Historia literatury i kultury staropolskiej - barok, Notatki z Język polski

Pobierz Historia literatury i kultury staropolskiej - barok i więcej Notatki w PDF z Język polski tylko na Docsity! WYPRAWA PLEBAŃSKA ➔ utwór anonimowy, ukazał się w 1590 roku; był to utwór publicystyczny, nawiązujący do postanowień zjazdu w Łęczycy (1589), zobowiązujących duchowieństwo do uzbrojenia i wyprawienia na wojnę jezdnego pachołka – kraj zagrożony był przez Tatarów ➔ utwór przyjmuje formę dialogu; autor jednak ukazał realizację swojego sądu w pokazaniu małej plebanii wiejskiej, zamiast wprowadzać dyskurs o pożytkach i wadach zakazu ➔ w rozmowie uczestniczy pleban (który chce posłusznie wypełnić postanowienie, ale który nie ma jednak pojęcia o wojnie i chciałby zaoszczędzić na tym jak najwięcej pieniędzy) i Albertus (któremu znudziła się już szkoła parafialna jaką prowadzi i chętnie przyjmuje propozycję odmiany losu) ➔ dialog przedstawia trzy obrazy: 1) pleban zaskoczony wiadomością o nowym ciężarze, znalazł w Albertusie kandydata na żołnierza 2) pleban wraz z Albertusem idą na krakowski targ starszyzną by wyposażyć młodego ochotnika na wojnę 3) Albertus, zaopatrzony w żywność, węzełek z pieniędzmi i ojcowskie rady plebana, opuszcza plebanię ➔ walory komedii kryją się nie w fabule, lecz w zachowaniu i wypowiedziach bohaterów: pleban, postawiony w całkowicie nowej sytuacji, nie wie jak dobrać żołnierzowi uzbrojenie, natomiast Albertus nie posiada ani umiejętności żołnierskich, ani odwagi, ani nawet wiary w swoją przemianę – pociąga go jedynie nowość sytuacji NOWY SOWIŹRZAŁ ABO NOWYŹRZAŁ Jan z Kijan – poeta przełomu XVI i XVII wieku; autor stworzenia polskiej syntetycznej postaci plebejskiego bohatera, w konstrukcji podobnej do Marchołta, Sowizdrzała i Ezopa, ale prezentującą sytuację typowego polskiego uczonego plebejusza i konflikty polskiej współczesności ● utwór podzielony jest na dwie części: ○ Nowy Sowiźrzał (1614) to nakreślenie rysów biograficznych bohatera ○ Fraszki Sowiźrzała Nowego (1614/15) to zbiór jego literackich wypowiedzi ● kompozycja cyklu rozbitego na małe formy poetyckie sprzyja przekazaniu rozmaitości refleksji autora niż konstrukcji plastycznej i wyrazistej postaci bohatera ● Jan z Kijan, zgodnie z praktyką literatury plebejskiej, rozpatruje problem istnienia ludzkiego wobec rzeczy okiem socjologa, mówiąc w imieniu tych, którym dostęp do posiadania rzeczy utrudniają prawa społeczne, zagadkowa, niezrozumiała przeszkoda w dążeniach człowieka do realizacji jego podstawowego prawa ● jego poezja gromadzi pytania wokół irracjonalnych barier i dziwnej struktury społeczeństwa; odsłania świat zadziwiających bezsensów; niezależność poety staje się źródłem swobody krytyki, jej dociekliwości i słabości – jest to krytyka ,,na wyrywki”, prowadzi do buntu przeciw wszystkim i do bezradności, samotności wobec świata bezsensu ● koncepcje humanistyczne Jana z Kijan są wymierzone przeciwko społeczeństwu, mówią o irracjonalności, fałszów, krzywdy, bez przyjętego z góry założenia PEREGRYNACJA MAĆKOWA literatura sowizdrzalska/rybałtowska – odrębny nurt powstały jako wyraz opozycji grupy kleszej (czyli inteligencji wśród plebejuszy, bo nie było wówczas odrębnej warstwy inteligenckiej); wzoru stylizacji poszukiwano w postaciach plebejskich bohaterów (szczególnie Sowizdrzała), a z drugiej strony poszukiwano inspiracji w doświadczeniu biograficznym średniowiecznych rybałtów; literatura ta korzystała z małych form gatunkowych, satyrycznych, parodystycznych, ale i refleksyjnych lub form dramatycznych (komedia, intermedium); podstawową cechą wypowiedzi literackiej jest odkrywczy opis świata, a nie jego interpretacja; opis nie ma charakteru neutralnej rejestracji faktów – przeważa dobór faktów kolizyjnych, konstrukcja utworu wyraża się więc w różnego rodzaju konflikty opisywanych środowisk (a także dotyka sprzeczności natury ludzkiej) utwór z początku XVII wieku pisany prozą, charakteryzuje się mazurzeniem, chociaż jest to – może z powodu braku wiedzy, a może dla dosadniejszego efektu komicznego – niekonsekwentna i błędna stylizacja PLAN WYDARZEŃ: 1) wyprawa w daleki świat 2) pierwszy nocleg 3) spotkanie ślepego, głuchego, nagiego i chromego 4) ucieczka przed zbójcami 5) miasto Głodów 6) drugi nocleg (u uczonego lekarza) 7) świat daleki i towarzysz podróży (Rzygoński) 8) zamek z białych chmur: uczta i nocleg 9) opowiadanie o słowiku i kleszczu (o konsekwencjach pożyczania i o wojnie) 10) nocleg w lesie, tułanie się 11) wyrażenie zwątpienia na pagórku 12) opieranie się pokusom 13) uczta u Mazurów (którzy go źle potraktowali) i nocleg 14) powrót do domu 15) NAPOMNIENIE DO SĄMSIADÓW – przestrzeganie przed wyruszeniem w daleki świat: lepiej zostać w domu 16) DO CZYTELNIKA MACIEK – zwrot do czytelnika, schlebianie mu NAENIA ABO WIERSZ ŻAŁOSNY NA ŚMIERĆ MATYSA ODLUDKA anonimowa parodia epickiego lamentu powstała około 1614 roku; antybohaterem epickim tego lamentu jest groźny, stylizowany na Marchołta hultaj, niebezpieczny ,,człowiek luźny”, żyjący poza więzią społeczną feudalizmu (,,nie umiał nigdy służyć, tylko do wychodu”); wiersz buduje grozę takiej postawy społecznej i humorystycznymi środkami atakuje tę grozę; zgodnie zatem z poetyką lamentu pogrzebowego powstał portret bohatera, lecz wbrew tradycji gatunku, portret ma charakter humorystyczny Z CHŁOPA KRÓL Z chłopa król to komedia składająca się z trzech aktów; ukazała się drukiem w 1637 roku, ale jej tekst powstał wcześniej i jeszcze przed wydaniem prezentowany był na scenie etap przedidentyfikacyjny to rozpoznanie jakiejś konwencji, a dopiero później pochylenie się nad przesłaniem modlitwa literacka – łączy dwie rzeczywistości: literacką, poetycką i religijną; modlitwa poetycka jest odmiennym, ze względu na środki artystycznego realizowania, rodzajem poetyckim; nie jest to rzeczywistość tożsama bo literatura posiada swoisty element dyskursywny: pozwala na emocje, w odróżnieniu od modlitwy – o tym pisze W. Miciński [przełom barokowy polega na utracie odczuć eschatologicznych: ci odmawiający modlitwę nie wierzą sami w elementy tworzące modlitwę; dla osób wierzących są to wyłącznie elementy budowy ich wiary, w które jednak nie wierzą, nie mają do tego emocjonalnego stosunku] modlitwa poetycka ma element emocjonalny; Hanusiewicz daje przykład wiersza opartego na dogmacie transsubstancjacji (mówi o tym, że hostia przekształca się w ciało Chrystusa, a więc w realną tkankę biologiczną; potem na zasadzie transmisji łaski te dobra duchowe w sposób symboliczny przenoszą się na elementy ciała rozdawane wiernym – są obciążone tymi samymi łaskami co przemienione ciało Chrystusa) zatem w wierszu, który jest osnuty na takim dogmacie realizuje się realizacja dogmatu wiary – dogmat jest wiarą rozumianą przez tajemnicę dogmat to konstrukt intelektualny wskazujący na granicę ludzkiej spekulacji, ale jest to element intelektualny, którego nie sposób go dalej udowodnić dogmat wiary to coś, co nigdy nie domagało się dyskursywnego zrozumienia, po prostu się w niego wierzyło dyskursywizacja na przełomie XVI i XVII wieku była możliwa dzięki sprowadzeniu duchowości do podmiotowości, dzięki czemu możliwa była subiektywizacja dyskursu (który był ośrodkiem kształtowania myśli zwracającej się ku Stwórcy) najpierw pojawiła się tzw. modlitwa myślna; najpierw modlitwa polegała na wspólnotowym i głośnym wypowiadaniu modlitwy; w XVI i XVII wieku usamodzielnieno ten akt modlitwy najważniejsze jest pewnego rodzaju umasowienie – przejście z obszaru użyteczności kapłanów do poziomu wiernych, czyli praktykowanie medytacji religijnej Loyola – Przewodnik do medytacji – napisany, wydawałoby się, suchym językiem, jednak dopiero po praktyce tychże medytacji jest możliwe uzyskanie jakiegokolwiek efektu ETAPY MEDYTACJI 1. przygotowanie 2. analiza 3. właściwa modlitwa medytacyjna (czyli ,,rozmowa z Bogiem”) ten schemat trójkowy wiąże się z antropologiczną wizją człowieka – na każdym poziomie uruchamiana jest inna zdolność człowieka: przygotowanie – uruchomienie pamięci analiza – uruchomienie rozumu właściwa modlitwa medytacyjna – uruchomienie woli najwięcej tekstów z Setnika rymów duchowych jest podporządkowana przygotowaniu, bo wyobraźnia artystyczna jest powiązana z wyobraźnią eschatologiczną, bo w czasie tego procesu trzeba sobie wyobrażać to, co stanie się przedmiotem medytacji; TRZY WYOBRAŻENIA można wyobrazić sobie siebie jako uczestnika pewnych wydarzeń, wyobrażenie sobie siebie jako świadka jakichś wydarzeń i wyobrażenie sobie, że pewne wydarzenia dokonują się w moim wnętrzu, jako podmiotu medytacji – głównie chodzi o to by dotknąć myśl, przenieść ją na doświadczenie Psalm XVII (setnik wtóry): nawiązuje do Ewangelii św. Mateusza i Jana (??); Jezus jest tam określony Dawidowym synem, Mesjaszem, pierwszy wers pochodzi dokładnie z Biblii; u Mateusza jest dwóch niewidomych, ale zostaje to sprowadzone do jednego niewidomego: u Grabowieckiego zostaje to sprowadzone do wyobrażenia jego samego jako uczestnika tych wydarzeń pierwszy stopień przygotowania polega na tym, że zamienia się refleksję w doświadczenie J. J. Szczepański – Maskarada z Oxford Street koany – paradoksy europejskie, w których myślenie buddyjskie odnajduje pewien sens, a logika kartezjańska uznaje za nieprawdopodobną (np. Jak klaszcze jedna ręka?) grzech jest tu symbolizowany przez ślepotę; ale człowiek żyje w mroku – z daleka od światła fizycznego i Bożego; światłość jest oczyszczeniem, zdjęciem zasłony mroku (czyli grzechu); obraz przywołany przez Grabowieckiego jest wyobrażeniem o czarnej owcy w społeczeństwie, grzesznika, który zostaje odepchnięty przez społeczność przedstawia się także oko niewidome, które nie widzi a także nie jest możliwe do zobaczenia Chrystus jest drogą, prawdą i życiem, ale nie sposób nawet zbliżyć się do tej drogi bo podmiot jest zdezorientowany, ślepy – dlatego woła do Jezusa, nie może nic innego zrobić; wyobrażenie się jak czuł ten człowiek jest przekształceniem czystej spekulacji w doświadczenie jest istotą medytacji tak przygotowany grunt medytacyjny, takie wczucie się, pokazuje wartość zbawienia, wagę w Chrystusa i potrzebę Boga, przemawia to do czytelnika; ten impuls do nawrócenia się; taki impuls do nagłej modlitwy, według teologów jest impulsem nadprzyrodzonym, ingerencją Boga – nie nawrócimy się nawet bez Boga Pieśń XLIV (setnik wtóry): korzysta w niej Grabowiecki z konstrukcji sonetu (będącego trudnym do tworzenia i czytania); rymują się w nim stałe pary wyrazów (życie i śmierć) zwykłym kierunkiem jest kierunek z życia do śmierci, ale u Grabowieckiego jest to odwrócone; wartość rozumowa tekstu polega na tym, że czytelnik musi się zastanowić o jaki żywot i jaką śmierć tam chodzi; pojawia się nowa jakość śmierci: jakaś stara i nowa; w sonecie nawarstwia się paradoksy, a w ostatnich znów pojawia się indywidualny podmiot medytacyjny; pojawia się paradoksalny czas teraźniejszy ,,życie ludzkie to umieranie przeciwko prawdziwemu umieraniu”; sensy umykają, ale regresem jest pierwszy wers utworu modlitwa medytacyjna z woli serca i duszy sprowadzi się do ciekłego błagania; jest to rozmowa z Bogiem, na poziomie wymowy ma to treść dramatyczną podmiot medytacyjny żąda śmierci, pyta Boga dlaczego stworzył coś tak nędznego jak człowiek, skoro mógł go uśmiercić od razu; znajduje się tam także prośba udzielenia łaski, litości którą Bóg ukaże człowiekowi kierunki przemian religijnych rozwijają się na trzech poziomach: 1. w elemencie obrazowania, widzi się akcje, pewnego rodzaju obrazy 2. indywidualizacja podmiotu który mówi we własnym imieniu 3. wzrost potencjału refleksyjnego, który nie omija gorzkiej, trudnej, tragicznej ludzkiej sytuacji STANISŁAW HERAKLIUSZ LUBOMIRSKI Stanisław Herakliusz Lubomirski (1642-1702) – syn znanego rokoszanina, wpływowego magnata; odebrał wykształcenie za granicą, gdzie został wysłany już w wieku 17 lat; oprócz wiedzy miał tam zdobyć także kontakty z dworami panującymi; po powrocie do Polski wplątany w polityczne knowania ojca – przeciwnika reform politycznych planowanych na dworze królewskim; po śmierci ojca syn uzyskał rehabilitację na dworze i został czołowym politykiem Rzeczypospolitej ➔ tylko część jego dzieł została opublikowana – jeśli chodzi o resztę, to panują wątpliwości co do jego autorstwa ➔ na jego wczesną twórczość wpłynęły wzory włoskie poznane na Zachodzie; najciekawszym owocem tych wpływów były utwory dramatyczne: komedie [Ermida albo Królewna pasterska, to jest Ten szczęśliwy kto się swym stanem kontentuje, Komedyja Lopesa starego ze Spirydonem] ➔ później Lubomirski poświęcił swoją uwagę moralistyce i publicystyce literackiej [Adverbia moralia] ➔ kiedy następuje jego odwrót ku religii, powstają dwa utwory osnute wokół tekstów Starego Testamentu TOBIASZ WYZWOLONY utwór został opublikowany w 1683 roku i jego treść jest osnuta wokół Starego Testamentu; utwór jest swobodniejszą wobec oryginału parafrazą opowieści o Tobiaszu, opowiedzianą w 12 pieśniach złożonych oktawami; zachowując prostą fabułę wzoru, zarezerwował dla siebie swobodne stanowisko komentatora opowieści o młodym Tobiaszu, który na polecenie ślepego ojca wybrał się po odbiór długu; poeta wprowadził w utwór dopowiedzenia zgodne z poetyką apokryficznego romansu; w barokowej stylistyce opisane zostaje spotkanie młodego Tobiasza z przygodnym na pozór przewodnikiem (nie rozpoznanym aniołem), który towarzyszy mu w wyprawie dzieje starego Tobiasza mówiły o tym jak wyglądał wzór cnotliwej rodziny, opowieść zaś o młodym Tobiaszu daj wzór bogobojnego sposobu zakładania rodziny, w całym bowiem utworze rozważanie więzi rodzinnych stanowi ważny plan dydaktyczny narrator jest to postacią wyodrębnioną: pośredniczy między biblijnym oryginałem, a barokowym czytelnikiem, przedstawia się w inwokacji; w rozmaity sposób przypomina o swojej obecności: w trakcie opowieści często występuje jako komentator zwracający się do współczesnych czytelników z rozważaniem filozofa na temat natury, rozumu i uczucia, a poszczególne edycje się różnią między sobą; edycja Durra jest najpełniejszą edycją pochodzącą z lat 60. Miłości wszytko równo dla miłości która jest bohaterką epigramatu wszystko jest równe – ale granice są jeszcze równe; miłość może być niezależna od osądów, może być ślepa; tytuł podpowiada zasadniczą interpretacje, stara się założyć konkretyzację stanowo-społeczną; zostaje tu pokazanie miłości jako uczucia wzniosłego, emocjonalnej rzeczywistości pokonującej wszelkie trudności – jest to takie przedromantyczne rozumienie; 3 pierwsze wersy razem z tytułem tworzą jakiś rodzaj relacji: miłość jest obojętna majątkowi, jest potężną siłą łączącą istoty z dwóch różnych środowisk nad całością epigramatu czuwał pewien paradoks łączący pewne przeciwieństwa: puenta polega na sprecyzowaniu rozmytego na początku słowa ,,miłość”; miłość przedstawiona przez Naborowskiego nie polega na wzniosłym uczuciu, a na żądzy zaspokojenia popędu; fraszki towarzyszące temu utworowi potwierdzają powyższy sens miłości; kontekst w jakim znajduje się Miłości wszytko równo utwierdza w przekonaniu o sensie utworu Mądrość i rozkosz tytuł oznacza przeciwstawienie rozumu i przyjemności, ale pochodzą z tak odrębnych rejestrów, że ich przeciwstawność jest prawie niezauważalna; jeśli spojrzy się na mądrość i rozkosz jako rezultaty jakichś działań to może dopiero nabrać sensu; metodą konstrukcyjną tego utworu jest metoda paralelizmu; słońce byłoby takim słońcem prawdy, zasłonięciem ludzkiej natury i wtedy pojawia się księżyc; wtedy też w świecie króluje zła rozkosz – następstwo tych dwóch zjawisk świadczy o fałszu, obłudzie; paradoks tytułu polega na tym, że to ,,i” jest nieuprawnione, bo mądrości nie ma, nie udowodnione jest to; Naborowski kończy po dwóch wersach, nie dodając nic więcej – jest to brutalna ocena człowieczeństwa: o górowaniu rozkoszy nad mądrością, przy wyborze między nimi dwoma człowiek zawsze będzie wybierał rozkosz; nie wiadomo nawet czy poeta się tym smuci, czy po prostu konstatuje o ludzkiej naturze Żywot ludzki dotyczy renesansowej tematyki refleksyjnej, którą podejmował Kochanowski we Fraszkach; po 7 wersach radosnej tematyki pojawia się wers 8 nie związany z radością; zamykająca wiersz koda jest dopełnieniem wersu ósmego; Kochanowski pomimo krytycznej wizji życia mówi że istnieje Bóg, niezależnie od tego jak nas oceni, a u Naborowskiego tego nie ma; tradycja kontemplacyjna w tradycyjnych wierszach mówiła o duchowym zabezpieczeniu przed śmiercią; brak eschatologii jest przerażający: w tej perspektywie musi się zmienić dotychczasowe życie, które ucieka przez palce i nie mamy poza nim nic Krótkość żywota człowiek dysponuje niezmiernie małą ilością czasu; jedynie skutek jest jasny: był przodek, jesteś ty i będą twoi potomni; paradoks czasu wpływa na gramatykę; teraźniejszość łączy się z przyszłością; rozpisanie na godziny zaburza porządek utworu; figura nagromadzenia: amplifikacja rzeczowników, które są porównaniami; z jakiegoś powodu Naborowski postanowił zapisać krótkie wyrazy w jakiejś kolejności: gdybyśmy zamienili kolejność tych wyrazów, to nie wpłynęłoby to na rytm; to oznacza że ta kolejność jest kolejnością intencjonalną dźwięk dym błysk cień wiatr głos punkt – struktura koła – dwa czynniki przechodzą przez ‘punkt’ Naborowski wchodzi w dyskusję z Kartezjuszem; autor wyciągnał konsekwencję pewnego typu, nie ma żądnego moralizowania ani pouczania, żadnej eschatologii Na toż potwierdza tezę że życie jest umieraniem asyndeta – czyli bezspójnikowość; porównanie które polega na nagromadzeniu rzeczowników HIERONIM MORSZTYN Stanisław Orzelski w 1612 r. opublikował wstęp do książki Kaspra Miaskowskiego (dzieło Herkules słowieński); w przedmowie dokonuje się interesujący zabieg intelektualny: ocenia w nim wysoko twórczość Mikołaja Reja, który nie żyje już od kilkudziesięciu lat, ale jego teksty są wciąż popularne i ważne – pomimo przemian stylistycznych, Rej w dalszym ciągu jest popularny i czytywany Szczęsny-Herburt wysoko ocenił także twórczość Jana Kochanowskiego, ale na szczycie swojej listy stawia właśnie Kaspra Miaskowskiego – zachwala go tak, bo autorzy wstępu z reguły chwalą dzieło; z punktu widzenia retoryki jest to zabieg oczywisty Alchemia słowa J. Parandowskiego – przedmowę napisał Jacek Dehnel, który zganił dzieło Paradowskiego, czego się nie robi; później powstało drugie wydanie z wstępem napisanym przez kogoś innego interesujące są także narzędzia jakimi się posługuje, by zdehierarchizować palmę pierwszeństwa; dzieje się to dzięki wprowadzeniu do kultury czytelniczej nowej aksjologii smaku – Herburt określa dzieło Kochanowskiego ,,pięknym”, a utwór Miaskowskiego ,,dziwnym” – to oznacza że około 1612 r. w polskiej kulturze pojawia się nowa estetyka, przedkładająca dziwne nad piękne, lubująca się w dziwności, przepychu, ozdobności; polska kultura ma już w przestrzeni czytelniczej dzieło klasyfikowane jako dzieło barokowe (które zostanie sklasyfikowane później), ale widać już że jest to element nowej epoki estetyka barokowa w środkach wyrazu propagowała narzędzia ostentacyjne, prowadzące do osłupienia; artyści preferowali takie rozwiązania artystyczne, by widz w pierwszym kontakcie z dziełem stanął w osłupieniu, nie wiedział o co chodzi – chodzi o kreację takiego nadmiaru, by potrzeba było chwili dla zrozumienia TRIADA ESTETYCZNA docere (nauczyć) – delectare (zachwycić) – permovere (poruszyć, wstrząsnąć) jest to opis dominanty estetycznej występującej w każdym dziele, polskim i zagranicznym, w XVII wieku; dominantą estetyki renesansu późnego będzie docere; twórcy wybierający estetykę manierystyczną chcieli zachwycić swoich odbiorców, zatem wybierali dominantę delectare na dzieło barokowe należy patrzeć z założeniem przecięcia się makro z mikro – w każdym elemencie widać przecięcie się makro- i mikrokosmosu manieryzm – taki styl, który przejmuje renesansowy wkład i wkłada w styl barokowy (do koperty barokowej); barok natomiast zaczyna tę kopertę wyginać i fałdować; barokowe dzieła zmuszają do tego, by oko się na nich zatrzymało; używa do tego języka pozarozumowego, język niczego nie oznacza, ale chodzi o to by w ich brzmieniu usłyszeć materię słów w których powstały – ma się tu do czynienia z pewnym rodzajem jakiegoś dialektu formalna i stylistyczna konstrukcja dzieła sztuki powoduje że odbiorca nie jest w stanie się zdekoncentrować i zająć czymś innym w sztuce; regularnie kształtowane teksty nie mają takiej tendencji, ale dzieła barokowe w całej swojej istocie zmuszają do zatrzymania na nich uwagi manieryzm nie jest epoką ponieważ jest jedynie stylem, a barok jako styl i epoka odbudował systemowość zburzoną przez manieryzm; manieryzm jest reakcją na rozziew między światem idei a rzeczywistością jaki nastąpił po renesansie; manieryzm jest wahaniem się (człowiek wiedział że jest wiele rzeczy o których nie wiemy, nie znamy otaczającego nas świata); barok dokonuje powrotu do systemowości: - barok akceptuje ułudę świata, zakłada że człowiek jest istotą zanurzoną w dwóch rzeczywistościach: tej ziemskiej i pozaziemskiej - ta akceptacja ujawnia się motywami luster, zwierciadeł, miraży, złudy, ułudy – estetyka baroku będzie się posługiwała oszustwem - barok akceptuje pęknięcie, rozziew, uznaje rozbicie jedności i harmonii, rozmaite dualizmy: światła i cienia, duszy i rozumu; artyści barokowi mówią że między rzeczywistością a sferą idei występuje pewne pęknięcie - saltus (skok) – można go rozumieć dwojako: dubito ergo cogito – wątpię, więc myślę; cogito ergo sum – myślę więc jestem; Kartezjusz chce znaleźć źródło wiedzy pewnej, by nie oszukiwały go zmysły (np. wzrok); dochodzi do wniosku że dochodzenie wiedzy pewnej przekłada się na antologię: jeśli widzę coś i jestem w stanie to zanegować to znaczy że myślę; zachodzi tu przejście od epistemologii do antologii odbudowanie systemowości w baroku prowadzą do ostentacji, które eliminują manieryzm; następuje skok, czyli zebranie sił przed nim, naładowanie – jest to analogiczne; poszukiwanie jedności ponad akceptowalną jednorodnością tworzy pojęcia: CONCORDIA DISCORS/ CONCORDIA CONCORS – zgoda niezgodność/ niezgoda zgodność COINCIDENTIA OPPOSITORUM – … barok wprowadza zmultiplikowaną formę wierszy łańcuchowych, seryjnych, tj. jest wyjściowy utwór o konkretnym utworze (np. Pszczoła utopiona w bursztynie), ale jeden utwór nie oddaje wszystkiego co chce przekazać autor, dlatego dodaje się utwory zatytułowane ,,Na toż”, ,,Na to”; ale czasem także próbowano połączyć to w jedność – przykładem takiego dzieła jest Światowa rozkosz Hieronima Morsztyna że teoriami w jego najważniejszym dziele podpadł świętej inkwizycji, która go w tym więzieniu zamknęła; miał tam przebywać do momentu w którym odwoła swoje słowa w tamtym poemacie; opuścił to więzieniu po jakimś czasie i napisał dzieło, które tłumaczyło Jerozolimę wyzwoloną, ale jest to dzieło gorszego autoramentu niż – jest do dowód na oddziaływanie cenzury kościelnej na ówczesną sztukę, poezję, która nie oszczędzała nawet najwybitniejszych dzieł (np. fresk Michała Anioła z kaplicy sykstyńskiej, który został pozmieniany, zamalowany) Lekcyje Kupidynowe to ważny element kultury, ponieważ Twardowski bardzo dużo zwyciężał cenzurę (na przeszkodzie stanął mu nowo mianowany biskup krakowski – Marcin Szyszkowski) Łodzi jest poprzedzone wieloma cytatami z Kasjodora, św. Jana Chryzostoma i Eklezjastesa; ważne jest to że tekst jest dedykowany pewnemu środowisku – młodzieży ?? Lekcyje kupidynowe to rodzaj ars amandi (tj. sztuki kochania), udramatyzowany poemacik, składający się z kilkunastu części, wykorzystujący alegoryczną topikę erotyków średniowiecznych i stylistykę Petrarki, bliższy poetyki listu miłosnego wierszem niż poetyki pieśni cykl tekstów wiąże się w alegoryczną opowieść o młodzieńcu, który po wypiciu cypryjskiej wody wszedł do kraju Wenery, skąd wraca świadom już miłości dwornej, wyćwiczonej – zatem główną osnową poematu są opisy gry miłosnej; w końcowej części poeta poeta wyrzeka na miłość, ale to nie znaczy że się jej wyrzeka, tylko jest to próba odtworzenia cierpień miłosnych, ich absurdu polegającego na tym, że w naturze człowieka stworzono potrzeby, które nakazano zaspokajać, ale których zaspokajanie często natrafia na przeszkody tekst nie został dopuszczony do druku, bo w 1617 roku, kiedy Twardowski przygotowywał się do swojego debiutu, biskupem krakowskim został Marcin Szyszkowski, który natychmiast ogłosił listę dzieł zakazanych i która to lista skutecznie zatrzymała proces wydania Lekcyj 11 listopada 1617 roku bp. Marcin w dniu św. Marcina (i swoich imienin) triumfalnie ogłosił listę zakazanych ksiąg, już zaakceptowaną, a równo rok później, Kasper Miaskowski wydał Łódź młodzi, gdzie poeta okazuje skruchę i przyznaje się że zbłądził wcześniejszą twórczością, a cenzura nałożona przez biskupa Szyszkowskiego ,,otworzyła mu oczy”; było to wetowanie złych pism dobrymi Łódź młodzi to utwór adresowany do samych odbiorców i tworzy swoistą paralelę: przed rokiem przedstawił Twardowski zalegoryzowaną opowieść o poszukiwaniu miłości, teraz – opowieść o dziejach nawrócenia i pokuty; alegoryzacja przesuwa ciężar znaczeń z przypadków akcji na rzecz wymowy sytuacji i rzeczy-znaków; Twardowski nie rezygnuje zatem ze stosowaniu środków wyrazów zamiennych dla wypowiedzi erotycznej, tyle tylko, że przyporządkowuje je innym funkcjom; w opowieści o psychomachii dwóch aniołów, a później naukach młodzieży w domu człowieka żyjącego w zgodzie z naturą, gdzie główny bohater ogląda galerię obrazów ze światowych rozkoszy nie tyle bierze się pod uwagę logikę wprowadzonych postaci, ale czytelnik rozumie kolejne znaki wyobraźnią – jest to pewien typ perswazji, który przemawiając właśnie do wyobraźni, doprowadza do przemiany bohatera i pokuty KASPER MIASKOWSKI ZBIÓR RYTMÓW Kasper Miaskowski (po 1550-1622) – szlachcic znad śląskich granic, jego twórczość wywodzi się z ziemiańskiego kręgu, o wyobraźni próbującej doścignąć Kochanowskiemu, dlatego Jan Szczęsny Herburt porówna go do poety Czarnoleskiego, jednak dostrzegł odmienność języka obu poetów i odmienność w stosunkach do Boga; poezja Miaskowskiego inaczej ujmuje tradycyjną opozycję prostoty i przepychu: nie przeciwstawia ciszy wiejskiej – cywilizacji ani natury sztuce; człowiek nie może uciec od dramatycznych konfliktów współczesności, ani – przyjmując postawę naiwnej prostoty - -zrzucić z siebie odpowiedzialności za dokonywanie wyboru w skomplikowanej grze wartości, musi podjąć pełną i świadomą odpowiedzialność za własny los; jego poezja to ciąg rozważań wokół zarysowanych opozycji bez próby budowania summy poglądów – wyraża to wybór postawy pokutnej Helikon nowy – nowa poezja po Kochanowskim; poezja Miaskowskiego to właśnie wyraz nowych poszukiwań i dla nowego okresu są one ważniejsze niż obiektywne osiągnięcia Na śklenicę malowaną Miaskowski wypowiedział tutaj grę nicości i wartości w refleksyjne, martwej naturze: życie to marny popiół – ,,popiół śkło”, ale z tego popiołu rzemieślnik potrafi stworzyć tęczę blasków, stworzyć piękno wyższe niż piękno natury; stworzona tu została metafora piękna niszczejącego; Miaskowski ujął poetycka syntezę ziemiańskiego życia w konwencję kryształu przemienionego w nicość Waleta włoszczowska waleta – wiersz pożegnalny rozstających się kochanków; słowa miłości w Walecie włoszczowskiej objęły jednak krajobraz wiejski, okolicznych przyjaciół, zamknięte już smutne i wesołe przygody człowieka; miłosna forma wypowiedzi jest wyrazem poddania się magii rzeczy przemijających; urok wsi został tu opisany z perspektywy utraty Elegia pokutna do Najświętszej Panny i Maryi podmiot zwraca się do Maryi Panny o łaskę i zmiłowanie, jednocześnie opłakując śmierć Jezusa na krzyżu; jest świadom swojego beznadziejnego położenia w świecie i nieuchronnej zguby, na jaką jest narażony jako człowiek (grzeszny), toteż błaga o łaskę i pomoc Miaskowski odrzucił przekonanie że człowiek może składać hołd Bogu poprzez darowanie mu przedmiotów i uznał że oprócz wyznawania Boga wiernym sercem, należy jeszcze przybrać pokutną postawę; człowiek żyje jednak w osaczeniu świata: dramatyczny węzeł – świadomość konieczności pełnej przemiany i niemożliwość jej dokonania, niemożność przekroczenia barier natury – stają się źródłem strachu; poeta stosuje metaforykę makabry, tym samym umieszczając znak określający działanie wbrew naturze człowieka, znak wyboru, po którym rozpoznawalne są intencje, dążenia człowieka, który wie że wyzwolenie ze ,,złotego pęta” życia przekracza granice jego możliwości, nie może zatem zasłużyć na ratunek, a jedynie czekać aż zostanie obdarowany Rozmowa panienki ze śmiercią krótki dialog, w którym dochodzi do spotkania młodej dziewczyny ze śmiercią, przygotowującą swoją kosę na swoją młodą ofiarę; panienka nie rozumie dlaczego śmierć gotuje jej kosę w tak młodym wieku, ale śmierć przekonuje ją argumentem: ,,ale tam w niebie/ pożytek wieczny odniosą z ciebie” – po tym panienka już się śmierci nie boi Mięsopust polski opis biesiady, bardzo dużo nawiązań do mitologii greckiej SZYMON ZIMOROWIC ROKSOLANKI Szymon Zimorowic (1608-1629) Roksolanki zostały wydane dopiero w 1654 roku, chociaż utwór został napisany na ślub starszego brata Szymona w 1629 r.; jest to zbiór pieśni -tworzących jako całość budowę kunsztowną; o kolejności ich układu nie decydują ani zbieżności tematyczne, ani chronologia tekstów, lecz złożenie kompozycyjne; bohaterowie gry – podzieleni na dwa chóry panien i jeden chór młodzieńców – występują ,,z muzyką, tańcami, z padwany”; turniej jest równocześnie obrzędowym widowiskiem ,,wprowadzonym” na weselu brata, jak głosi karta tytułowa Roksolanki z szerokiego repertuaru rozkoszy świata – jaki widział Morsztyn – wydobywają jedną: rozkosz miłości; logika cyklu prowadzi przez różne przypadki jedności, szczęścia i cierpienia, by w ostatniej pieśni przypomnieć, że świat miłości to świat nadziei, który ,,śmierć wespół z prochem rozwieje” ostatnia pieśń tworzy dramatyczną perspektywę spojrzenia wstecz: wstępna przemowa Dziewosłęba jest zapowiedzią rozkoszy, kreuje postawę oczekiwania, a ostatnia pieśń mówi o życiu jako o niespełnionej nadziei; Zimorowic próbuje tworzyć budowę świata rozkoszy w wersji lirycznej, opartą nie na obserwacji zewnętrznej, lecz na analizie przeżyć bohaterowie Roksolanek są odizolowani od realnego obrazu grup społecznych, wśród których żył poeta: nie mają żadnej przynależności społecznej, nie wnoszą kulturowej obyczajowości: z zapowiedzi tytułowej (,,panny ruskie”) i z weselnej sytuacji obrzędowej wydobyty został tylko klimat, uogólniona metaforyka poeta nasycił swój cykl licznymi symbolami, bo to co pragnął przekazać nie mogło być wyrażone jedynie przez rozwinięty epitet, toteż zostały wymieszane utarte szeregi symboliczne: symbolem poezji starożytnej (Wenus, Kupido, strzała z łuku) towarzyszą powszechne symbole poetyckie bliskie folklorowi, wzięte z natury (para ptaków, wianeczek różany, wianek rozmarynowy), symbole rozwinięte przez dworską poezję średniowiecza (pan i sługa), symbole języka religii (ołtarz, światłość i ciemność) czy nieznanego pochodzenia symbol magii i oczu ludzkich w myśl neoplatońskiej wizji opiewa płodny związek mężczyzny z kobietą; ma swoiste upodobanie do kwiatów, do życia i piękna, do ulotności tego życia; w Roksolankach brak wizji rozkładu i gnicia, jest za to subtelna ulotność; ukazuje Boga jako dobrego, zapewniającego życie niebieskie, oddziela go od śmierci artystycznej oprawy wymagały niektóre ważne okoliczności, wydarzenia; utrwaleniu pamięci wymagała także strata kogoś ważnego, czy to dla ogółu, czy to dla rodziny; taka literatura brała na siebie ciężar rytuałów ilość tego typu okazji sprawiła, że tego typu utwory okolicznościowe traciły na swojej elitarności Roksolanki ukazują się w 1654 roku, ale w 1663 roku ukazują się Nowe sielanki ruskie, które zawierają dwa utwory, których absolutnie nie mógł napisać Szymon Zimorowic, ponieważ opisują wydarzenia, które odbywały się już po śmierci Szymona Zimorowica przypadkiem odkryty talent przypadł do gustu mieszkańcom; twierdzi także że na takie błahe wierszyki trwonił on swój talent, ale na starość spoważniał Sielanka piętnasta, Kozaczyzna – Dorosz (przybysz), Ostafi, Wojdyłło; skarżą się na napaść Tatarów na ich wioskę, opowiadają o tym jak uciekli z ich niewoli, opowiadają o zniszczeniach jakich dokonali najeźdźcy na ziemiach ruskich; wspominają wszystkie okropieństwa, a także zarazę, jaka rozpowszechniła się w tamtym okresie; Wojdyłło mówi o znakach, jakie przed atakiem pojawiały się w przyrodzie, opisuje rzeź i napad łupieżczy jakie zorganizowali Kozacy w mieście; po wojsku nadeszli złodzieje, którzy dokończyli spustoszenie, grabiąc nawet groby; Wojdylle zrobiliby krzywdę, gdyby nie to że jest chrześcijaninem i jeden z Tatarów darował mu życie, ale wysłał do obozu; Ostafi opowiada o tym jak ludność stawiła opór Kozakom, ale jego samego jeden okradł i dotkliwie pobił JAN ANDRZEJ MORSZTYN Jan Andrzej Morsztyn (1621-1693) – był politykiem wokół którego rozegrało się wiele skandali (kupienie majątków ziemskich we Francji i tytułu sekretarza królewskiego), tę karierę poprzedzały podróże i studia europejskie, gdzie celem już nie jest Italia, ale północna Europa (jest to pierwszy element pokazujący przemiany cywilizacyjne) do Italii jeżdżono bo był tam unikalny model kultury, ale ten model tak się upowszechnił, że z czasem wszędzie można było takie wykształcenie zdobyć – celem Morsztyna była Leida, obszar protestancki, gdzie studiował nauki wyzwolone po powrocie do kraju wszedł w życie wspólnotowe, polityczne u boku Lubomirskich; 1647 r. – zamknięcie kompozycji pierwszego tomu poetyckiego Kanikuła, gdzie widać wczesny etap zainteresowania poezją; tom miał zostać wydany, ale jednak do tego nie doszło 1651 r. – cykl utworów Gadki, czyli zagadki 1652 r. – Morsztyn zapada na kwartanę (tropikalna choroba: chory co cztery dni wpada w ciężki stan gorączki); udało mu się wyzdrowieć, ale bliskość śmierci własnej spowodowała konsekwencje literackie – napisał po tym wydarzeniu Pokutę w kwartanie (dał tam wyraz swoich przemyśleń w sferze eschatologicznej) 1653 r. – przełomowy rok w karierze politycznej, ponieważ został przyjęty na dwór Jana Kazimierza Wazy, gdzie przejmuje funkcje dyplomatyczne pozwalające mu na podróże; wtedy też Jędrzej Morsztyn przyjął pierwsze imię na cześć króla 1659 r. – Morsztyn się żeni; jego wybranką okazuje się dwórka królowej Jadwigi Gonzagi, Katarzyna Hadley (???); w ten sposób królowa francuska miała wpływ na politykę: poprzez naciski małżeńskie bezpośrednio wpływała na politykę zagraniczną; w tym czasie daje się wyraźnie zauważyć profrancuską orientację Morsztyna i jego motywy twórcze pierwsza część jego twórczości do fascynacja literaturą włoską, barokową, a druga – francuską, klasycystyczną 1660 r. – premiera Cyda w tłumaczeniu Morsztyna; w tym okresie Morsztyn jest podskarbim wielkim koronnym (minister finansów z prerogatywami premiera); w związku z tym Morsztyn zaplanował budowę swojego pałacu, która wymagała zmiany biegu zabudowy miejskiej – znajdował się dokładnie tam, gdzie znajduje się obecnie grób nieznanego żołnierza (znajdował się tam pałac saski po Morsztynie) 1661 r. – Morsztyn zamyka kompozycję wzorowaną na La lira Giambattista Moriniego, Lutnia, którą tłumaczył od 1631 roku rozpoczynają się podróże Morsztyna do Francji – zabiegał o elekcję Kondeusza; Morsztyn ma wpływ na politykę Rzeczypospolitej, we Francji, jako wysłannik króla, zyskuje sławę na skalę światową i został osobistym sekretarzem Ludwika XIV; kupił także posiadłości francuskie i dobrze na tym wyszedł, bo kiedy Maria Kazimiera próbuje na nim wymusić przekonanie Ludwika XIV na mianowaniu jej męża na jakiejś wysokiej pozycji – Morsztyn się nie zgodził przez to wybuchła afera finansowa w której oskarżono Morsztyna o zdefraudowanie skarbnicy narodowej, przez co Morsztyn został skazany na wygnanie i wyjechał do Paryża 1693 r. – śmierć Morsztyna w Paryżu jego główna twórczość literacka przypadła na lata 1638-1661; wzory poetyckie znalazł Morsztyn w literaturze Zachodu i czerpiąc z nurtu poezji urody świata Mariniego, sam stał się mistrzem tego nurtu; poezja według Morsztyna nie jest odbiciem świata, lecz osobistym wyrazem twórcy, jego intymną przyjemnością, wyrazem jednostki, tworzenie – to moment wewnętrznej harmonii; jego twórczość charakteryzowała się dążeniem do niezależności (nie był poetą dworskim, nie pisał panegiryków, a jego utwory okolicznościowe powstały ze zwykłej sympatii czy woli autora); unikał także tematyki moralistycznej (zbyt intymnej) i publicystycznej (choć to właśnie w polityce odnajdywał właściwy wyraz osobistej aktywności); powyższe rezygnacje sprowadziły Morsztyna na ścieżkę swobodnej lirycznej analizy wartości ziemskiego szczęścia, które jest wartością ulotną, związaną w nierozłączny dramatyczny węzeł z cierpieniem, ale jest jedyną wartością pewną POSTAWY INTELEKTUALNE MORSZTYNA 1) libertynizm – wówczas doktryna filozoficzna, nazwa pochodzi z łaciny i oznacza kogoś, kto jest wyzwolony z ograniczeń umysłowych, w pracy jest osobą, która nie poddaje się żadnym 2) sceptycyzm – Michele Montaigne; istota tej doktryny polega na powstrzymaniu się od jakichkolwiek sądów – można było przypuszczać pewne fakty, ale nie można ich zaakceptować Kanikuła albo Psia Gwiazda 1647 r. Lutnia 1638-61r. Pokuta 1678 r. Gadki – 1651 Nadgrobek Otwinowskiemu – 1647 Wiersze okolicznościowe – 1647-1654 Wiersze religijne – 1647-1652 Pieśni Fraszki Liryki Erotyki Wiersze różne Balet królewski – 1654 Wiersze ulotne – 1654-1676 Dubia Torquata Tassa Amintas Psyche z Lucjana, Apulejusza, Marina Listy Ton platoński Morsztyn – wrażenie blasku, światło z 4 stron: Duszy, Umysłu, Natury i Materii – poprzez oczy do Boga; oderwanie od ziemi – miłosna unia człowieka i kosmosu – platońska egzageracja (przesada wyolbrzymienie, upiększenie) – sfera spirytualna – piękno wieczne i tożsame z Bogiem – wymiar duchowy estetyki – idealizacja urody fizycznej i duchowej – postawa zgody (harmonia) – aktywna postawa człowieka – spirytualizm platoński – brak żywego blasku, częściej spogląda w to co ziemskie – niebo to wystygłe gwiazdy – porównanie kobiety do nieba – rubaszny żart – sfera materialna – zaprzeczenie dynamicznego ducha o mocy stwórczej – pochwała piękna chwilowego, aktualizującego się w poznaniu; piękno transcendentalne i zawarte w przedmiocie – piękne to co oderwane od życia i trwania, skupione w przedmiocie – erotyka marinistyczna (kolekcjonerstwo obrazów kobiecych) – deprecjacja pozycji kobiety – postawa obcości (miłość zrodzona przez przypadek) – odsunięcie się od gromady, ironizm – sensualizm erotyki Morsztyna idea platońska: oparta na niezniszczalnym fundamencie przyjaźni, podkreślenie wagi i roli kręgu przyjaciół w życiu człowieka; Morsztyn jedynie zwierza się przyjaciołom, by wyrazić bezsens i niespełnienie przeżywane w samotności, ale i to nie przynosi mu ulgi renaturalizacja metafory petrarkistycznej: topos omdlenia, ognia, śmierci, piekła, przekonanie o niszczącej sile miłości; poetyka Morsztyna nie jest zabawa konceptualistyczną; przekonanie że zasadą miłości jest walka zyskuje wymowę antyplatońską Stępień: ,,oddziaływanie na człowieka sił płciowości, których pomimo ogromnego wysiłku kultury nie sposób ujarzmić bez reszty. Morsztyn podkreśla przedmiotowość człowieka stanowiącego igraszkę już nie śmiejącego się Boga lecz siły biologicznej skłonności” Michel de Montaigne: sceptyk to ten, który kieruje się w życiu świadectwem zmysłów i zdrowym rozsądkiem; sceptyk dochodzi do prawdy przez krytykę fałszywych pojęć – tą ścieżką podążał Morsztyn, znając i ukazują potęgę rozumu; jednocześnie, poeta obnaża taką postawą bezradność rozumu wobec miłosnych afektów Torquato Tasso (1544-1595) – autor liryków, poematów miłosnych i religijnych, dialogów moralnych, filozoficznych; sławę europejską zdobył dramatem pasterskim Amintas, który stał się wzorem sielankowego dramatu; Gofred abo Jeruzalem wyzwolona zrodziła się z włoskiej tradycji kulturowej, mody na romane i z poszukiwań nowego kształtu romansowo-rycerskiej opowieści; epos został ukończony w 1575 roku, ale spłynęła na niego fala krytyki nie pod względem artystycznym, a moralnym i religijnym; zanim udręczony psychicznie poeta poprawił swoje dziełko (Gerusalemme conquistata 1593), po korsarskim rynku krążyła już wersja pierwsza utwór składa się z 20 pieśni, jest bliższy epice antycznej; temat, bohaterowie, treści romansowe i bohaterskie potraktował poważnie – nie tak jak w Orlandzie; opowieść o ,,wojnie pobożnej” nie jest to tylko tłem, lecz ograniczoną częścią materii romansowo-narracyjnej, odwołującej się do dziejów pierwszej krucjaty (zakończonej powodzeniem, co było istotne) – stąd pojawia się tu Godfryd z Bouillon; z epickich kolizji jakie tworzyła konfrontacja bohaterów historycznych i sił metafizycznych, poeta wybrnął w sposób nowatorski: zapełnił przestrzeń między teorią sił kosmosu, a racjonalną wiedzą o człowieku mitami świadomości społecznej, wprowadzając trzecie pole widzenia – fantastykę; dzięki temu Gofred nie jest ani kroniką krucjaty, ani zbiorem romansowych przygód, lecz, zgodnie z wysokimi postulatami teoretyków epopei, próbą syntetycznej definicji człowieka przekład Gofreda (w oktawie, co było już znane w Polsce, głównie dzięki Grabowieckiemu), ogłoszony w 1618 roku (a później wznawiany), był trzecim w Europie wierszowanym przekładem po hiszpańskim (1587), angielskim (1600); wykorzystywany był w jezuickim szkolnictwie jako wzór epiki przekład Kochanowskiego został dedykowany Andrzejowi Tęczyńskiemu, jedynemu (znanemu nam) przyjacielowi Kochanowskiego w Krakowie Pieśń I Apostrofa do Maryi i Alfonsa, prośba o inspirację, pomoc w pisaniu. Bóg przygląda się Gofredowi, Tankredowi i Boemundowi; decyduje że chrześcijanie w Jerozolimie powinni zostać zbawieni, dlatego poleca Gabrielowi zstąpić do Gofreda i przekazać mu nadaną misję. Gofred zbiera wojsko, przybyli mianują go ich przywódcą. Następuje przegląd wojsk. Tankredowi ukazała się niewiasta, w której natychmiast się zakochał, jednak zniknęła i bohater pogrążył się w tęsknocie. Historia Rynalda. Kiedy wszyscy już się rozeszli, Hetman postanowił zrobić naradę o szczegółach misji. Dowiedział się od zwiadowców, że wojska egipskie już ruszyły ku Gazie, obawia się również Greków, którzy niejednokrotnie byli przeciwni poczynaniom Hetmana. Opis pierwszego starcia z innowiercami, którymi dowodził Aladyn (okrutnik znęcający się nad chrześcijanami) Pieśń II Izmen przybywa do Aladyna z wieścią, że wojska nieprzyjaciół szykują się na oblężenie. Zapewnia go o swoich umiejętnościach szarlatańskich i radzi by ustawić w swoim meczecie obraz chrześcijański a on – Izmen – sprawi że tak długo jak ten obraz tam będzie, tak nieprzyjaciele nie zdobędą murów Jerozolimy. Na drugi dzień jednak obraz cudownie zniknął z meczetu (za sprawą rąk boskich). To rozwścieczyło króla. Zofronia zwraca się do króla dając dowód swojego męstwa – przyznaje się do kradzieży obrazu aby uchronić lud chrześcijański. Kiedy dziewczynę pojmano, Olind chcąc ją uratować, sam przyznaje się do winy. Przybycie Kloryndy, wojowniczki, która chce pomóc królowi bronić Jerozolimy. Przekonuje go także że nie ma sensu szukać winnego zniknięcia obrazu z meczetu, dzięki czemu król uwalnia Olinda i Zofronię. Gofred wyrusza na wyprawę, przybywają do niego posłowie z Egiptu: chcą przymierza. Mówią jednak o ryzyku związanym z rozpętaniem wojny, ale Gofred broni się tym, że ta wojna jest potrzebna do wyzwolenia chrześcijan. Arganta uraziła ta rozmowa i wzburzył się, nawołując do wojny, co wszyscy poparli. Odesłali posłów do Egiptu z wieścią że wojna jest koniecznością i zaplanowali wyprawę na następny dzień. Pieśń III Opis wędrówki morskiej wojsk Gofreda. Klorynda robi pogrom wśród wojsk najeżdżających Jerozolimę. Król pyta Erminię czy poznaje Tankreda, ona nie odpowiada, ale po kryjomu złości się na niego. Spotkanie Tankreda i Kloryndy – stają do boju, ale on nie chce jej robić krzywdy. Tankred wyciąga ją na ubocze i chyba próbuje wyznać miłość, ale nagle jeden z jego ludzi zabija Kloryndę. Ermina przepowiada królowi klęskę. Argant wygraża się Hetmanowi; wojska tracą mobilizację i prawie odpuszczają, sytuację ratuje Rynald, wyrażając chęć pomszczenia zabitego. W ostatniej chwili Sygier przekazuje wieść od Gofreda o odwrocie. Kiedy Hetman planuje kolejny atak, Ermina przepowiada że to Gofred wkrótce przejmie władzę. Wieczorem Gofred i jego ludzie żegnają Dudona i go chowają. Pieśń IV Gniew Diabła, który za wszelką cenę chciałby gnębić chrześcijan. Podburza inne stwory piekielne by ruszyły na chrześcijan, którzy chcą zniszczyć wszystkie jego, a zostawić swoje katolickie świątynie. Omamili czarnoksiężnika z Damaszku, Hidraota, który wykorzystuje własną córkę Armidę, dla zorganizowania pułapki w obozie Gofreda. Wita ją Eustachy, ona opowiada mu swoją historię, jak mężczyzna któremu miała zostać wydana chciał zagrozić jej życiu – przez to musiała uciekać, a teraz prosi o pomoc. Gofred składa obietnice, ale mówi że pomoże jej dopiero później, jak już zakończy oblężenie Jerozolimy. Jednak zakochany Eustachy staje po stronie dziewczyny i namawia Gofreda do udzielenia jej pomocy. Pieśń XVI Opis bitwy morskiej między Egiptem a Rzymem, opiewanie piękna i bogactwa natury, scena miłosna dwojga kochanków w lesie, na łonie natury – widzą ją rycerze zaprawieni w boju. Kochankowie nocują w pałacu, ale chłopak ucieka w nocy; dostaje się w ręce żołnierzy a Ubald mówi mu że zajmuje się romansami zamiast wojaczką. Armida dościga ukochanego i ma pretensje do niego że nią wzgardził. Prosi go też, by zabrał ją ze sobą: pomagałaby mu, a nawet gotowa jest ochronić go własnym ciałem. On mówi że to niemożliwe, że zakazują mu tego jego wodzowie i że musi koniecznie iść na wojnę. Armida się wścieka, mdleje, a Eustachy w tym czasie odchodzi – dziewczyna przysięga sobie że dorwie tego który ją wzgardził nawet gdyby miała go dopaść w piekle. Chce także wyznaczyć nagrodę za jego głowę. Na koniec dochodzi do wniosku że jest niewinna – winę ponosi jej stryj, ona sama zaś wyjechała do Gazy. ZBIGNIEW MORSZTYN Zbigniew Morsztyn (ok. 1622-1689) – był kuzynem i współpracownikiem Jana Andrzeja Morsztyna, a mężem jego stryjecznej siostry był Wacław Potocki; nie do końca wiadomo gdzie się kształcił, ale był ściśle powiązany z rodziną Radziwiłłów, która niejednokrotnie pomagała mu – poeta był arianinem i akurat żył w czasach, kiedy z Polski wypędzano ludzi tego wyznania; pomimo różnorakich represji, nie wyrzekł się swojego wyznania, kiedy w Polsce nie mógł już dalej przebywać, wyjechał do Prus Książęcych, jednak nawet tam nie zapomniał o ojczyźnie; na jego twórczość wpływ miała znajomość z Samuelem Przypkowskim, który również był arianinem i z Kazimierzem Krzysztofem Kłokockim, szczerym katolikiem i zwolennikiem tolerancji; nazywano go Panem Miecznikiem Mozyrskim ● najwcześniej dające się datować poezje Morsztyna to poezje żołnierskie pisane w latach 1653-1655, gdy poeta służył Januszowi i Bogusławowi Radziwiłłom; zaowocowało to chyba najlepszym jego utworem pt. Kostyrzy obozowi, pokazującym realia życia żołnierskiego – rodzajowy obrazek kiedy grają w karty ● ,,Poemat szpielowski” był utworem bardzo ważnym w twórczości Morsztyna: poeta sformułował tutaj tezę o wyższości żywota ziemiańskiego, później dodatkowo ją rozwinął w Pieśni wyrażającej w sobie wszelkie sposoby życia na tym świecie i ukazująca, w czym największe szczęście człowiecze nade wszystko zawiera się, występującym także pod innym tytułem: Votum Im(ci) Pana Zbygniewa z Raciborska Morsztyna, miecznika mozyrskiego, de primo genere vitae (Votum o najlepszym sposobie życia); Morsztyn podaje tam horacjańską i czarnoleską koncepcję aurea mediocritas (złotego środka) ujętą w formule poety-arianina żyjącego i tworzącego w drugiej połowie XVII wieku; Votum powstało w latach 1657-1659 ● jego poezja nie próbowała doścignąć osiągnięć konceptualnych współczesnych mu poetów, ale stawiała na prostotę i domowość ● w latach 1678-1680 został ułożony i przygotowany do druku zbiór Muza domowa ● u progu lat 60. powstała Pieśń w ucisku, będąca wypowiedzeniem uczucia rozpaczy i głębokiej goryczy ariańskich egzulantów; była to skarga skierowana do Stwórcy, który niepojęty sposób pozwala szerzyć się złu; Pieśń w ucisku była lirycznym pożegnaniem z ziemią ojczystą, wyrazem swoistego siedemnastowiecznego ariańskiego mesjanizmu; ukazała się w druku w 1671 roku ● Myśl ludzka także powstała w latach 60. XVII wieku i była chyba najznakomitszym hymnem, jaki na cześć rozumu człowieczego wypowiedziano w poezji polskiej; rozum jest najsprawniejszym narzędziem poznania przenikającym wszelkie granice ziemskie, ale także okrąg ziemi nie stanowi żadnej granicy dla ludzkiej myśli – wykracza ona bowiem we wszechświat pozaziemski i w sfery metafizyczne ● w Trenach żałosnych odnajduje się pogłosy poezji poety Czarnoleskiego – wskazuje na to cykliczna kompozycja; w Trenach wyraz swojej żałości daje Zofia po stracie młodszej siostry Anny; na końcu wypowiada się sam poeta, pogrążony w smutku po stracie siostry ● lata 1669-1680 upłynęły Morsztynowi pod znakiem utworów okolicznościowych i pracy nad Emblematami – największym cyklem wierszy poety; związane są z rycinami z druku francuskiego Emblemata miłości świętej i świeckiej razem zebrane, wyłożone słowem w wierszach francuskich przez Ojca Kapucyna autorstwa Pierre’a Kapucyna – Morsztyn przejął tylko z nich ryciny i inskrypcje, pomijając wiersze francuskie, a dodatkowo zmienił całkowicie ich układ; Morsztyn sprowadził misteryjną tematykę swych Emblematów bardziej na ziemię, zbliżył ją do doczesnych spraw ludzkich; o ile w zbiorach Hugona czy Kapucyna mistyczna dążność do jedności duszy ludzkiej z Bogiem podporządkowuje sobie dydaktykę mającą wykazać, jak ów cel osiągnąć, to Morsztyn przeciwnie, dydaktyczny założenie – jak trzeba żyć, by osiągnąć zbawienie wiekuiste – podporządkowuje sobie mistyczne wzlot duszy ludzkiej; W tym zbiorze przeważają dwa typy wypowiedzi: ○ medytacje nad istotą życia ludzkiego oraz Boga i świata ○ modlitewne prośby nasycone często erotyczno-mistyczną tonacją Pieśni nad Pieśniami wyprodukowanie książki emblematycznej było czaso- i kosztochłonne: musiały powstać kolekcje subskrypcji i inskrypcji, a także trzeba zamówić ryciny; później odbijano je na płycie miedziorytniczej, rzemieślnik musiał wyryć obraz i później takie płyty wysyłano do drukarni – dlatego pisarze wpadli na pomysł: albo produkować emblemata nuda, czyli nagie emblematy, pozbawione rycin – ale wtedy początkowym partiom subskrypcji towarzyszy ekfraza (literacki opis dzieła sztuki); drugim sposobem było wykorzystywanie istniejących zestawów inskrypcji i rycin i nadawali im własną, autorską sygnaturę poprzez dopisywanie do nich całkowicie nowych subskrypcji, dokonywali też takiego przetasowania – to właśnie zrobił Zbigniew Morsztyn z emblematami ojca Kapucyna: wybrał według własnego uznania poszczególne emblemata i ułożył we własnej kolejności 1660 r. – emblemata Fredry, Peristromata regum 1688 r. – Adverbia moralia Lubomirskiego, ryciny opracowane przez Tylmana z Gameren emblematyka w Polsce zaczęła się w 1531 roku – autorem pierwszego tekstu emblematycznego jest Jan Dantyszek, który w księdze pamiątkowej kardynała Gallinariego, opublikował tekst In emblema Gattinari; natomiast Jan Kochanowski miał świadomość obecności emblematów w literaturze polskiej, ale zasygnalizował jedynie w jednej fraszce że o tym wie – podobnie jak z sonetami – nie eksploruje tego tematu rycina ma być przedpolem interpretacyjnym, a później weryfikuje się wstępne sądy czytając subskrypcję i inskrypcję emblemat 8 – może to być nawiązanie do biblijnego domu, ostoi bezpieczeństwa i spokoju; symbol serca płonącego; kontekst inskrypcji wprowadza wątek rozważania religijnego – gdyby nie on, tekst subskrypcji mógłby znajdować się w jakimś innym utworze, np. erotycznym; motyw serca płonącego sugeruje przedstawienie miłości jako żywiołu ognia – tekst mówi najpierw o tym co się dzieje przed akcja przedstawioną na rycinie, a dopiero później wskazuje na serce; płonące serce jest symbolem miłości, ale także płomiennej pobożności; serce jest centrum człowieka, źródłem życia, dlatego to ono jest obiektem tej płomiennej miłości, tym mistycznym centrum człowieka Oblubienica prosi Oblubieńca o zbadanie pulsu; ogień jest tu dewizą szczęścia, życia; miłość ,,spala” serce, ponieważ amor Sacer wzbudza płomień wiary w człowieku, który wypala to co jest grzechem, to co jest marne w jego ciele przymiotami miłości są te cechy, które są przymiotami Boga – miłość która pochodzi od Boga jest nie do pojęcia, tak samo jak sam Bóg w ludzkim sposobie rozumienia rzeczywistości pojawia się zwątpienie, czy Bóg potrzebuje dalszej ofiary od niego; Bóg wymaga od człowieka jedynie wzajemnej miłości; końcowe dwa wersy opisują ekstazę, która nie jest ani życiem ani śmiercią; cały tom jest o miłości Bożej MACIEJ KAZIMIERZ SARBIEWSKI Maciej Kazimierz Sarbiewski (1595-1640) – teoretyk nowej poezji i liryk uwieńczony przez papieża Urbana VIII laurem poetyckim w 1623 roku; dużym zainteresowaniem cieszyły się wykłady poezji Sarbiewskiego, spisane najpewniej pod jego kontrolą; Sarbiewski mógł pochwalić się gruntownym wykształceniem (doktorat filozofii i doktorat teologii, rozległa erudycja, a nade wszystko głęboka znajomość poezji – ulubionych poetów znał na pamięć); prowadził wykłady teorii poezji z kolegium jezuickim w Pułtusku ● czytelnicy tomów Sarbiewskiego dostrzegali w jego twórczości ambitną próbę konfrontacji nowożytnej, katolickiej myśli twórczej z antykiem, zamierzone zależności i przemyślane przeciwstawienia ● Sarbiewski w swojej twórczości podjął dialog z Horacym, wybranym mistrzem: parafrazował jego pomysły, motywy, stylistykę, ale dialogi z mistrzem prowadził nie z pokorą ucznia, lecz jak artysta zafascynowany wartością stałego wzoru – z tego wzoru przenosił do współczesności to, co uważał za żywe ● także ironia była ważnym elementem jego poezji: posługiwał się nią w sytuacjach, kiedy w swoim wzorcu (Horacym) natrafiał na wątki trudne bądź niedoskonałe; wolał także ironię niż wymyślanie, woli surowe przestrogi zamiast zażartości polemiki ● taki klasyczny z ducha umiar i osobisty dystans poety był głęboko aprobowany przez ówczesnych czytelników, jednak jego sława gruntowała się wśród elit umysłowych ● jednak fakt że pisał po łacinie niósł ze sobą odmienne skutki: to przez łacinę możliwe było rozpowszechnienie jego twórczości, ale kiedy inne języki zaczęły ją wypierać z piedestału europejskiej kultury, razem z tworzywem językowym łacińskim, jego prawami, jego odniesieniami do dawnych mistrzów, ucierpiała jakość liryki Sarbiewskiego LIRYKI 1. Do cesarza Ferdynanda II (gdy wojska tureckie z granic Węgier ustąpiły) – o jego dokonaniach wojennych: podbiciu i podporządkowaniu rozległych terenów europy wschodniej 2. Do Publiusza Memmiusza (krótkie życie dobrymi czynami przedłużać należy) – trzeba ,,czynić sławę” zanim przyjdzie kres ludzkich lat 3. Do swej lutni 4. Do Stanisława Sarbiewskiego, brata poety, szlachcica polskiego – poeta mówi o potrzebie wielkich ludzi, a także o potrzebie poetów, którzy ich będą opiewali 5. Wzlot nad ziemskie przestwory – o losie człowieka, kruchym i ulotnym; o stosunkach międzyludzkich (wojny, konflikty, zbrodnie); poeta chce być ponad tym, chce się oddać wieczności 6. Kato polityk – o bogactwie - żądzy, która oczy człowiekowi przysłania; krytyka chciwości, wywyższenie nad nią cnoty, poeta czuje się równy z innymi ludźmi 7. Do Publiusza Memmiusza – o niestałości życia ziemskiego i zasłużeniu sobie na życie w niebie 8. Do Asteriusza – Fortuna jest zmienna, a wraz z nią sympatia przyjaciół 9. Do Decjusza – o dążeniu do sławy 10. Usunąwszy się w zacisze, wypowiada wojnę błędom swego wieku – opowiada o walce o słuszne 11. Do Najświętszej Panny (gdy Jan Karol Chodkiewicz, wyruszając przeciw Osmanowi, sułtanowi tureckiemu, kościół jej ufundował) – poeta zwraca się do Maryi o przyjęcie daru 12. Do cesarza Ferdynanda II (opisuje korzyści płynące z pokoju) 13. Do Juliusz Rosy (zachęca go, by we Wigilię świętą Najświętszej Maryi Panny święte pieśni wyśpiewywał) 14. Do Najświętszej Panny (gdy poświęcony Jej okręt odbijał do Indii, ma sławić jej imię) 15. Do Narwi (nad której brzegiem niegdyś jako młody chłopiec pierwszą układał piosenkę) 16. Niczego się zbytnio lękać ani pożądać nie trzeba – jest to jedyna postawa dzięki której można dotrzeć do celu 17. Do Apollina (powinien on opiewać hojność cesarza) – o osiągnięciach, zdobyczach i zasługach cesarza 18. Na cześć Najświętszej Pany pieśń jubileuszowa (naśladowanie z Horacego) – śpiewa chór chłopców i dziewcząt 19. Z Pieśni nad pieśniami ,,Podobny jest miły mój sarnie i jelonkowi” – zwrot do Chrystusa 20. Do Jana Stefana Menochiusza, rektora kolegium rzymskiego TJ (gdy wydał dzieło o wychowaniu książąt) – pochwalający dokonanie pisarza, który nie zostanie zapomniany 21. Do Andrzeja Rudominy Jezuity (gdy z Rzymu do Portugalii odpływał, by udać się do Indii) 22. Pochwały Zygmunta III, niezwyciężonego króla Polski i Szwecji – o zwycięstwie nad Turkami 23. Do Niemiec objętych pożarem wojny domowej 24. Klątwy na Heroda 25. Z Pieśni nad pieśniami – mdlenie z miłości 26. Do Najświętszej Panny (gdy Polskę nawiedziły burze, głód i wojna) – zwrot do Maryi 27. Do Klaudiusza Rufa (grobowce i mogiły są szkołą poety) – poety nie zachwycają szkoły, katedry, tylko grobowce wielkich ludzi 28. Do sławy (winna opiewać czyny Władysława królewicza Polski i Szwecji) – zwrot do sławy WYKŁADY POETYKI ● w trakcie nauki i nauczania w kolegiach przygotowywał Sarbiewski swoje prace z zakresu teorii poezji – przedstawiał je w formie wykładów ● swoje dociekania opierał na analizie poezji starożytnej i nowożytnej, a przede wszystkim na poetykach (Scaliger, Pontanus) ● De acuto et arguto… sive Seneca et Martialis – to jedna księga, powstała najwcześniej; jest to traktat nie tyle będący poetyka, co awangardowym programem literackim barokowego konceptyzmu (Sarbiewski kładzie nacisk na zdziwienie i niespodziankę, jako źródło przeżyć estetycznych) ● De perfecta poesi, sive Vergilius et Homerus, podzielona na 9 ksiąg, to najobszerniejsza praca jezuickiego teoretyka; tytuły rozpraw określają treść, głównie powołują się na mistrzów danego gatunku czy rodzaju; Sarbiewski dał tam wyraz czym jest poezja i kim jest poeta W rozważaniu o istocie ,,acutum” (pointa) Sarbiewski kładzie nacisk na zadziwienie i niespodziankę jako źródło przeżyć estetycznych. To szczególne prawo literackie niespodzianego zestawienia dwu pojęć, przecięcia się dwóch linii rozumowania w poincie jest odbiciem ogólnych praw geometrii, przecięcia się dwóch linii, co wykładowca ilustruje figurami geometrycznymi i co zgodne jest z jego ogólnym poglądem, przyjmującym, iż poezja jest syntezą wiedzy. Acutum (dosłownie ,,spiczastość”, pointa) jest sposobem naśladowania praw ogólnych w odróżnieniu od zaskoczenia i niespodzianki słownej (argutum), a więc tworzywa, które może być pomocniczym czynnikiem w konstruowaniu pointy, ale może być też tylko igraszką ,,według sił i dostatku wszystko czyń”; przygana dla szlachty opływającej luksusami, która może szybko doznać upadku takiego jak Ikar Łukasz Opaliński (1612-1662) – już w wieku 18 lat prowadził działalność polityczną, osiem lat później został wybrany marszałkiem izby poselskiej, a w 1650 roku został marszałkiem wielkim koronnym; zapisał się w historii jako wykształcony erudyta i dobry polityk; pozostawił po sobie dzieła historyczne i publicystyczne, w których próbował dokonywać naprawy ustroju Polski; Coś nowego pisanego roku tysiąc sześćsetnego pięćdziesiątego wtórego… Tytuł pozostaje w duchu sowizdrzalskim, Opaliński nie dba o równowagę sądów, tak jak robił to wcześniej w Rozmowie plebana z ziemianinem; Coś nowego zostało wydrukowane w 1652 roku i nie wiadomo czy był współcześnie drukowany – wiadomo że krążył w odpisach Utwór nawiązuje do tradycji tzw. satyry menippejskiej (od Menipposa z Gadary), tj. groteski literackiej łączącej wiersz z prozą Dysputa w formie poematu (w którym jednak zaznaczono myślnikami dialogi); na początku wypowiada się poeta, o konieczności pisania i tworzenia, bo inni są na to zbyt zajęci; później dialog schodzi na tory krytyki społeczeństwa: od ustroju, sejmów których pracę uniemożliwiało liberum veto, poprzez obyczaje ludzi dworskich (donosicieli, obłudne żony), księży, by powrócić do tematu wojny, do której potrzebni są utalentowani przywódcy , patrioci; w końcu jeden z dyskutujących wygłasza swój wiersz o wojnie pilawieckiej (z Kozakami), gdzie zostały przedstawione głównie przyczyny porażki (słaby król, szlachta która potrafiła się stroić a nie walczyć – była tchórzliwa, o niesprawnym sprzęcie, niedoświadczonych doradcach; zawarty zostaje tu także ostry pamflet na Hieronima Radziejowskiego, sprawcę – jak utrzymywała opinia publiczna – klęski pod Piławcami; poeta wyznaje że napisał ten utwór by szlachta która uciekła z pola bitwy, wstydziła się i wiedziała jaką hańbę zniosła na lud polski Utwór sprawia wrażenie chaotycznego, niedokończonego, niedopracowanego, złożonego z potoku niedokończonych myśli powiązanych luźnym skojarzeniem, ale taka amorficzność tekstu jest świadomym zamiarem autora. Jego rozmówcą jest Ktoś, przedmiotem rozmowy Coś, poeta przedstawia swój poemat heroikomiczny pisany świadomie dobranym, banalnym ośmiozgłoskowcem o bitwie piławieckiej. Czyta jednak tylko fragmenty, przerywa, komentuje, czasem streszcza, inne jeszcze nie są napisane. Poeta nowy Opaliński był jednym z niewielu pisarzy polskiego baroku o wyraźnych zainteresowaniach teorią zjawisk kulturowych. Szczególnym wyrazem tych zainteresowań był traktacik poetycki oparty na wypowiedziach Horacego i Perseusza, ale w całości stanowiącej indywidualny sąd Opalińskiego o poezji i jej zadaniach tak zbieżny z klasycyzmem ziemiańskiej poezji. Jest to raczej wypowiedź eseisty niż nauczyciela poezji. Dużo miejsca poświęcił w traktacie zakresom tematycznym i funkcjom poezji. Według niego o wartości utworu decyduje nie jego zgodność z określonymi normami teoretycznymi, lecz skuteczność oddziaływania. To głębokie określenie humanistycznych funkcji poezji sformułowane zostało w duchu katolickim, jednak utwór daleki od jakiejkolwiek dewocyjności, przeniknięty jest duchem spokojnej, ale i pesymistycznej refleksji o dążeniu człowieka do ,,ukontentowanie serca” i ,,skrytym niesmaku”, jaki tym nasyceniem serca towarzyszy. SAMUEL ZE SKRZYPNY TWARDOWSKI Samuel Twardowski (przed 1600-1661) – wywodził się z niezamożnej szlachty wielkopolskiej, kształcił w kolegium jezuickim, brał udział w wojnie; był pisarzem dbałym o los swoich dzieł, a przede wszystkim o ich druk; z poetycką kokieterią podejmował znamienny dla sarmackiego baroku dialog z muzami, stylizując się na szlacheckiego prostaka; w jego dziełach łączą się tradycje kulturowe szlacheckiego zaścianku, z zafascynowaniem obserwatora dworskich przepychów Nadobna Paskwalina poeta podjął w tym dziele temat dramatu miłości, wzorując się na anonimowym hiszpańskim lub włoskim utworze; jest to szeroko zakreślony poemat o filozofii życia, synteza wyrażona w romansie przygodowym; akcja utworu dzieje się w Lizbonie u schyłku XVI wieku: naprzeciw siebie staną dwa pałace: pięknej Paskwaliny (jej imię pochodzi od czasownika ,,pasać” – chodzi o pasanie swoją urodą) i Wenery, które będą rywalizowały o tytuł najpiękniejszej; źródłem cierpień w utworze staje się miłość niewzajemna, a sprawcą bezpośrednim tej kolizji jest Kupido – alegoria żywiołu; Paskwalina szuka wyjścia z dramatycznego konfliktu, szuka postaw harmonijnych, zabezpieczonych od cierpień miłości; pełna przygód i barwna wędrówka Paskwaliny przez dziwne, nieznane kraje jest w istocie przeglądem ówczesnych mitów o życiu szczęśliwym; pod opieką Junony Paskwalina staje się pokutnicą i założycielką nowego klasztoru; szczęście Paskwaliny to duma ze zwycięstwa nad Wenerą, duma z własnej piękności, jej zwycięstwo to wolność, zdrowie, wczasy, sen spokojny, życie w wegetariańskim przepychu Nadobna Paskwalina razem z Dafnis to dwie opowieści romansowe – były najdoskonalszym osiągnięciem artystycznym w zróżnicowanym dorobku epickim poety Twardowskiego WESPAZJAN KOCHOWSKI Wespazjan Kochowski (1633-1700) – wywodził się ze szlachty sandomierskiej; w wieku osiemnastu lat został powołany do wojska i spędził na bojach znaczną część życia, zatem jego pisarska osobowość ukształtowała się, oglądając życie, świat i ludzi z siodła; w tymże okresie powstawały pierwsze utwory Kochowskiego, nawiązujące bezpośrednio do wydarzeń politycznych i militarnych lub dotyczące obyczajności żołnierskiej ● w jego twórczości można wyróżnić trzy nurty tematyczne: obyczajowy, polityczny i filozoficzno-religijny ● klimat barokowej twórczości stanowią dziwnie przystosowaną jedność dewocji i frywolności, prostoty i przepychu, odznaczają się swoistym synkretyzmem myślowym: pierwotną sprzecznością nurtów myśli i kultury barokowej ● charakterystyczne dla twórczości Kochowskiego jest niefrasobliwa powierzchowność w korzystaniu motywów antycznych oraz niezwykły, sprzeczny z hierarchią teologiczną, kult Maryi; jego poetyckie ,,ja” zostało ukształtowane przez środowisko szlacheckie, stąd właśnie to niezwykłe połączenie uczoności, dworności i gwary ● w pierwszym okresie twórczości poeta wyróżnia trzy funkcje poety: krzewienie wiary, bycie obserwatorem dziejów człowieka i twórcą wzorców osobowych; realizując te funkcje, artysta jest jednocześnie w całkowitej zgodzie z polityką kulturalną kontrreformacji, jednocześnie będąc katolikiem żarliwym i bezrefleksyjnym, choć bardzo emocjonalnie związanym z wiarą; aprobuje on także przyjemność życia i prawo człowieka do zabawy – to podkreśla trzecią funkcję poezji, najniższą: opiewanie uroków życia, przez niektórych traktowane z podejrzliwością ● uważał że akt twórczy jest dziełem transcendentnym, że sztuka nie jest dziełem rzemiosła, lecz szczególnej łaski Boga, rezultatem oświecenia umysłu; łaska może obdarzyć pisarza ,,wieszczym natchnieniem”, zdolnością przewidywania zdarzeń ● wiedza jaką zazwyczaj reprezentuje, nie jest wiedzą naukową, staranną - opiera się raczej na ówczesnych mitologizmach; zdarza mu się mylić nazwy mitologiczne, geograficzne, zagadnienia nauki przedstawia ogólnie, pobieżnie NIEPRÓŻNUJĄCE PRÓŻNOWANIE – LYRICORUM POLSKICH KSIĘGI I ➔ podstawowe dzieło pierwszego okresu twórczości artysty – nie jest to jednak debiut (był nim Kamień świadectwa i Różaniec), wydane w 1674 r. ➔ zbiór wierszy pisanych w różnych latach, bogaty przegląd drogi poetyckiej Kochowskiego ➔ tom dzieli się na dwie części: 1) pięść ksiąg Liryków polskich, których księgi I i IV, poświęcone sprawom publicystycznym, stanowią swego rodzaju pierścień kompozycyjny, zamykający zestawione na zasadzie kontrastu księgi II i III; księga II ma charakter dewocyjno-religijny, a III obfituje w akcenty swawoli, poświęcona jest urodzie życia, zabawie i miłości; ostatnia część Liryków to epody, czyli wiersze końcowe, w głównej mierze rozważające współczesną historię 2) Epigrammata polskie po naszemu fraszki rozbita na dwie księgi bez określonej intencji kompozycyjnej ➔ tom wywołał kłopoty z cenzurą, toteż w poglądach Kochowskiego zaszły zmiany: rzucił poezję i zabrał się do historii ➔ utwór zwraca uwagę na kulturową reprezentatywność postaw i poglądów społecznych dojrzałego baroku ➔ układ pieśni w zbiorze i w poszczególnych częściach jest wypadkową działania trzech zasad kompozycyjnych: porządku chronologicznego i układu tematycznego, modyfikowanych trzecim czynnikiem – zasadą różnorodności (varietas) EPIGRAMATÓW POLSKICH KSIĘGI I wydane w 1674 r. wśród fraszek przeważają żarty, własne i pożyczone, jednak występują tam także moralne epigramaty do zapamiętania – Kochowski chce, bawiąc się, uczyć, chce w krótkich formach przekazywać prawdy i normy życia odpowiadające ówczesnym opiniom szlacheckim wiele tu konceptów poetyckich zbudowanych na przysłowiach, zagadkach, kalamburach, godzących wzory Owena z wzorami ludowego żartu: fraszki na nazwiska, imiona, oparte na fonicznej paraleli wyrazów TRYBUT NALEŻYTY WDZIĘCZNOŚCI PANU BOGU ABO PSALMODIA POLSKA ➢ Psalmodia polska jest syntetycznym i oryginalnym wyrazem sarmackiego baroku, poemat pisany prozą, składający się z 36 psalmów, powstały w 1693 roku, ukazana w druku w 1695 roku ➢ złożyły się na nią dwie doniosłe tradycje polskiej poezji barokowej: rozważania poezji metafizycznej wokół podstawowego pytania ,,co jest człowiek?” i szlachecka że pospolite ruszenie to zbiorowisko szlachty doświadczonej we władaniu bronią, ale nie jest to regularna armia, zdolna do operacji wojskowych c) 1658 r. – edykt o banicji arian (który poparli protestanci i luteranie), kiedy to w pył rozwiewa się rojenie o tym, że Rzeczpospolita jest krajem tolerancyjnym 4) 1696 r. – śmierć Jana III Sobieskiego, ostatniego króla-sarmaty, przy czym jego sarmatyzm trzeba rozumieć na zasadzie precyzyjnej, wypracowanej umiejętności sarmackiej służącej rozmowie ze społeczeństwem – wiedział że szlachta jest podatna na to i dzięki temu był w stanie osiągnąć pewną spójność społeczeństwa; jest to koniec rojenia o tym, że uda się naprawić Rzeczpospolitą – Sobieski miał plan naprawczy, którego nie zdołał wykonać 5) czasy saskie, czyli czasy dwóch Augustów (między nimi Leszczyński); to te czasy są krytykowane, jako czasy bezpośrednio graniczące z oświeceniem i rzeczywiście ten okres był czasem stagnacji i upadku państwa sarmatyzm zatem jest szeroko rozumianą formacją kulturową polskiej szlachty, ideą, czy też ideologią spajającą stan szlachecki państwa polskiego; sarmatyzm odnosi się tylko do szlachty – jest to nadal mit etnogenetyczny, którego fundatorem jest - świadomość stanowa wyniesiona z mitu etnogenicznego - koncepcja ,,przedmurza chrześcijaństwa” – aspekt polityczny połączony z elementami religijnymi; Polska jest murem, broniący chrześcijańską Europę przed barbarzyńcami - rodzaj mesjanizmu sarmackiego, czyli prawie powszechnego przekonania, że Bóg powierzył polskiej szlachcie jakąś dziejową misję, której wynik będzie oddziaływał na historię świata bardziej szczegółowymi cechami sarmatyzmu są: - miłość złotej wolności, czyli źrenicy życia szlacheckiego; ,,szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie” - przysłowie obrazujące rzeczywiste prawa - poczucie odrębności narodowej, co z czasem doprowadziło do wyraźnych wskaźników ksenofobicznych - silny konserwatyzm, takie przywiązanie do tradycji które wyklucza reformę i zmiany - religijność katolicka, która była szczególnie silnie reprezentowana od II poł. XVII wieku, która doprowadziła do nietolerancji religijnej rozkwit sarmatyzmu jako zjawiska politycznego, społecznego przypada na XVII wiek, dlatego łączy się go z barokiem, co nie jest poprawne, bo niektórych elementów po prostu nie da się połączyć – barok jest szerszym pojęciem, a sarmatyzm wchodzi w obręb jakiegoś mniejszego, ponadto są pewne pola wspólne: zamiłowanie do pompy, wystawności, ozdobności najłatwiej jest dojrzeć zróżnicowanie, patrząc 1) Pasek – sarmata klasyczny, warchoł, który najpierw opisuje jego życie wojskowe, a później cywilne 2) Jan III Sobieski 3) Mikołaj Sęp Szarzyński – który tworzył w czasie etapu krystalizacji mitu sarmackiego, i ta sarmacja właśnie objawia się w jego twórczości (...) dwaj najważniejsi pisarze tego nurtu sarmackiego, to W. Kochowski i W. Potocki Psalmodia polska jest najbardziej typowym przykładem tej sarmackości; Psalmodia polska to polska wersja psalmów, będąca pisana językiem polskim i będąca polską wersją, a więc sarmacką, katolicką; utwór zatem reprezentuje sarmackość łączącą trzy elementy: religijność, myślenie o uroczystościach kościelnych z wielkim przepychem, politycznym i społecznym JAN CHRYZOSTOM PASEK Jan Chryzostom Pasek (1636-1701) – pochodził z Mazowsza, członkowie jego rodu to szlachta liczna ale biedna, chleba szukali na dworach lub za granicą; jego kariera szkolna nie była długa, w czasie potopu szwedzkiego zaciągnął się do wojska, ostatnią jego wyprawą była wyprawa przeciw rokoszaninowi Lubomirskiemu; w 1667 roku powrócił w rodzinne strony gdzie piastował godność marszałka sejmikowego; ożenił się z Anną Łącką, matką sześciorga dzieci, i prowadził gospodarstwo; pod koniec życia pisał swoje pamiętniki – ukończył je w 1695 roku Pamiętnik to utwór literacki, w którym autor pisze o przeszłości na podstawie własnych wspomnień z wyraźnym zamiarem pisania wspomnień, a nie historii tego okresu; klasyfikacja gatunków pamiętnikarskich: - diariusze (zwykłe dzienniki) - właściwe pamiętniki - raptularze (forma zapisków w kalendarzu) - dzienniki listowe (np. zapiski K. Sarneckiego) Pamiętniki dzielą się na dwie części: 1) lata 1656-1666; zawiera opis przygód wojennych, a więc wojnę ze Szwecją (1656), kampanię węgierską (1657), wyprawę do Danii (1658-1659), wojnę z Moskwą (1660) i przygody Paska w służbie wojsk na terenie Rzeczypospolitej 2) lata 1667-1668; opisuje żywot ziemiański gospodarza i obywatela, jaki prowadził Pasek we wsi Olszówka w krakowskim ROK PAŃSKI 1656 ● pożegnanie konia, deresza (koń maści czarnej), który padł zapewne w jakiejś bitwie ze Szwedami ● Pasek opisuje swą służbę u Czarnieckiego, wspomina bitwy ze Szwedami, m.in. pod Warszawą, Warką, Trzemeszną; wspomina jak chłopi rozcinali brzuchy umarłych żołnierzy w poszukiwaniu kosztowności ROK PAŃSKI 1657 ● wojna węgierska, Rakoczy – książę siedmiogrodzki kapituluje, okup przepada ROK PAŃSKI 1658 ● kompania Czarnieckiego pod Drawskiem, opisuje tęsknotę żołnierzy za Polską: Obejmowała jakaś tęskność zrazu...; kiedy przeprawiali się przez Odrę; wspomina o gromadnych polowaniach na wilki, których wieszano koło zbójców ● o obyczajach Dunek, które chodzą spać nago i nie wstydzą się rozebrać nawet przy gościu ● piękne kościoły ROK PAŃSKI 1659 ● na przeszkodzie stoi wyspa Als (Pasek pisze Alsen), jazda Czarnieckiego przeprawia się na łodziach ● napad Szwedów, Pasek wysłany na „deputację”, ze względu na znajomość łaciny ● rozrywka na morzu: dziwne rzeczy na dnie morskim; pogoń za Paskiem na morzu, ale rozpętała się burza i nieprzyjaciel zginął ● wojewoda choruje, tymczasem zjawiają się Szwedzi, w mieście biją w dzwony, Szwedzi przygotowują się do walki, uderzają z armat, Pasek wsiada na barkę, ● na morzu Szwedzi ponoszą klęskę; Pasek rusza do obozu Fryderyzant; Szwedzi uciekają na morze, ale i tam nasi ich dopadli ● po utracie Fryderyzantu król szwedzki zaczął pertraktacje z królem duńskim ● List, jak się wojsko polskie przybliża do granicy (od Eleonory, która kocha Paska, mówi o swej miłości, tęskni za nim i czeka na niego) ● Pasek postanowił do niej jechać, ale po trzech dniach musiał zawrócić za względu na atak Szwedów ● Wojsko polski idzie ku granicy; Prusacy rabują miasta i wsie szwedzkie; Pasek choruje, ale szybko wraca do zdrowia, jedzie do Poznania, gdzie dziękuje Bogu za wrócone zdrowie. ROK PAŃSKI 1660 ● Uniwersały królewskie wzywają do gromadzenia się na Podlasiu. Pasek wspomina o modzie: suknie [...] kazano robić krótko, i boty, choć polskie, to z długimi cholewami. Pasek kupuje jako prezent drewniane trzewiki. ● Pasek otrzymuje wieś Strzałę. ● Mowa Paska na śmierć Jana Rubierzowskiego i Jana Wojnowskiego: Człowiek jest wzorem bezsilności, łupem czasu, igrzyskiem losu, obrazem niestateczności, szalą zawiści i niedoli. Konieczność przystoi raczej znosić niż opłakiwać. ● Mowa o bitwie pod Beresteczkiem (28 – 30 czerwca 1651), Polacy pokonali wojska kozacko-tatarskie. Ci są prawdziwie szlachtą, którzy nie tylko z rodu, ale także przez cnotę są szlachetni. Pasek ma szałas z gałęzi, pojedynkuje się i mówi zawsze ten przegraje, kto przyczynę daje. Pasek mówi do czytelników, by uczyli się na przytoczonych przezeń przykładach. Mówi, że człowiek pokorny, człowiek honoru, wzywający pomocy Boga, zawsze wygra. ● Wolski – kłamca, wyprawa przeciw Chowańskiemu, do sporu wchodzi Moskwa, rzeź w gęstwinie. Pasek lituje się nad rannym Moskalem, który się modli, pozwala mu uciec, ale zabiera mu piękny krzyż. ● Pasek zaproszony zna ucztę do pana Marcjana Jasińskiego. Byli tam też krewni gospodarza – panowie Nurzyńscy. Podczas biesiady jeden z Nurzyńśkich zaczął prowokować Paska do pojedynku. Pasek odpierał ataki, jednak gdy ten dalej nastawał, cięciem w szyję przeciwnikiem zakończył pojedynek. Chwilę później nadbiegł młodszy brat pokonanego, również pijany i także atakował. Pasek odciął mu rękę. Jasiński wyzywa Paska na pojedynek, prowadzi go pod las. W czasie przejścia przez kładkę zadał Paskowi cios w tył głowy. Pasek upadł do strumienia, ale zaraz stanął naprzeciw Jasińskiego. Pasek zadał przeciwnikowi dwie poważne rany. ● Pasek mówi, że ma na celu opisanie swego życia, a nie spraw Rzeczpospolitej, dlatego pewne rzeczy pomija (te, których nie był świadkiem). Pasek dziękuje Bogu za zwycięstwo, wg niego to On wydarł Ojczyznę z rąk nieprzyjaciela, to przede wszystkim Jego zasługa. ● Wiersz: O Boże dobry, Boże nasz łaskawy! Niepojęte są czynów Twoich sprawy [...] Przywołana jest w wierszu historia, by ukazać ingerencję Boga w życie ludzkie. ROK PAŃSKI 1661 ● Pasek jedzie w radomskie. Naród polski grozi wojną, ale nie toczy jej, Polska ospała. ● Pasek przemawia, mówi o sejmach, które zajmują się prywatnymi interesami, zbytkami, bankietami, krytyka korupcji, przedkładania interesów własnych nad ● Pasek mieszka z żoną w Skrzypiowie. Zbiera się pospolite ruszenie, Pasek wyjeżdża z domu do obozu. W tym czasie Turcy zdobywają Kamieniec Podolski (29 sierpnia). ● Pasek jest deputatem z powiatu, razem z panem W. Giebułtowskim. Szlachta niechętnie uchwala podatki na obronę państwa. Nastają jesienne słoty, później śniegi, mrozy. Szlachta rozjeżdża się do domów. Pasek przyjeżdża do domu 16 grudnia i dowiaduje się o śmierci matki swojej żony. ROK PAŃSKI 1673 ● Sejm pacyfikacyjny: 4 I do 13 IV 1673 r. ● Umiera arcybiskup Prażmowski, którego zastępuje Czrtoryski. ● Turcy założyli obóz pod Chocimiem, szlachta postanawia szturmować i zdobywa ogromne łupy. Od tego czasu w Polsce zaczęły szerzyć się różne rzeczy tureckie (konie, odzież). Zaraz po bitwie umiera król Michał. ROK PAŃSKI 1674 ● Bezkrólewie, sądy kapturowe, w Radomiu odbył się sąd grodzki i ziemski, w których brał udział Pasek. Koronacja Jana Sobieskiego (2 II 1676). Turcy zdobywają Ładyżyn i Humań. ROK PAŃSKI 1675 ● Pasek sprawuje obłóczyny, zaprzysiężenie ślubów zakonnych. Cztery córki z pierwszego małżeństwa (pasierbice) zostały bernardynkami. ● Turcy plądrują miasta. ROK PAŃSKI 1676 ● Pasek mieszka w Skrzypowie, do Krakowa przywieziono ciało króla Michała, przyjechał Jan Kazimierz z Francji. ● Pogrzeb dwóch królów: Michała Korybuta i Jana Kazimierza 31.01. w Krakowie. Asystował temu Jan III Sobieski. Koronacja Jana III – 02.02. Początek sejmu koronacyjnego 4.02. ROK PAŃSKI 1677 ● Pasek obejmuje dzierżawą Olszówkę i Brzeście na 7 lat. Umiera ojciec Paska, Marcin (3. 12). Pogrzeb w Krakowie u Karmelitów na Piasku. ROK PAŃSKI 1678 ● Pasek jest w Olszówce, pali się karczma, szkody na 4 tys. ● Turcy zajmują wiele miast i wsi. ROK PAŃSKI 1679 ● Rok spokojny, ale nieurodzajny, zaraza. Pasek nadal w Olszówce. ● Sejm w Grodnie, zapada konstytucja. ROK PAŃSKI 1680 ● Pasek nadal w Olszówce, minęła zima, król przysyła do Paska pana Straszewskiego z listami, prosząc o darowanie wydry. Byłą to wydra znana w całym województwie krakowskim, a potem w całej Polsce. Pasek wołaj ją po stawach, nazywa się Robak. Później wydra łowi ryby. Pasek mówi, jak wydra sypiała z nim, była bardzo przyzwyczajona do właścicieli, nie lubiła innych zwierząt. Straszewski wszystko to opowiedział królowi, który jeszcze bardziej zapragnął ją mieć. Pasek godzi się ją oddać, nie chcąc nic w zamian. U króla wydra jest osowiała, każdego, kto chce ją pogłaskać, kąsa w rękę, je niewiele. Pasek pisze, jak należy z nią postępować. Rano zabił ją dragon, nie wiedząc, że to wydra „domowa”. Tymczasem wszyscy jej szukają. Dragona złapano, cudem uszedł śmierci z rąk króla. ● Pasek ma też piękne ptaki: sokoły, jastrzębie, drzemliki, kuropatwy, kobuzy i in. Pasek miał w zwyczaju hodować dzikie zwierzęta. ● Spór z Turkami o Podole, Pasek jedzie do Gdańska. ROK PAŃSKI 1681 ● Pasek bywa na weselach (u Tomickiego), jedzie do Krakowa na wyjazd biskupa Małachowskiego na biskupstwo krakowskiego. Był na pogrzebie przyjaciela Aleksandra Komornickiego. ROK PAŃSKI 1682 ● Zima bez śniegu i mrozu, wjazd na margrabstwo: ordynacja pińczowska; tytuł margrabiego otrzymuje od papieża Myszkowski. ● Wojska są na miejscu. Buława pod dowództwem Jabłonowskiego, polna – Sieniawskiego. ROK PAŃSKI 1683 ● Wesele margrabiego z Bronicką. Następuje sejm warszawski, na którym po wielkich zabiegach i naradach z Cesarstwem i Rzplitą Wenecką przeciw potędze otomańskiej (Pasek myli się, gdyż 1 IV 1683 r. Polska zawarła przymierze tylko z Cesarzem). ● Król rusza pod Wiedeń. Zwycięstwo 12 IX: cieszy się państwo niemieckie, Wiedeń. Niemcy bardzo okrutnie obchodzą się z Turkami: jak trzeciego dnia po bitwie [...] to już z trudnością było obaczyć Turczyna na pobojowisku z całymi plecami. ● Po zwycięstwie wojsko polskie idzie ku granicy przez ziemię węgierską. Jadąc przez Węgry. wojska polskie zdobyły Lewczą i Seczyn, gdzie były załogi tureckie. ● Następuje apostrophe (apostrofa, oda): Białego Orła synu! Kwitnie w swej ozdobie Gniazdo jego, które cię wychowało sobie! – mowa o tym, że nie pochodzenie, ale szlachetny umysł uszlachetnia człowieka. Miło Polakowi wspomnieć Czarnieckiego, Chodkiewiczów, Żółkiewskich, Wiśniowieckich. Oda jest poświęcona podkomorzemu krakowskiemu Franciszkowi z Brzezia Lanckorońskiemu, któremu postrzelono lewą nogę: Mężnemu sercu noga nie będzie przeszkodą: kto rezolut, żadną się nie trwoży przygodą. Mowa o Modrzewskim, który zginął pod Preszowem (żołnierz dawny i doświadczony kawaler). Kiedy król był już blisko granicy, wojsko litewskie zaczęło się łączyć z wojskiem polskim. Hetmani: Sapieha i Ogiński. Na Spiszu umarł hetman polny Sieniawski, po nim buławę dano Potockiemu: Pan Bóg błogosławił chrześcijaństwu. ● ROK PAŃSKI 1684 ● Po jarmarku zły targ – wyrażenie przysłowiowe. Czubek udowodnił, że Pasek miał w tym czasie aż 8 procesów. ● Niemcy biją Turków, król idzie za Dniestr. ROK PAŃSKI 1685 ● Odbył się sejm w Warszawie, drogo w kraju z powodu nieurodzaju zboża. Po powrocie z Warszawy Pasek szykuje się do Gdańska, choruje z przepicia. Będąc w gorączce, widzi św. Antoniego, który czuwa przy jego łóżku, ale nikt Paskowi nie wierzy. Tymczasem wszyscy szykują się do święta Narodzenia NMP (8 września). ROK PAŃSKI 1686 ● Rok ten minął Paskowi w zdrowiu i pomyślności. Był na obłóczynach u panny Sieklickiej w Krakowie, w sierpniu udaje się z pszenicą do Gdańska. ROK PAŃSKI 1687 ● Jest to już 11 rok, jak Pasek dzierżawi Olszówkę. Wszystko jest w porządku: urodzajne ziemie, odrestaurowane domy, nienaruszone lasy. ● Pasek mieszka w Lublinie pozywając się z margrabią (Pasek nie chciał ustąpić z dzierżawy Olszówki, toteż zostawił tam żonę). ● Sejm w Grodnie (od 01 do 02). Później umiera margrabia (Pasek mówi: margrabia zdechł). Pasek stara się o audiencję u króla. Król zmartwiony niezgodami. [na tym pamiętnik się urywa] WACŁAW POTOCKI Wacław Potocki (ok. 1621-1996) – urodził się w dostatniej rodzinie; wychowywał się wśród tradycyjnych ziemiańskich wzorów kultury, uczyło go życie i lektura prywatna, czytał dużo do końca życia, ale tylko po łacinie i po polsku, obce więc były mu nowości literackie francuskie czy włoskie, żywił osobisty kult dla pisarzy łacińskich i antyku, ale pamiętał przy tym, mimo kultu, o pogańskich treściach antycznego piśmiennictwa ➢ dwa źródła wiedzy – Biblia i antyk – zaważyły na ukształtowaniu osobowości twórczej Potockiego (chociaż antyku bardziej interesowała go historia starożytna niż mitologia) ➢ skupiał się na apoteozie bycia ubogim (chociaż do niego samego ta idea nie przemawiała) i w jego pracach silnie objawia się przekonanie o znaczeniu i wartości pracy ➢ w swojej poezji wyrażał nie tylko osobiste cierpienia, radości, opinie, ale także emocje obywatelskie, konflikty, obyczaje współczesnego ziemiaństwa; w tysiącach wierszy gromadziła się gigantyczna kronika czasów, krytyczna, racjonalna, nacechowana charakterystycznym dla Potockiego ostrym widzeniem spraw ludzkich, nasycona realiami życia powiatowego, sporami o normy postępowania, o wartości moralne i obywatelskie ➢ uważał wzory łacińskie za nieosiągalne, ale także za niewygasające źródła inspiracji; z ironią i podejrzliwością pisał o ambicjach oryginalności, o pisarzach usiłujących wyjść z kręgu wzorów ➢ pierwszy okres twórczości obejmuje twórczość ariańską i zamyka się około roku 1661 CZTERY PIEŚNI ALBO TRENY ❖ napisane na śmierć syna, Stefana, która była wstrząsem dla poety ❖ w zachwianym świecie poszukuje Potocki na nowo punktu oparcia i możliwości powrotu do równowagi ❖ swój psychologiczny autoportret zbudował poeta wokół osi ziemiańskich poematów na cztery pory roku; utrata wiedzie do żalu nie nad utraconym, ale tym który utracił, a więc nad sobą samym; w takim ujęciu stworzył Potocki opowieść o swoich cierpieniach, oskarżenie zmysłów jako źródła stałej udręki ❖ powstał pamiętnik cierpień, innych o każdej porze roku, bo czym innym porusza zmysły ludzkie wiosna i jesień: ➢ wykorzystuje wszystkie zmysły ludzkie jako okazję do opisania braku syna; porównuje go do jaskółki, która opuściła gniazdo nie zasmakowawszy lata ➢ w trenie opisującym lato pojawia się obraz wakacji, podczas których zabrakło poecie syna; pojawiają się obrazy wsi, zarówno w kontekście pracy jak i odpoczynku ➢ podczas jesieni poeta rozwodzi się nad zebranymi plonami ➢ zima to czas dbania o zapasy – autor mówi że jemu to niepotrzebne bo nie ma już dla kogo tego robić