Historia instytucji politycznych, Polska - Notatki - Politologia, Notatki z Politologia

Pobierz Historia instytucji politycznych, Polska - Notatki - Politologia i więcej Notatki w PDF z Politologia tylko na Docsity!

DEMOKRACJA SZLACHECKA

System ustrojowy panujący w XV i XVI wieku w Królestwie Polskim, a następnie Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W założeniu gwarantował masom szlacheckim prawo głosowania i decydowania o sprawach państwa , a także miał być przykładem tolerancji i formalnej równości praw w łonie samego stanu szlacheckiego. Szlachta zbierała się na sejmikach ziemskich, wybierając przedstawicieli, którzy mieli reprezentować daną ziemię (powiat itp.) na sejmie walnym. Otrzymywali tzw. instrukcje sejmikowe, w których określano, jak powinni głosować w sprawach istotnych z punktu widzenia szlachty danej ziemi. Po zakończeniu sejmu walnego ponownie zbierały się sejmiki, a posłowie zdawali relacje z obrad ( sejmiki relacyjne ). Za początek demokracji szlacheckiej najczęściej przyjmuje się - co do zasady - rok 1454, w którym sejmiki szlacheckie na mocy przywilejów nieszawskich uzyskały szerokie kompetencje w sprawach ogólnopaństwowych. W skład sejmu wchodził król oraz członkowie izby poselskiej i senatu. W izbie poselskiej zasiadało 170 posłów, czyli przedstawicieli szlachty wybranych na sejmikach ziemskich - przedsejmowych. Senat stanowili członkowie dawnej rady królewskiej, tj. dostojnicy duchowni i świeccy oraz najwyżsi urzędnicy królewscy, tj. Kanclerz Wielki, Kanclerz Nadworny, Marszałek Wielki, Marszałek Nadworny oraz Podskarbi Wielki. Podczłonkiem senatu zostawało się z racji pełnienia wyższego stanowiska, a nie na skutek wyboru. Króla uważano za jednoosobowy trzeci stan sejmujący, który zwoływał posiedzenia. Sejm walny zbierał się co dwa lata na okres 6 tygodni. Do Konstytucji 3 maja został załączony aneks "Prawo o sejmikach” który wykluczał z życia obywatelskiego szlachtę bez własnej ziemi tzw. gołotę – nieposesjonatów.

Główne cechy demokracji szlacheckiej to:

 wolna elekcja  sejmy i sejmiki szlacheckie  senat  przywileje szlacheckie

Występował podział władzy:

 władza wykonawcza: monarcha  władza ustawodawcza: sejmy i sejmiki szlacheckie oraz senat  władza sądownicza: sądy

Wolna Elekcja – wybór monarchy nie przestrzegający zasad sukcesji dynastycznej. Na elekcji szlachta głosowała województwami w obecności posłów, którzy zanosili jej głosy do senatu: wybór króla ogłaszał marszałek, mianował natomiast prymas. Pierwsza wolna elekcja w Polsce odbyła się w roku 1573 we wsi Kamień pod Warszawą, rok po bezpotomnej śmierci ostatniego z Jagiellonów – Zygmunta Augusta. Później ustalono stałe miejsce, w którym odbywała się elekcja – była to wieś Wola pod Warszawą, aczkolwiek elekcja, w trakcie której na króla wybrano Augusta III Sasa, również miała miejsce w Kamieniu. Pierwsza udokumentowana elekcja na tron Polski odbyła się w roku 1386, a osobą która została wybrana na władcę ówczesnego państwa polskiego był Władysław Jagiełło. Chociaż zasada elekcji w podobnym kształcie obowiązywała do 1572, czyli do wymarcia Jagiellonów (blisko 200 lat) i była w rzeczywistości tylko zatwierdzeniem członka dynastii panującej, nie utrzymała się dalej. Głównym powodem takiej sytuacji był problem z wyborem władcy. Ostatni król z dynastii Jagiellonów Zygmunt II August zm. 7 lipca 1572 r. Otwierało to nowy okres w dziejach monarchii w Rzeczypospolitej – w Polsce nastało bezkrólewie.

OGRANICZENIA WŁADZY KRÓLEWSKIEJ Artykuły henrykowskie – akty prawne sformułowane w czasie bezkrólewia, zostały spisane na sejmie elekcyjnym 20 maja 1573 r., którego głównym zadaniem było wybranie monarchy. Były prawami niezmiennymi, zawierającymi najważniejsze uregulowania dotyczące sprawowania władzy w państwie oraz określały między sejmem walnym a monarchą. Był to zbiór przepisów

prawnych, których przestrzegać musiał każdy król Polski wybrany w drodze wolnej elekcji. Poprzez podpisanie tych artykułów król uzależniał się od szlachty. Wraz z pacta conventa stanowiły podstawę ustroju Rzeczpospolitej w dobie wolnych elekcji. Nazwa pochodzi od imienia pierwszego władcy, który musiał ten oto dokument podpisać by wstąpić na tron polski – Henryka Walezego.

Artykuły:

 gwarantowały szlachcie zachowanie przywilejów,  określały zasady ustroju i prawa Rzeczypospolitej,  nakazywały królowi zwoływanie sejmu walnego co dwa lata na okres 6 tygodni,  król na stałe miał przy swoim boku radę doradczą złożoną z szesnastu senatorów (tak zwanych rezydentów),  nie pozwalały na używanie tytułu dziedzicznego; król miał być wybierany tylko poprzez wolną elekcję,  politykę wewnętrzną i zagraniczną poddawały kontroli sejmu,  zabraniały królowi podejmowania istotnych decyzji politycznych bez zgody senatorów przebywających na dworze królewskim,  narzucały zależność monarchy od praw Rzeczypospolitej, czyli od szlachty, która te prawa sporządzała,  obywatele mieli prawo do wolności wyznania (przysięga na przestrzeganie postanowień konfederacji warszawskiej)  zezwalały na wypowiedzenie królowi posłuszeństwa (rokosz), w wypadku łamania przez niego przywilejów szlacheckich.

Pacta conventa – (z łac. pacta – warunki, conventa – uzgodnione) załącznik artykułów henrykowskich. Umowa o charakterze publiczno-prawnym podpisywana w czasie sejmu koronacyjnego przez każdego nowo wybranego króla w drodze wolnej elekcji. Ich początki sięgają roku 1573. W pacta conventa znajdowały się osobiste zobowiązania króla, które musiał spełnić.

Zgodnie z postanowieniami pierwszych pacta conventa, król Henryk Walezy był zobowiązany do:

 kształcenia 100 polskich szlachciców w Paryżu na koszt króla.  spłaty długów Zygmunta Augusta  utrzymywania przymierza polsko-francuskiego  sprowadzenia kilku tysięcy piechoty przeciw Iwanowi Groźnemu  sprowadzenia uczonych z zagranicy do Akademii Krakowskiej  łożenia co roku na potrzeby Polski 450 tysięcy złotych ze swoich własnych zasobów  wysłania na Bałtyk floty francuskiej  odbudowy floty polskiej  stworzenia Rzeczypospolitej Trojga Narodów

Konstytucja 3 maja z 1791 roku pozostawiała w mocy Pacta Conventa.

Przywilej, łac. privilegium – prawo (dokument) nadane przez monarchę określonej grupie społecznej (stanowi) obowiązujące na danej ziemi lub w całym kraju (przywilej generalny). Przywileje najczęściej miały formę zrzeczenia się przez monarchę pewnych swoich kompetencji na rzecz wymienionych adresatów przywileju.

nikt nie będzie równocześnie starostą i urzędnikiem ziemskim (oddzielenie władzy wykonawczej od sądowniczej)

października 1423

Warta Władysław II Jagiełło

Statut warcki (warecki) – za tron dla potomków: szlachta mogła usuwać "krnąbrnych i nieużytecznych" sołtysów; ograniczenie wychodźstwa chłopów z ziemi; taksy wojewodzińskie – ceny produktów rzemieślniczych ustalane przez wojewodę

4 marca 1430 i 9 stycznia 1433 (25 kwietnia

Jedlnia i Kraków (Brześć Kujawski)

Władysław II Jagiełło

Przywileje jedlneński i krakowski – miał na celu przedłużenie panowania dynastii Jagiellonów w Polsce: nietykalność osobista bez wyroku ( neminem captivabimus nisi iure victum ); prawa polskie na ziemie ruskie ; tylko szlachcic mógł zostać dostojnikiem kościelnym; (pierwotnie król odrzuca przywilej brzeski)

1447 Wilno Kazimierz IV Jagiellończyk

Zagwarantowanie niezależności i równouprawnienia Polski i Litwy; zrównanie szlachty litewskiej w prawach ze szlachtą polską

1454 Cerekwica Kazimierz IV Jagiellończyk

Za udział szlachty w wojnie trzynastoletniej dla Wielkopolski, nie zwoływanie pospolitego ruszenia, nie nakładanie nowych podatków i nowych praw bez zgody sejmików

1454 Nieszawa Kazimierz IV Jagiellończyk

Łącznie z poprzednim to przywileje cerekwicko- nieszawskie – za udział szlachty w wojnie trzynastoletniej, dla Wielkopolski (12 listopada) i Małopolski (11-12 listopada): niezwoływanie pospolitego ruszenia, nienakładanie nowych podatków i nowych praw bez zgody sejmików; zaostrzenie kar za ucieczkę ze wsi

1456 Korczyn Kazimierz IV Jagiellończyk

Możni danej ziemi mają głos w sprawie losów tej ziemi.

27 lutego 1493 Piotrków Jan I Olbracht

Zaostrzenie kar wobec przestępców; zakaz ingerencji kościelnej w sądy świeckie; dwuizbowy sejm; chłop mógł opuścić wieś dopiero po uregulowaniu wszystkich powinności względem pana; potwierdzenie wcześniejszych przywilejów

26 maja 1496 Piotrków Jan I Olbracht

Przywilej piotrkowski z 1496 – za udział szlachty w wyprawie na Mołdawię: brak ceł na towary dla siebie lub w swoich dobrach wytworzone; tylko jeden chłop mógł opuścić wieś w ciągu roku; zakaz kupowania ziemi przez mieszczan; taksy wojewodzińskie na towary miejskie

25 października 1501

Mielnik Aleksander Jagiellończyk

Przywilej mielnicki – cała władza w ręce senatorów, król jedynie przewodniczącym senatu; niewykonanie poleceń senatu przez króla zwalniało z wierności mu

1504 Piotrków Aleksander Jagiellończyk

Kontrola senatu i sejmu nad nadawaniem dóbr koronnych; określenie organizacji i kompetencji najwyższych urzędów koronnych i dworskich, tzw. ministeriów (marszałków, podskarbich i kanclerzy); zakaz łączenia w jednym ręku dwóch (lub więcej) urzędów

1505 Radom Aleksander Jagiellończyk

Konstytucja nihil novi ( nic nowego ) – nowe prawa tylko za zgodą senatu i izby poselskiej; anulowanie przywileju z 1501,gwarancja wolnego wyboru urzędników sądowych; niepociąganie spraw świeckich pod trybunały duchowne; zakaz stanowienia ceł prywatnych

1518 Toruń Zygmunt I Stary

Król zrzekł się sądzenia sporów między panami świeckimi i duchownymi a ich poddanymi

1520 Bydgoszcz Zygmunt I Stary

Wobec wojny z zakonem: pańszczyzna min. jeden dzień w tygodniu; swoboda żeglugi na Wiśle; ograniczenie praw sądów miejskich gdy sprawcą był szlachcic

1538 Zygmunt I Stary Zakaz usuwania szlachty z urzędów przez króla

SEJM WALNY – nazwa parlamentu w dawnej Polsce. Było to zgromadzenie decydujące o polityce całej Rzeczypospolitej, istniejące w okresie od XV do XVIII wieku. W tym czasie znacząco zmieniał się jego skład i charakter.

Sejm walny powstał na początku XV wieku, gdy na ogólnopolskie zjazdy urzędnicze zaczęła przybywać szlachta i przedstawiciele miast. Pierwszy sejm dwuizbowy zwołano 18 stycznia 1493 w Piotrkowie. W skład sejmu wchodzili członkowie rady królewskiej (odgrywający największą rolę), niżsi urzędnicy ziemscy (pełniący rolę nieformalnych reprezentantów swych ziem) szlachta przybywająca na sejm, a niepełniąca żadnych urzędów, oraz przedstawiciele miast. Były to tak zwane 3 stany sejmujące: król, senat, izba poselska.

Bez zgody sejmu jako reprezentanta szlachty, król nie mógł nałożyć nowych podatków. Jednak monarcha zwoływał sejm i zasięgał jego rady nie tylko z "fiskalnych" względów. Sejm był organem ustawodawczym, co potwierdziła konstytucja z 1505.

Król mógł zamiast sejmu walnego zwołać sejmy prowincjonalne, o takich samych kompetencjach jak sejm walny i uzyskiwać zatwierdzenie dla swych propozycji na każdym z osobna. Mógł też przedstawiać swoje propozycje bezpośrednio sejmikom ziemskim i od nich uzyskać zatwierdzenie dla swych propozycji. Taka sytuacja określana jest jako alternatywność sejmu walnego, sejmów prowincjonalnych i sejmików ziemskich. Utrzymała się do końca XV wieku.

Po wydaniu przywilejów dla szlachty w 1454 roku wzrosła rola sejmików ziemskich. Szlachta zamiast zjeżdżać na sejmy walne zaczęła wysyłać swych przedstawicieli wybieranych na sejmikach. Doprowadziło to do wyłonienia się na sejmie piotrkowskim w 1493 roku osobnej izby sejmowej, będącej reprezentacją szlachty wybraną na sejmikach ziemskich – Izby Poselskiej.

SKŁAD: Na początku XVI wieku przedstawiciele sejmików ziemskich utworzyli izbę poselską, zaś rada królewska przeistoczyła się w senat. W tym czasie nastąpiła również inna zmiana o dużym znaczeniu – król stał się trzecim, obok izby poselskiej i senatu, "stanem sejmującym", co wyraźnie

anarchię, popieraną przez część krajowych magnatów, na rzecz monarchii konstytucyjnej. W tym samym czasie przetłumaczono Konstytucję na język litewski.

Przyjęcie Konstytucji 3 maja sprowokowało wrogość sąsiadów Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Podczas wojny w obronie konstytucji, Polska zdradzona przez swojego pruskiego sprzymierzeńca Fryderyka Wilhelma II została pokonana przez Imperium Rosyjskie Katarzyny Wielkiej, sprzymierzonej z konfederacją targowicką – spiskiem polskich magnatów przeciwnych reformom osłabiającym ich wpływy. Po utracie niepodległości w 1795 roku, przez 123 lata rozbiorów, przypominała o walce o niepodległość.

Prawa kardynalne – ustawy przeforsowane w latach 1767–1768 w Warszawie na sejmie , zwanym "Repninowskim". Obejmowały podstawowe zasady ustroju demokracji szlacheckiej, gwarantujące szlachcie: wolną elekcję, utrzymanie liberum veto na sejmach, prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi, nietykalność osobistą (neminem captivabimus), przywileje w sprawowaniu rządów oraz posiadania ziemi i władzy nad chłopstwem. Zostały zagwarantowane przez Katarzynę II. Nawiązywały one duchem do artykułów henrykowskich i również miały charakter ustawy zasadniczej. Prawa te nie miały możliwości się zmienić – miały być stałe. Zapewniały one utrzymanie dawnego porządku rzeczy, na co przystała koalicja magnatów i "zwolenników polityki państw ościennych". Dzięki temu prawa uzyskały w 1768 gwarancję ze strony Rosji, zaś w 1775 wszystkich trzech mocarstw ościennych (Prusy, Austria i Rosja). W wyniku takiego przebiegu sprawy sąsiedzi Polski zdobyli możliwość wywierania wpływu na jej politykę wewnętrzną. Zostały uchylone przez Sejm Wielki, a przywrócone w 1793 przez sejm grodzieński. Mianem "praw kardynalnych określa się również zbiór podstawowych zasad ustrojowych sformułowanych już w wieku XVII. Ich przestrzeganie gwarantowało utrzymanie słynnej "złotej wolności".Sejm w 1768 uchwalił następujące prawa kardynalne i sprawy zaliczające się do materiae status , a więc możliwe do uchwalenia bądź zmiany jedynie przy jednogłośnym orzeczeniu sejmu:

Prawa kardynalne (niezmienne)

 Zasada wolnej elekcji  Zasada Liberum veto  Zasada Neminem Captivabimus – nietykalności osobistej szlachty  Prawo do wypowiadania posłuszeństwa królowi (zawiązywania konfederacji i rokoszu)  Wyłączne prawo dla szlachty do piastowania urzędów i posiadania ziemi  Niemal nieograniczona władza dziedziców nad chłopami (oprócz możliwości karania śmiercią)  Unia z Litwą  Utrzymanie przywilejów Prus Królewskich

Materiae status

Materiae status - prawa, które można było zmienić jedynie za zgodą wszystkich posłów na sejmie.

 Zmienianie i podnoszenie podatków  Powiększanie wojska  Zawieranie przymierzy i umów handlowych  Wypowiadanie wojny i zawieranie pokoju  Sprawy monetarne  Zmiany sposobu sejmowania i sejmikowania  Zwoływanie pospolitego ruszenia  Zmiany i tworzenie nowych urzędów

Rada Nieustająca , zwana już przez ówczesnych Zdradą Nieustającą, najwyższy organ władzy rządowo-administracyjnej w I Rzeczypospolitej powołany pod wpływem Katarzyny II przez Sejm Rozbiorowy w roku 1775. Utworzona według projektu ambasadora rosyjskiego Ottona Magnusa von Stackelberga na wzór kontrolowanej przez Rosjan szwedzkiej Rady Państwa. Swą rolę najwyższej instancji administracyjnej I Rzeczypospolitej pełniła w latach 1775-1788 i 1793-

1795. Znosiły ją reformy Sejmu Czteroletniego, po klęsce wojny z Rosją z r. 1792, w wyniku uchwał sejmu grodzieńskiego zostało przywrócona w lekko zmienionym kształcie. Funkcjonowała do upadku państwa.

Skład Rady

 król  36 konsyliarzy (połowę składu mianowała izba senatorska spośród swoich członków, a drugą połowę izba poselska):  18 senatorów:  3 biskupów Kościoła rzymskokatolickiego (w tym prymas),  4 ministrów (jeden z kanclerzy, jeden z podskarbich, jeden z marszałków i jeden z hetmanów),  11 wojewodów,  18 przedstawicieli Izby Poselskiej.

Kadencja trwała 4 lata, jednak w celu zachowania ciągłości prac zmiana nie była dokonywana równocześnie pośród wszystkich członków Rady - co dwa lata wymieniano 2/3 składu, 1/3 składu (z zachowaniem wszystkich parytetów) pozostawała na swoich stanowiskach. Spośród przedstawicieli izby poselskiej wybierano marszałka Rady Nieustającej, który mógł nawet królowi odebrać jej przewodnictwo. W rzeczywistości większość członków była rosyjskimi płatnymi agentami, pobierającymi stałą pensję z rosyjskiej ambasady. Jej pracom nieformalnie przewodniczył ambasador rosyjski Otto Magnus von Stackelberg, który czuwał nad nienaruszalnością traktatu gwarancyjnego z 1768, potwierdzonego w 1775, i w 1793 (prawa kardynalne i Materiae Status) który de facto zamienił Rzeczpospolitą w rosyjski protektorat.

Podział kompetencji

Rada dzieliła się na 5 departamentów (złożonych z 4 do 8 członków):

 Departament Interesów Cudzoziemskich - zajmował się dyplomacją; na czele stał król,  Departament Skarbu - nadzorował prace Komisji Skarbowej Koronnej i Komisji Skarbowej Wielkiego Księstwa Litewskiego, zajmował się rozwojem rzemiosła, handlu i przemysłu; na czele stał podskarbi,  Departament Sprawiedliwości - nadzorował system sądowy, dbał o egzekucję wyroków, zajmował się wykładnią prawa i rozpatrywał skargi na korupcję sędziów; na czele stał kanclerz,  Departament Wojskowy - od 1776, gdy skasowano Komisję Wojskową Koronną i Komisję Wojskową Wielkiego Księstwa Litewskiego przejął bezpośrednią kontrolę nad wojskami Rzeczypospolitej, odpowiadał za modernizację armii; na czele stał hetman,  Departament Policji, czyli Dobrego Porządku - nadzorował miasta królewskie, współpracował z komisjami dobrego porządku, zajmował się sprawami służby zdrowia i komisji szpitalnych, na czele stał marszałek. Kontrola działalności Rady

Rada Nieustająca, jej departamenty oraz komisje wielkie i Komisja Edukacji Narodowej podlegały kontroli sejmowej. Powoływane przez Sejm deputacje sejmowe miały zadanie sprawdzenia ich rachunków i budżetu, po czym składały przed Sejmem sprawozdanie. Sejm natomiast mógł na podstawie sprawozdań pociągnąć przedstawicieli tych organów administracji do odpowiedzialności

obywateli wobec prawa. Zgodnie z nową konstytucją władzę w Księstwie sprawować miała szlachta i – w niewielkim stopniu – mieszczaństwo. W rzeczywistości najważniejsze pozycje na szczytach drabiny urzędniczej zajęli przedstawiciele arystokracji i zamożnej szlachty. Radykałowie i dawni jakobini, mimo zasług położonych przy organizacji wojska w latach 1806-1807 oraz podczas wojny w 1809 r., odsunięci zostali od rzeczywistej władzy, co powodowało ich przejście do opozycji. Z drugiej strony udziału we władzy nie miała także opozycja konserwatywna, której bazę stanowiły tereny przyłączone w 1809 r.

Podział władzy: Władza ustawodawcza : sejm składający się z izby poselskiej i senatu, 100 posłów (60 wybierała szlachta na sejmikach szlacheckich a 40 pochodziło z wyborów na zgromadzeniach gminnych. Izba poselska – wyrażała zdanie na temat polityki rządu Księstwa, proponowała zmiany ustaw. Senat – senatorzy – wojewodowie i kasztelanowie mianowani dożywotnio przez księcia warszawskiego. Sejm zajmował się sprawami podatków, mennic, zbierał się co 2 lata na 2 tygodnie. Sejm nie miał pełni władzy ustawodawczej – miał ja książę warszawski

• jedynie on miał prawo inicjatywy ustawodawczej.

Władza wykonawcza i ustawodawcza w rekach księcia warszawskiego, mianował ministrów, mógł ich odwoływać, polityka zagraniczna, inicjatywa ustawodawcza.

Rada Stanu składała się z ministrów przygotowywała projekty praw, spełniała niekiedy funkcje sądownicze.

Urzędy mogli jedynie sprawować obywatele księstwa, Polacy. Księstwo Warszawskie jako jedno z ważniejszych ogniw w całym systemie napoleońskim, pozostawało pod ścisłą kontrolą rezydenta francuskiego i dowódcy armii francuskiej marszałka Davout, którzy za pośrednictwem Polaków rządzili Księstwem Warszawskim.

KRÓLESWTO POLSKIE

(potocznie Królestwo Kongresowe , Kongresówka ) – istniejące w latach 1815-1916 państwo polskie, pozostające w unii personalnej z Imperium Rosyjskim, z własną konstytucją, sejmem, wojskiem, monetą i polskim językiem urzędowym oraz cesarzem rosyjskim jako koronowanym królem Polski i ustanowionym przez niego namiestnikiem.

Konstytucja królestwa polskiego zatwierdzona przez Aleksandra I 27 .11. 1815 r w Warszawie miała gwarantować Polakom osobny byt państwowy, i prawa narodowe, nierozerwalna unię personalno – rzeczywistą (Polski i Rosji) , osobny rząd Królestwa, własne wojsko, nietykalność własności i własność osobistą

Podział władzy

władza wykonawcza i inicjatywa ustawodawcza należały do króla polskiego , który na czas nieobecność w Królestwie mianował namiestnika, ministrów i senatorów, miał prawo weta w stosunku do uchwał sejmu, stanowił w sprawach nie zastrzeżonych wyraźnie w kompetencjach sejmu.

Rada Stanu to kolegialny rząd kierujący administracją, prawdziwym rządem była Rada Administracyjna pod przewodnictwem namiestnika, w niej zasiadali ministrowie i inne osoby powołane z nominacji królewskiej, podlegało jej 5 komisji rządowych z ministrami i radcami stanu. Urzędy były kolegialne.

Władza ustawodawcza należała do sejmu , złożonego z Senatu( biskupi, wojewodowie, kasztelanowie max.64 osoby) i Izby poselskiej(128 członków,77 wybieranych na sejmikach ziemskich, 51 deputowanych ze zgromadzeń gminnych) zwoływany co 2 lata na 30 dni. Rozpatrywał sprawy przedstawione przez króla, raport o stanie państwa przedkładany przez Rade państwa, stanowił prawo sądowe i administracyjne, dyskutował o budżecie , kwestiach monetarnych, teoretycznie mógł w określonym zakresie kontrolować rząd, sejm mógł pociągnąć

ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej przed sądem sejmowym – Senatem.

RZECZPOSPOLITA KRAKOWSKA

Wolne Miasto Kraków , Rzeczpospolita Krakowska Wolna, Niepodległa i Ściśle Neutralna (1815-1846) – państwo utworzone na kongresie wiedeńskim, pozostające pod kontrolą trzech państw sąsiednich: Imperium Rosyjskiego, Królestwa Prus i Cesarstwa Austrii. Państwo to zostało utworzone 18 października 1815 r. z południowego skrawka Księstwa Warszawskiego i było pół-demokratyczną republiką konstytucyjną opartą na Kodeksie Napoleona i własnej konstytucji. Do 1830 r. formalnie władzę wykonawczą sprawował w niej 12. osobowy Senat, w skład którego wchodzili przedstawiciele Zgromadzenia Reprezentantów, Uniwersytetu Jagiellońskiego i państw opiekuńczych. Władza ustawodawcza należała teoretycznie do pół-demokratycznie wybieranego Zgromadzenia Reprezentantów, jednak wszelkie decyzje tej izby mogły być wetowane przez przedstawicieli państw opiekuńczych. W 1833 r. państwa opiekuńcze narzuciły Miastu nową konstytucję, która ograniczyła do zupełnego minimum wpływ mieszkańców na losy swojego państwa. Odebrano też Miastu prawo do wolnego handlu. Kres jakiejkolwiek wewnętrznej autonomii położyła okupacja austriacka, która trwała w latach 1836-1846.

Aktem z 3 maja 1815 roku na kongresie wiedeńskim nadano Wolnemu Miastu wstępną konstytucję, którą zredagował książę Adam Jerzy Czartoryski, a gwarantami miały być państwa opiekuńcze. Następnie Komisja Organizacyjna, w której skład weszli komisarze tych państw i senatorowie Wolnego Miasta, miała zająć się rozwinięciem konstytucji i zorganizowaniem administracji. Specjalnie powołana Komisja Włościańska miała uregulować status prawny włościan.. Mocą jej uchwał:

władza wykonawcza należała do Senatu, złożonego z prezesa i 12 członków, z których 8 wybierało Zgromadzenie Reprezentantów a po 2 kapituła i uniwersytet.

Inicjatywa ustawodawcza i wyłączność w organizowaniu policji i administracji dawała Senatowi przewagę nad Zgromadzeniem.

Zgromadzenie Reprezentantów składało się z 41 członków, z których 26 wybierały zgromadzenia gminne, po 3 Senat spośród senatorów, kapituła spośród kanoników i prałatów i uniwersytet pośród profesorów i doktorów. Pozostałe 6 miejsc należało do tzw. sędziów pokoju. Zgromadzenie posiadało kompetencje ustawodawcze i kontrolujące. Zbierało się raz w roku w celu uchwalenia budżetu, skontrolowania pracy urzędników państwowych, wyboru senatorów i sędziów. Konstytucja uzależniała jednak jego inicjatywę ustawodawczą od zgody Senatu, który posiadał zarazem prawo zawieszenia na rok wykonania uchwały sejmowej, jeśli ta nie przeszła większością co najmniej 7/8 głosów.

Czynne prawo wyborcze w Rzeczypospolitej otrzymali profesorowie uniwersytetu, nauczyciele, artyści, kler świecki, kierownicy fabryk i warsztatów, znaczniejsi kupcy i właściciele gospodarstw i domów opłacający co najmniej 50 złp podatku gruntowego. Od kandydata do Zgromadzenia lub Senatu konstytucja wymagała ukończenia studiów na którymś z polskich uniwersytetów. Wyjątkiem byli dawni urzędnicy Księstwa Warszawskiego i nominaci państw opiekuńczych. Konstytucja gwarantowała równość wszystkich wobec prawa, nienaruszalność własności prywatnej i panowanie języka polskiego. Religią stanu był katolicyzm, ale innym wyznaniom chrześcijańskim zapewniono pełnię praw obywatelskich, a niechrześcijańskim – tolerancję i opiekę prawa.

AUTONOMIA GALICYJSKA

10.1860r został ogłoszony tzw. dyplom październikowy, powołano Radę Państwa w Wiedniu i lokalne przedstawicielstwa mieszkańców – S ejmy Prowincjonalne. 26. 02. 1861 ogłoszono dyplom lutowy, w którym ogłoszono ordynację wyborczą do sejmów prowincjonalnych: głosowano w 4

Podział władzy

Władza ustawodawcza dwuizbowy parlament (Sejm i Senat) o pozycji nadrzędnej wobec innych organów Państwa. W określonych przypadkach Izby łączyły się w Zgromadzenie Narodowe, do którego kompetencji należały: wybór Prezydenta i przyjęcie od niego przysięgi oraz okresowa (co 25 lat) rewizja Konstytucji (dokonywana zwykłą większością głosów ). Kadencja Sejmu trwała 5 lat; kadencja Senatu zaczynała się i kończyła wraz z kadencją Sejmu. Wybory do obu izb były pięcioprzymiotnikowe; Konstytucja nie określała liczby posłów natomiast liczba członków Senatu miała być równa 1/4 liczby posłów. W wielu opracowaniach, mylnie, można się spotkać z opinią iż konstytucja określała liczbę posłów na 444, lecz wynikało to z ordynacji wyborczej a nie konstytucji.

Inicjatywa ustawodawcza przysługiwała Rządowi i Sejmowi; Senat, izba wyższa, była jej pozbawiona, miała natomiast prawo veta zawieszającego, czyli wstrzymania projektu ustawy na 30 dni bądź wprowadzenia poprawek. Sejm mógł ponownie uchwalić wstrzymaną przez Senat ustawę bądź odrzucić poprawki kwalifikowaną większością 11/20 głosów. Parlament miał także prawo udzielenia amnestii wyłącznie w drodze ustawowej. Parlament mógł być rozwiązany przed końcem kadencji przez Sejm (większością 2/3 głosów) lub przez Prezydenta za zgodą 3/5 liczby członków Senatu.

Prawa wyborcze

Czynne prawo wyborcze:

 w wyborach do Sejmu: 21 lat  w wyborach do Senatu: 30 lat

Bierne prawo wyborcze:

 w wyborach do Sejmu: 25 lat  w wyborach do Senatu: 40 lat

Władza wykonawcza sprawowana była przez premiera, Radę Ministrów, podporządkowanych Sejmowi, oraz Prezydenta, którego decyzje wymagały zatwierdzenia przez rząd.

Prezydent był wybierany na 7-letnią kadencję przez Zgromadzenie Narodowe bezwzględną większością głosów. Miał on prawo odwołać rząd , zwoływać obrady sejmowe, obsadzać funkcje wojskowe, posiadał najwyższą zwierzchność nad siłami zbrojnymi, nie był natomiast dowódcą naczelnym w czasie wojny, mógł jednak wypowiedzieć wojnę i zawrzeć pokój za uprzednią zgodą Sejmu. Prezydent posiadał także prawo darowania i łagodzenia kar, pełnił funkcję reprezentacyjną (w stosunkach międzynarodowych także akceptującą i koordynującą). Akt prawny podpisany przez prezydenta nabierał mocy po podpisaniu go także przez premiera i odpowiedniego ministra (kontrasygnata). Prezydent nie miał żadnych uprawnień ustawodawczych. W razie popełnienia przestępstwa, prezydent mógł być sądzony tylko na wniosek Sejmu przez Trybunał Stanu.

Rada ministrów była odpowiedzialna politycznie i konstytucyjnie przed sejmem. Odpowiedzialność polityczna wyrażała się w możliwości udzielenia wotum nieufności całej Radzie Ministrów lub jednemu z jej członków. W przypadku uchwalenia wotum nieufności cała Rada Ministrów lub jeden z jej członków musiał ustąpić. Odpowiedzialność konstytucyjna wyrażała się w możliwości stawiania członków Rady Ministrów przed Trybunałem Stanu. Uchwała w tej sprawie musiała być podjęta większością 3/5 głosów przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Rada Ministrów nie była w żaden sposób odpowiedzialna przed Prezydentem.

NOWELA SIERPNIOWA

To ustawa z dnia 2 sierpnia 1926 r. o zmianie Konstytucji z 17 marca 1921 r., ogłoszona i obowiązująca od 4 sierpnia 1926. Przewrót majowy był końcem epoki rządów parlamentarno- gabinetowych w Polsce. Mimo formalnego obowiązywania Konstytucji marcowej decyzję m.in. o składzie rządu podejmował marszałek Józef Piłsudski niezależnie od stanowiska Sejmu. Zalecił on na stanowisko premiera, lwowskiego profesora, Kazimierza Bartla. Jednym z pierwszych podjętych przez jego gabinet działań było złożenie projektu zmiany konstytucji.

Projekt ten przewidywał m.in. znaczne zwiększenie uprawnień prezydenta, w tym:

 prawo samodzielnego rozwiązania izb;  prawo wydawania rozporządzeń z mocą ustawy.

Projekt miał wyraźny charakter antyparlamentarny uzasadniany propagandową walką z nadmierną rolą partii politycznych, sejmokracją i partyjniactwem. Swoje projekty złożyły też ugrupowania opozycyjne. Związek Ludowo-Narodowy, Stronnictwo Chrześcijańsko- Demokratyczne, Chrześcijańska Demokracja i PSL Piast postulowały widoczne rozszerzenie uprawnień władzy wykonawczej, a ponadto uprawnień Senatu wobec Sejmu czy zmiany w ordynacji wyborczej kosztem mniejszości narodowych. Projekty rządu i centroprawicy zwalczała lewica.

Uchwalenie - Ustawa zmieniająca i uzupełniająca Konstytucję Rzeczypospolitej z 17 marca 1921 r. została uchwalona 2 sierpnia 1926 roku głosami parlamentarzystów od prawicy do Stronnictwa Chłopskiego i PSL Wyzwolenie. Przeciwko była PPS, lewica rewolucyjna i mniejszości narodowe.

Wprowadzone zmiany

Ustawa ta złożona była z ośmiu artykułów wprowadzających zmiany do sześciu artykułów Konstytucji marcowej.

Sprawy budżetowe:

 ścisły terminarz prac parlamentu nad uchwaleniem budżetu:  rząd zobowiązany był złożyć projekt budżetu najpóźniej na pięć miesięcy przed końcem danego roku budżetowego;  w razie niedotrzymania określonych terminów budżet miał obowiązywać w formie przedstawionej w projekcie rządowym lub w formie w jakiej został opracowany przez izbę we właściwym jej terminie.

Rozwiązywanie Sejmu i Senatu:

 izby miał prawo rozwiązać Prezydent RP na wniosek Rady Ministrów umotywowanym orędziem, a co istotniejsze Sejm utracił prawo rozwiązania się własną uchwałą.

Uprawnienia prezydenta w zakresie ustawodawstwa:

 prawo do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy w ściśle określonych warunkach, dotyczących jedynie wyznaczonych kwestii, istotne zagadnienia prawno-ustrojowe pozostały materią jedynie ustawową.  prawo do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy w trybie specjalnej ustawy o pełnomocnictwach (za zgodą parlamentu).

Wotum nieufności dla rządu:

 wniosek o wotum nie mógł być poddany pod głosowanie na tym samym posiedzeniu, na którym został zgłoszony.  uchwalony mógł być przez 1/6 składu izby + 1 poseł, czyli 78 posłów. Podsumowanie: Nowela sierpniowa usankcjonowała kształtowanie się przewagi władzy wykonawczej kosztem ustawodawczej: zmniejszenie kontroli parlamentarnej nad rządem,

którym wymagany podpis premiera i niektórych ministrów. Rząd odpowiedzialny politycznie przed prezydentem, który mógł odwołać rząd w dowolnym momencie. W przypadku wotum nieufności wobec rządu udzielonego przez obie izby, prezydent mógł albo odwołać rząd, albo też rozwiązać parlament. W tym drugim przypadku rząd pełnił dalej swe obowiązki.

Władza ustawodawcza:

Sejm bardzo ograniczone kompetencje izby:

 Funkcja ustawodawcza,  Kontrola nad działalnością rządu: możliwość wystosowania żądania ustąpienia gabinetu lub ministra, możność pociągnięcia ich do odpowiedzialności konstytucyjnej, składanie interpelacji, zatwierdzanie corocznych rachunków państwowych, udzielanie rządowi absolutorium, udział w kontroli nad długami państwa;  Ustalanie budżetu,  Nakładanie podatków na obywateli.

Czynne prawo wyborcze w wyborach do Sejmu przysługiwało po ukończeniu 24 lat, zaś bierne (prawo wybieralności) po ukończeniu 30 lat. Wybory do Sejmu czteroprzymiotnikowe: powszechne, tajne, bezpośrednie i równe, ale już nie proporcjonalne. Kadencja izby – 5 lat. Sesja Sejmu skrócona do 4 miesięcy.

Drastyczne ograniczenie immunitetu parlamentarnego – posłowie. Nowa ordynacja wyborcza zmniejszała liczbę posłów do 208, wybieranych po dwu w 104 okręgach wyborczych. Wprowadziła wreszcie wyrażnie antydemokratyczną procedurę zgłaszania i ustalania list kandydatów na posłów, w myśli której jedynym i wyłącznym czynnikiem, mającym to prawo były tzw. zgromadzenia okręgowe. W skład takiego zgromadzenia, które ustalało jedną tylko listę dla danego okręgu wyborczego, wchodzili przedstawiciele samorządu terytorialnego, gospodarczego i zawodowego, obradujący pod przewodnictwem mianowanego przez ministra spraw wewnętrznych komisarza wyborczego. W praktyce listę kandydatów ustalano już z góry na drodze wzajemnej konsultacji i porozumienia centralnych władz rządowych z wojewodami i starostami.

Senat - Konstytucja przyznała nowe uprawnienia Senatowi – udział (jednak bez prawa do zapoczątkowania) w uchwalaniu wotum nieufności rządowi lub ministrowi, uchylanie zarządzeń wprowadzających stan wyjątkowy. Konstytucja nie regulowała kwestii praw wyborczych w wyborach do Senatu, pozostawiając te kwestie do rozstrzygnięcia w ordynacji wyborczej. Nowa ordynacja wyborcza zmniejszała liczbę senatorów ze 111 do 96. Bierne prawo wyborcze otrzymali obywatele, którzy ukończyli 40 lat; prawo wybierania do Senatu natomiast przysługiwało z tytułu zasługi osobistej, z tytułu wykształcenia bądź z tytułu zaufania obywateli, a obwarowane było dodatkowo przez cenzus wieku (ukończenie 30 lat). Kadencja Senatu – 5 lat.

Konstytucja kwietniowa ograniczała uprawnienia obu izb parlamentu w dziedzinie ustawodawstwa, m.in. przez wprowadzenie dekretów prezydenta o mocy ustawy: dotyczące organizacji rządu, dekrety w trybie pełnomocnictw (z wyjątkiem zmiany konstytucji), dekrety wydawane w czasie, gdy Sejm był rozwiązany. Dodatkowo weto zawieszające prezydenta.

Najwyższa Izba Kontroli została podporządkowana prezydentowi, który mianował jej prezesa, a na jego wniosek i z jego kontrasygnatą także pozostałych członków kolegium NIK-u.