłady zbrojeniowe Skoda, początki motoryzacji), wzrosło wydobycie węgla. Galicja stała się z kolei w monarchii monopolistą w dziedzinie wydobycia ropy naftowej i soli kamiennej. Pozostałe ziemie monarchii (Węgry, Słowacja, Siedmiogród, a także Galicja) miały charakter rolniczy o niskim poziomie rozwoju ekonomicznego. IV. Rozwój gospodarczy nowych mocarstw 1. Rzesza Niemiecka (1871-1914) Czynniki wzrostu gospodarczego. Rezultatem zwycięstwa Prus nad Francją w 1870 r. było zjednoczenie Niemiec i utworzenie Cesarstwa Niemieckiego(1871) pod władzą pruskiej dynastii Hohenzollernów. Konstruktorem zjednoczenia oraz budowy potęgi politycznej II Rzeszy w latach 1862-1890 był kanclerz Otto von Bismarck. Zjednoczenie polityczne samo przez się było ważnym czynnikiem rozwoju gospodarczego. Do innych należy zaliczyć: 1) przyłączenie do Niemiec Alzacji i Lotaryngii posiadających bogactwa naturalne (węgiel, rudy żelaza); 2) ściągnięcie z Francji, w ciągu dwóch lat, olbrzymiej kontrybucji 5 mld franków w złocie, która została wykorzystana jako kapitał inwestycyjny. Niemcy po zjednoczeniu opanowała tzw. grynderka (od griinden - zakładać), czyli ruch zakładania nowych przedsiębiorstw, spółek itp. Rezultatem rewolucji agrarnej było z jednej strony powstanie na wsi chłonnego rynku zbytu, z drugiej zaś - zwiększenie podaży surowców pochodzenia rolniczego dla przemysłu. Duże znaczenie miał wzrost liczby ludności: w okresie 1871-1914 wzrosła ona z 41 min do 67 min. Rząd prowadził aktywną politykę rozwoju przemysłu poprzez protekcjonizm celny, a od końca XIX w. poprzez wielkie zamówienia zbrojeniowe. Ekspansja kolonialna pod koniec XIX w. otworzyła dla towarów niemieckich rynki pozaeuropejskie. Druga rewolucja przemysłowa dokonywała się przy bardzo znacznym udziale badaczy i wynalazców niemieckich. Duże znaczenie przywiązywano do badań naukowych przyrodniczych i technicznych, przy wielkich zakładach przemysłowych działały laboratoria i placówki badawcze. Industrializacja miała miejsce w Niemczech w 29 okresie,późniejszym niż w Anglii czy we Francji, dlatego była budowana na bazie najnowszej techniki. Gospodarka niemiecka po kryzysie 1873 r. Po kryzysie gospodarka weszła w stadium niezwykle dynamicznego rozwoju. Rosło wydobycie węgla i produkcja hutnicza, umacniały się nowoczesne gałęzie przemysłu: elektrotechniczny i chemiczny. Dobrze prosperował również przemysł rolno-spożywczy (cukrownictwo, ogrodnictwo) i lekki (włókienniczy). Specyfiką niemieckiego przemysłu była silna monopolizacja; powstawały wielkie koncerny, takie jak Reńsko-Westfalska Wspólnota Węgla i Stali, AEG (Allgemeine Elektricitats-Gesellschaft), IG Farben. W 1913 r. Niemcy wyprzedziły Wielką Brytanię w wielkości produkcji przemysłowej, stały się drugą po USA potęgą przemysłową. Rolnictwo niemieckie opierało się na wielkiej własności rodzin junkierskich, było dobrze wyposażone technicznie (mechanizacja, wysokie zużycie nawozów sztucznych) i wydajne. Na rynkach zagranicznych pod koniec XIX w. produkty niemieckie skutecznie konkurowały już z towarami angielskimi i amerykańskimi. Ekspansja kolonialna. Niemcy na drogę kolonialnych podbojów weszły późno. W latach 1884-1885 podporządkowały sobie Kraj Hotentotów (Niemiecka Afryka Południowo-Zachodnia - dzisiejsza Namibia), Togo i Kamerun, później (1891) opanowały tzw. Niemiecką Afrykę Wschodnią (Zanzibar, Tanganikę i kraj Ruanda-Urundi). W Azji Niemcy zdobyli część Nowej Gwinei i kilka archipelagów: Karoliny, Mariany, Marshalla, Samoa; wydzierżawili też od Chin półwysep Szantung. Ważnym kierunkiem niemieckiej ekspansji był Bliski Wschód (Turcja). Banki niemieckie finansowały budowę linii kolejowej Berlin-Belgrad-Bagdad, niemieccy doradcy wojskowi pracowali w tureckiej armii. Niemieckie imperium kolonialne nie zaspokoiło ambicji kół rządzących, mi mo iż pod względem obszaru terytoriów zależnych Rzesza znajdowała się na trzecim miejscu po Anglii i Francji. Z myślą o rewizji dotychczasowego podziału posiadłości kolonialnych, Niemcy dążyły do rozbudowy floty wojennej i handlowej, uzyskując w tej dziedzinie kolosalne przyspieszenie: na progu pierwszej wojny światowej tonaż floty niemieckiej zbliżył się do tonażu floty brytyjskiej. 2. Stany Zjednoczone w latach 1865-1917 Czynniki rozwoju gospodarczego. Zakończenie wojny secesyjnej i zniesienie niewolnictwa stworzyło podstawy społeczne do przyspieszonego rozwoju gospodarczego. Czynnikami tego rozwoju były: wielkie bogactwa naturalne (węgiel, ropa, rudy metali itp.), ogromne przestrzenie ziemi użytkowanej rolniczo, lasy, szlaki wodne, rozległe wybrzeża oceaniczne. W dalszym ciągu po- myślna była sytuacja demograficzna kraju. W drugiej połowie XIX w. nasiliła się wielka fala emigracji do USA z terenów Europy (Słowianie, Włosi) i Azji (Chińczycy); por. rys. 27. W 1912 r. zaludnienie kraju przekroczyło 100 min mieszkańców. Trwało systematyczne zagospodarowywanie centralnych i zachodnich połaci Stanów, rozwijały się wielkie metropolie (Filadelfia, Nowy Jork, Waszyngton, Chicago, San Francisco). Rozwój przemysłu. W latach 1860-1914 produkcja przemysłowa wzrosła osiemnastokrotnie, w 1890 r. jej wartość przekroczyła wartość produkcji rolnej, w 1900 r. była już dwukrotnie wyższa. O ile przed wojną secesyjną Stany były pod względem wielkości produkcji przemysłowej na czwartym miejscu w świecie, o tyle w 1894 r. objęły przodownictwo (nie oddały go przez cały następny wiek!). Szybko rozwijały się praktycznie wszystkie gałęzie przemysłu: zarówno tradycyjne, decydujące o rozmachu gospodarczym (wydobycie węgla, produkcja stali), jak i najnowocześniejsze (przemysł elektryczny, samochodowy, chemiczny, naftowy). Wizytówką amerykańskiego przemysłu był przemysł maszynowy (maszyny rolnicze, maszyny do szycia i pisania, automatyczne obrabiarki itp.). Względny niedostatek siły roboczej (imigranci nadal kierowali się głównie do rolnictwa) rekompensował postęp techniczny i zastosowanie naukowej organizacji pracy. Coraz silniejsze stawały się monopole w przemyśle. W 1870 r. John D. Rockefeller (1839-1937) założył Standard Oil Trust (zamieniony w 1879 r. w Standard Oil Company), który kontrolował ponad 90% wydobycia ropy naftowej. John P. Morgan (1837-1913), założyciel banku w Nowym Jorku, utworzył w 1901 r. wielki trust stalowy United Steel Corporation, w 1902 r. zaś - International Harvester Company (maszyny rolnicze). Podobnie produkcję przemysłu samochodowego kontrolował Henry Ford (1903 r. - powstanie Ford Motor Company w Detroit). W początkach XX w. rodziny Morganów i Rockefellerów kontrolowały 112 banków, spółek kolejowych, ubezpieczeniowych itp., których kapitał wynosił razem ponad 22 mld dolarów. Wydane w 1890 r. prawo antytrustowe, tzw. Sherman Act, było omijane przez tworzenie holdingów (w miejsce oficjalnych porozumień kartelowych weszły w życie umowy oparte na ustnym porozumieniu), kierowane przez byłych założycieli i właścicieli trustów. Rolnictwo. Po wojnie secesyjnej i zniesieniu niewolnictwa podupadła gospodarka plantacyjna na Południu. Dopiero w 1885 r. produkcja bawełny osiągnęła stan z 1860 r. Plantatorzy wyprzedawali lub parcelowali swe posiadłości, tworzyło się rolnictwo farmerskie, ale z tą samą specjalizacją - uprawą bawełny i tytoniu. Na zachodzie kolonizacja rolna była bardzo ożywiona, gdyż ustawa o nadziałach z 1862 r. (Homestead Act), nadająca każdemu dorosłemu mężczyźnie 160 akrów (ok. 65 hektarów) na własność po 5 latach uprawy, przyciągała wielu chętnych osadników. Zachód został zasiedlony również dzięki budowie dróg żelaznych (spółki kolejowe otrzymujące od państwa na własność wielkie obszary ziemi sprzedawały ją po niskich cenach osadnikom, gdyż chciały zaludnić kraj). Farmerskie gospodarstwa zachodu specjalizowały się w uprawie pszenicy, kukurydzy i hodowli bydła. Ekspansja zewnętrzna. Pod koniec XIX w. polityka izolacjonizmu politycznego Stanów Zjednoczonych (wyznawana od 1823 r.) spotkała się z krytyką zwolenników tzw. nawalizmu, domagających się rozbudowy marynarki i opanowania baz na Pacyfiku, a także budowy kanału łączącego Pacyfik z Atlantykiem. Poglądy te szeroko upowszechniał admirał Alfred Thayer Mahan (1840-1914). Amerykanie udzielili poparcia antyhiszpańskiemu powstaniu na Kubie (1895), pokonali w wojnie morskiej (1898) Hiszpanię, uzyskując jako zdobycze wojenne wyspy: Porto Rico na Antylach, Guam na Pacyfiku i Filipiny (zapłacili za nie 20 min dolarów). Zajęli również Hawaje i część archipelagu Samoa. W 1903 r. rozpoczęli budowę kanału na Przesmyku Panamskim (w tym celu oderwali od Kolumbii, przez wzniecenie powstania, Panamę i doprowadzili do ogłoszenia jej niepodległości), który oddano do użytku w 1914 r. Efekty rozwoju. Wszechstronny rozwój gospodarczy Stanów Zjednoczonych spowodował, że na progu pierwszej wojny światowej było to największe mocarstwo gospodarcze świata. Udział w całości światowej produkcji przemysłowej wynosił 36% i ponad dwukrotnie przewyższał udział Niemiec (drugiej potęgi światowej). Praktycznie biorąc we wszystkich ważnych dziedzinach pro-