Historia literatury i kultury staropolskiej - renesans, Notatki z Język polski

Pobierz Historia literatury i kultury staropolskiej - renesans i więcej Notatki w PDF z Język polski tylko na Docsity! RENESANS renesans charakteryzuje się w spory ideologiczne [jest epoką, która stała się źródłem współczesnej ideologii, które mają często walor poznawczy, ale są ozdobione marksistowskimi dodatkami, np. z ideologizacji wynika, że Kochanowski był komunistą i emancypował system komunistyczny, jaki istniał w Polsce po wojnie - na tego typu teksty da się natrafiać na teksty analityczne i interpretacyjne z czasów komunizmu w Polsce - komuniści musieli udowodnić, wbrew tradycjom i przekonaniom społeczeństwa, że ówczesny system jest dobry i jest naturalną drogą rozwojową Polski - że Polska doszła do takiego momentu, w którym absolutnie nie ma wyboru i potwierdzeniem tej tezy są fakty udowodnione przez pisarzy sprzed wieków] renesans jest pierwszym momentem, w którym zainteresowanie starożytnością jest nie tylko zauważalne, ale jest realnym elementem współ kształtującym współczesną sobie dyscyplinę intelektualną (nie jest to jednak pierwszy moment zainteresowania starożytnością - był już w czasach Karola Wielkiego; jednak istnieje fundamentalna różnica renesansowej specyfiki kultury starożytnej] 1453 r. - upadek Konstantynopola skutkował tym, że uczeni uciekli do Italii i przywieźli ze sobą greckie rękopisy; zainteresowanie starożytnością zyskuje inny wymiar, bo zostaje wprowadzony autentyczny element grecki odrodzenie kultury antycznej w okresie renesansu polega na dopełnieniu źródłowym tej kultury na obszarze materiałów, elementu greckiego; już nie tylko łacina jest narzędziem poznania kultury, ale także język grecki - kształtuje się nowy rodzaj humanisty - homo trilinguis (greka, łacina, hebrajski - bo kultura renesansu jest przeniknięta chrześcijaństwem) model relacji między humanistami renesansowymi a grekami, można opisać dwoma hasłami: 1) ad fontes - powrót do źródeł - w budowaniu swojego zaplecza, należy sięgnąć do źródeł kultury europejskiej (nie tylko do źródeł rzymskich, ale także do źródeł greckich - dla rzymian greka był językiem kultury, językiem elit społecznych) 2) imitatio est aemulatio - dotyczy naśladowania, zawiera w sobie element, o których często się zapomina, oznacza współzawodnictwo; jest to kolejny stereotyp renesansowy, polegający na bezmyślnym powtarzaniu tego, co istniało w starożytności; hasło ustalające relację twórczą między kulturą starożytną, a twórcami renesansowymi; hasło wskazuje na to, że rezerwuar tych wzorców, np. gatunkowych, językowych, pewnych formuł związanych z funkcjonowaniem w obiegu literackim pewnych doktryn filozoficznych charakterystycznych dla starożytności jest wykorzystywany po to, by budować swoje zaplecze intelektualne i swój model, ale także po to, by współzawodniczyć ze starożytnymi - chodzi o rodzaj naśladowania, ale naśladowania różnicującego, na kontrze wobec starożytnych; poeci renesansowi mieli rozwiniętą świadomość, nie tylko naśladowali, ale naśladowali po to, by współzawodniczyć ze starożytnymi 3) przekonanie że jest to okres szczególny, okres nauki, rozwoju człowieka, polegający na uwolnieniu człowieka z pęt ideologicznych, nałożonych przez wiodące instytucje (np. Kościół); do pewnego stopnia to hasło odpowiada rzeczywistości, ale używając tych haseł należy mieć świadomość realnego funkcjonowania w obrębie materii historycznej; to wszystko to istotne elementy modelu kultury, ale one wszystkie są w obiegu elitarnym, wiele rzeczy powstaje według koncepcji powstałych w średniowieczu; jednak te nurty, poglądy - wszystko to jest charakterystyczne dla elit intelektualnych człowiekiem jestem, i nic co ludzkie nie jest mi obce - renesans to epoka, w której dochodzi do pewnej podmiany rdzenia kultury - teocentryzm zastąpiony zostaje antropocentryzmem; na kanwie tej wymiany dochodzi do ubóstwienia człowieka, renesans nie utraca zainteresowań, religia jest bardzo ważnym elementem kształtowania świata refleksji humanistycznej i to w dwojakim rozumieniu tego słowa: przykład 1 - to reformacja, bo to renesans jest momentem, w którym zostaje wprowadzona do obiegu, istotna, instytucjonalna krytyka Kościoła rzysmskokatolickiego - zapoczątkowana wystąpieniem Lutra; Kościół trapiony takimi teoriami, nadal trwa, ale od Lutra dochodzi do pęknięcia, które tak naprawdę nastąpiło z powodu zainteresowania ludzi renesansu człowiekiem, sferą nadprzyrodzoną renesans dopełnia analizę, precyzuje miejsce człowieka w świecie, ale ten antropocentryzm nie wyklucza teocentryzmu - renesans posiada dwa centra: 1) renesans jest epoką optymistyczną - humanizm stworzył w swoich opisach pozytywną wizję człowieczeństwa; w pierwszej swej fazie jest nią w istocie, ale na skutek pogłębienia refleksji następuje pewne pęknięcie, renesans jest destrukcją poczucia wyjątkowości człowieka: wyrzucenie Ziemi z centrum wszechświata i przekonanie, że centrum świata jest Słońce, jest znakiem, że nie jesteśmy wyjątkowi - jest więc to destrukcja wyjątkowości odczuwana przez człowieka 2) odkrycie Indii przez Kolumba jest znowu pewnego rodzaju uświadomieniem wielkości świata, że myślenie z perspektywy europejskiej jest krótkowzroczne, bo istnieją jeszcze inne kontynenty, bo odkrycia Kolumba poszerzyły świat, doprowadziły do rozwoju handlu; należało poszerzyć perspektywę, bo została zakwestionowana wyjątkowość Europejczyków; to, co się dzieje dzięki Kolumbowi jest z jednej strony rozszerzeniem pola, ale z drugiej strony destrukcją położenia człowieka w położeniu Europy te wszystkie elementy tworzą wymiar myślenia o renesansie jako, z jednej strony o epoce stereotypowej [świadome używanie pojęć związanych z renesansem]; podczas renesansu dochodzi też do ujednolicenia, bo ujednolica się styl kultury w Europie w kulturze renesansowej dochodzi do takich zjawisk, które historykom literatury pozwalają mówić o czymś takim jak biografia renesansowego twórcy, bo okazuje się, że pewien specyficzny model wykształcenia, jaki zaczyna obowiązywać w dobie renesansu, jak i pewne specyficzne uwarunkowania związane z rozwojem kultury, powodują, że w biografiach twórców powstają wspólne komponenty, mówi się więc o tym, że pisarstwo renesansowe jest podporządkowane biografii poetów - dlatego kultura renesansu ma podobne do siebie elementy [Klemens Janicki jest twórcą, który wypełnia ten wzór renesansowego modelu twórcy] KOMPONENTY RENESANSOWEGO TWÓRCY: - nie wywodzi się z bogatej rodziny; w renesansie kulturę tworzą już nie tylko ludzie ze sfer wyższych, ale także z tych niższych; 17 XI 1516 r. urodził się Klemens Janicki, był synem z pochodzenia chłopskiego – tak dokonuje się przesunięcie w sferze elitarnej - taki awans społeczny był możliwy dzięki wykształceniu; specyfiką Janickiego jest to, że chodziło również o talent, który ujawnił się już na drugim etapie wykształcenia humanistycznego, bo po pierwsze został on dzięki decyzji ojca, który postanowił oszczędzić swojemu synowi trudów życia chłopskiego i wysłał go do szkoły; w 1522 r. ● Pieśń o żubrze (1523) jest utworem wyraźnie odciętym od stylu mitologicznego, a skupia się wyłącznie na jak najwierniejszym oddaniu wyglądu tytułowego zwierzęcia ● wiersz został napisany na życzenie papieża Leona X, któremu obce zwierzę żyjące w polskich puszczach wydawało się niesamowite; zanim jednak Hussowczyk ukończył swoje dzieło, Leon X i biskup Ciołek zmarł, toteż utwór został zadedykowany królowej Bonie Andrzej Krzycki – na tle pozostałych poetów wczesnego renesansu odznacza się tym, że był dworakiem, a nie – tak jak inni – człowiekiem pochodzenia z warstw nieszlacheckich; jego twórczość wyrosła z atmosfery dworu krakowskiego, gdzie był sekretarzem królowej Bony ➢ był panegirystą i paszkwilantem, tzn. używał poezji do wyrównywania porachunków osobistych; tematami jego twórczości był szczegół, zdarzenie drobne (jeśli nie autentyczne) – Krzycki jest poetą spostrzegawczości i ocalenia od zapomnienia tego wszystkiego co barwne i niepowtarzalne, wszystko pod jego piórem nabiera indywidualnego kształtu ➢ wiersze miłosne Krzyckiego nie mają charakteru głębokiego i spokojnego liryzmu – są to dość śmiałe erotyki, powstałe w gronie ,,pijaków i obżartuchów” Jan Dantyszek – jako dyplomata bardzo dużo podróżował, zawierał dużo zagranicznych znajomości; jego nauczycielem był Paweł z Krosna ❖ Dantyszek debiutował niewielkim tomikiem elegii pt. Sen o różnoistności Fortuny i Cnoty (1510 r.) ❖ utwory o charakterze autobiograficznym stanowią najciekawszą część jego twórczości – są najbardziej zbliżone do renesansowych tendencji w liryce; najbardziej znaną jest elegia miłosna Do Grynei (1518 r.), gdzie adresatką jest pozostawiona w Wiedniu kochanka ❖ w 1548 r., w końcówce życia Dantyszka, powstał zbiór hymnów pasyjnych, prezentujących program odrzucający dykcję humanistycznej poezji uczonej; do zbioru należał wiersz Do czytelnika, w którym autor powraca do średniowiecznej tradycji, zaczyna sięgać do hymnów Prudencjusza BIERNAT Z LUBLINA Biernat z Lublina – według niektórych był pierwszym autorem książek polskich (najpierw Raju dusznego [1513] a następnie staropolskiego przekładu Żywota Ezopa Fryga [1522]), co odbiera Mikołajowi Rejowi tytuł ,,ojca literatury polskiej”; był także pierwszym autorem, który zatroszczył się o to, by potomni mogli poznać świadectwo o nim – sporządził coś w rodzaju pierwszej autobiografii, która zaczynała się słowami ,,Gdy miałem lat osiemnaście” Żywot Ezopa Fryga ● Ezop wyszedł prawdopodobnie w 1522 r., ale znamy dopiero wydanie z 1578 r. pod tytułem: Żywot Ezopa Fryga mędrca obyczajnego i z przypowieściami jego; utwór jest pisany wierszem (jest to najobszerniejszy polski utwór wczesnego renesansu) i używa narracji trzecioosobowej, ale przytacza także wypowiedzi bohaterów ● widoczne jest w nim odchodzenie od średniowiecznego wiersza asylabicznego, zdaniowo-intonacyjnego, ku sylabizmowi ścisłemu, tym samym reprezentując etap pośredni tzw. sylabizmu względnego ● Ezop miał żyć w wieku IV p.n.e.; pochodził z Frygii, był niewolnikiem bez wykształcenia i urody, co jest szczególnie podkreślane w utworze, był jednak także człowiekiem dobrym i mądrym; jednak był niewolnikiem tylko do czasu – wyzwolił się dzięki swojemu dowcipowi, sprytowi i mądrości ● w postawie Ezopa charakterystyczne są: brak szacunku dla powszechnych konwencji, autorytetów, kpiący, przewrotny żart i udawana głupota (dosłowne wykonywanie poleceń i demaskowanie konwenansu) a także swoisty egalitaryzm, który stawia wszystkich ludzi na równi ● Ezop staje się uosobieniem wolności, to znaczy walki między jednostką myślącą a instytucją; dzieje Ezopa kończą się jego śmiercią, na którą skazali go nienawistni kapłani, nie mogący znieść tego, że bohater nauczał ● utwór został zadedykowany Janowi III Pileckiemu, mecenasowi Biernata Bajki ● zbiór zawiera 210 bajek uporządkowanych w czterowersowe strofy, rymowane parzyście ● każda bajka zatytułowana jest polskim przysłowiem, co stanowi obszerny zbiór frazeologizmów – stąd ich autor jest nazywany pierwszym polskim paremiografem, a także najdawniejszym znawcą i miłośnikiem przysłów polskich KLEMENS JANICKI Klemens Janicki – twórca wczesnego humanizmu, którego poetyka powstaje w języku łacińskim; korzystał z poematów antycznych i współczesnych poetów szesnastowiecznych, co jest typowe dla twórczości kulturowej antyku i humanizmu loci communes ➢ zbiorek Tristium liber ten obejmuje dziesięć elegii, których czas powstania jest różny – niektóre pochodzą z pobytu Janickiego w Padwie (1538 - 1540), inne z czasu pobytu w Krakowie po powrocie z Padwy (1540 - 1542) ➢ układ elegii nie jest chronologiczny; elegia I znajduje się na początku zbiorku jedynie ze względu na swój charakter dedykacyjny ➢ Janicki, tytułem swojego zbiorku, nawiązał do elegii wygnańczych Owidiusza; poza tytułem spotykamy liczne reminiscencje z Nazonowych Tristia i Epistulae ex Ponto w postaci całych elegii, przerobionych bądź dłuższych urywków ➢ autobiografia Janickiego jest świadomą przeróbką autobiograficznej elegii poety z Sulmony i jest oparta na pomyśle personifikacji książki znanym z kilku elegii Owidiusza ➢ elegie można traktować jako manifestacje przekonań artystycznych poety ○ Elegia I - powstała w Krakowie w 1542 r.; na czele zbiorku umieścił ją Janicki jedynie ze względu na jej charakter dedykacyjny; w elegii daje się zauważyć wyraźnie wpływ utworów Owidiusza, które zostały oparte na pomyśle personifikacji książki; elegia także została poddana wpływom Horacego ○ Elegia II - napisana w Padwie, w końcu 1539 r.; czas powstania określa się przez porównanie z listem Janickiego do Kijowskiego, gdzie można przeczytać, że poeta zachorował na febrę z początkiem lipca i że choroba trwała aż do grudnia ○ Elegia III - powstała pod koniec 1538 r., zapewne w grudniu, skoro Janicki napisał ją w okresie około 9 miesięcy od przybycia do Padwy ○ Elegia IV - powstała w Padwie z wiosną 1540 r.; adresatem tej elegii jest J.B. Montanus, lekarz i wykładowca medycyny w Uniwersytecie w Padwie ○ Elegia V - powstała w Krakowie, we wrześniu lub październiku 1540 r., po powrocie poety z Padwy do Polski ○ Elegia VI - powstała w Krakowie, wkrótce po powrocie poety z Padwy, jesienią 1540 r. ○ Elegia VII - powstała zapewne w Krakowie w listopadzie 1541 r., sądząc z w. 131, w którym poeta stwierdza, że jego wiek dobiega właśnie końca piątej olimpiady; wzorem łacińskim jest autobiografia Owidiusza, obok tego widoczne zapożyczenia Trist i innych utworów tegoż poety ○ Elegia VIII - powstała w końcu 1541 r., po zajęciu Budy przez Turków i po nieudanej wyprawie Karola V do Tunisu w październiku ○ Elegia IX - czas powstania elegii przypada na 1542 r.; Janicki napisał ją jakiś czas po śmierci Łaskiego; adresatem elegii jest Seweryn Boner, w którego domu zmarł wojewoda Sieradzki ○ Elegia X - powstała w Krakowie przed nadejściem wiosny 1542 r.; rok powstania określa się na podstawie wzmianki w w. 45; elegia ta stanowi przykład gatunku literackiego zwanego w starożytności propemptikon, czyli utwór na drogę; adresatem elegii jest Rafał Wargawski POZOSTAŁE UTWORY JANICKIEGO (powstawały w latach 1536-1542) In Polonici vestitus varietatem et inconstation dialogus - tematem satyry jest dziwaczność i różnorodność stroju w Polsce, oraz towarzysząca tym zewnętrznym oznakom, zniewieściałość; upadek obyczajów, zamiłowanie w zbytkach i niechęć do oręża były objawami szczególnie niepokojącymi wobec groźby nieuchronnej wojny z Turcją; satyra Janickiego jest ujęta w formie dialogu między żyjącym jeszcze wtedy Stańczykiem i zmarłym od dawna królem Władysławem Jagiełłą Epigrammatum liber - obejmuje epigramy pochodzące z różnych lat; wśród nich, oprócz licznych fraszek okolicznościowych, można wyodrębnić kilka grup bardziej jednolitych tematycznie: - epigramy religijne – oparte na motywach ze Starego Testamentu i stanowiące pewien cykl - wiersze na herby różnych rodów - epitafia – jest ich kilkanaście; niektóre mają charakter poważny, przeważnie jednak satyryczny lub żartobliwy - epigramy miłosne – jest ich zaledwie kilka; cechuje je ton spokojny i melancholijny Epithalamion I i II - dwa utwory powstałe w roku 1542, wydali już po śmierci Janickiego przyjaciele poety i egzekutorzy jego Testamentu; obydwa utwory odbiegają w swym charakterze od zwykłego schematu epitalamium przeładowanych ornamentami mitologicznymi i tradycyjnym panegiryzmem; utwory powstały dla uświetnienia uroczystości zaślubin królewskich Querela Reipublicae i Ad Polonos Proceres - stanowią złożoną z dwóch części satyrę dotyczącą tzw. wypadków wojny kokoszowej oraz przebiegu obrad na sejmie piotrkowskim Variarum elegiarum liber - obejmuje 11 elegii; są to elegie pisane w kraju przed wyjazdem do Padwy, pochodzące przeważnie z okresu pobytu na dworze Krzyckiego i Kmity, oraz elegii z czasu pobytu w Padwie Vitae archiepiscoporum Gnesnensium - Arcybiskupi wymienieni w ramach Janickiego to arcybiskupim od górscy epigramat w poetykach normatywnych był gatunkiem literackim który nie sytuował się wysoko; był liryką, tworzoną w oparciu o styl niski, a nie wysoki - wówczas na pierwszym miejscu stał dramat poeci pragnęli wytłumaczyć się z tego, dlaczego w swojej twórczości sięgają do twórczości epigramatycznej - spojrzenie na fraszki ze strony autoreprezentatywnej: czym dla Kochanowskiego były fraszki i dlaczego te fraszki są istotne (fraszka [jako nazwa] zostaje wymyślona przez Kochanowskiego) dystych elegijny - połączenie pentametru i heksametru daktylicznych [występujących naprzemiennie]; epigramat to sam dystych (czyli ma tylko dwa wersy) - nie wszystkie utwory określane mianem fraszek odpowiadają idealnemu epigramatów, ale przyjmuje się w ramach myślenia globalnego, że fraszka odpowiada epigramatowi Mikołaj Rej jest drugim poetą, który dołożył się do pojęć poezji; wiersze o charakterze epigramatycznym nazwał Figlikami motto jest mottem - taka konstrukcja stanowi początek fraszek Kochanowskiego; pełni funkcję tytułu, ale Kochanowski odwołuje się do tradycji, która nakazuje nazywać dzieła tytułem będącym nazwą gatunku jaki się będzie w dziele zawierał - tradycja mówi zatem, że tytuł musi mieć skojarzenie gatunkowe; Kochanowski świadomie używa słowa fraszka do identyfikacji gatunkowej, ale jednocześnie tworzy tu nieporozumienie czytelnicze: złośliwa krytyka zdegraduje czytelnika, dlatego, że rzeczy drobnej nie można oceniać mianem arcydzieła - ktoś kto to wyśmieje, ośmieszy sam siebie motto jest rodzajem zabezpieczenia przed nieuzasadnioną krytyką, a więc wpisuje się w wiersze do Zoila [z Amfipolis, był greckim retorem, filologiem, dramatykiem, który przez historię literatury był określony biczem Homerowskim - krytykował Homera, który był uważany za najważniejszego poetę starożytności - Zoil go krytykował, doszukiwał się błędu]; Kochanowski zatem zabezpiecza się przed takim Zoilem, by go nie krytykować, nie doszukiwać się szczegółów 1) DO GOŚCIA (fraszka 1 z ks. pierwszej) - czyli do czytelnika; Kochanowski dzieli swoich czytelników na dwie grupy: 1. ci, którzy nie zapłacili za przeczytanie tej książki - chwali ich rzecz [mowę] - zakłada że ci ludzie są w stanie namówić kogoś do podarowania im tej książki i to dzięki sprytowi, inteligencji - i zapewnia że też dzięki temu [tej umiejętności] nie odczują straty; 2. ci, którzy zapłacili za tę książkę, czyli za błahostkę, którą jest ta książka - on ma świadomość, że są to drobiazgi; Kochanowski nawiązuje do mistrza epigramatyki starożytnej, Marcjalisa, który w 72. fraszce podejmuje podobny temat widać że Kochanowski bawi się formułą sytuacji społecznej zawartą u Marcjalisa, dodając pomysł, że ktoś chcący jego książkę, może ją zdobyć dzięki sprytowi i umiejętnościom 2) NA SWOJE KSIĘGI (fraszka 2 z ks. pierwszej) - fraszka autotematyczna; Kochanowski na początku tłumaczy się z tego, że jego teksty nie traktują o czymś ważnym, zatem nie są epopeją (odwołanie się do powszechnej wiedzy o hierarchii tekstów literackich); w pewnym sensie powtarza to, co jest w motcie Kochanowski próbował napisać epos, ale poległ w swoich próbach - wiedział że jego twórczość nie należy z normatywnego punktu widzenia do poetyki; jego twory odnoszą się życia towarzyskiego jego czasów, jego utwory mają taki charakter, który towarzyszył zabawom, miały podkręcić towarzyski charakter spotkań; z jednej strony poeta recytujący/czytający fraszki będzie pił alkohol za darmo, a z drugiej jest zysk egzystencjalny, wykraczający poza świadomość (jest to kwintesencja tego, co Kochanowski w swoich fraszkach dostrzegał) - wyśmianie powagi egzystencji, bo to z czego się zrobi śmiech, traci na wadze, nie jest już tak przytłaczające jak wcześniej 3) DO FRASZEK (fraszka 29 z ks. trzeciej) - Kochanowski zwraca się do fraszek, utwór autotematyczny; mówi o nich że są najcenniejsze, w które kładzie swoje doświadczenia życiowe; mówi, że tych trudnych momentów jest więcej niż tych szczęśliwych i fraszki są czymś w rodzaju reakcji, są typem notatnika z życia przerobionego w poetycko-filozoficzny sposób; pomimo że kładzie on w ten tekst wszystkie tajemnice, nie da się ostatecznie wyłuskać każdej tajemnicy o nim z tychże fraszek; fraszki to labirynt, bo można się zgubić w interpretacji; jest to fraszka, która odwołuje się do pewnej metafory struktury, do budowy tych fraszek 4) O FRASZKACH (fraszka 87 z ks. pierwszej) - fraszka autotematyczna; Kochanowski powołuje budowę tych fraszek do struktury muru; opisuje coś, co nazywa się varietas, czyli różnorodność - nie sposób więc uważać tych utworów za równej wagi: są jedne lepsze, ważniejsze, a inne mniej ważne, mniej dopracowane; te bardziej dopracowane są o żywocie ludzkim, ponieważ to one najbardziej poruszają problemy egzystencjalne o znajdują się one zwykle na początku (trzecia fraszka po motcie i dwóch fraszkach o fraszkach) i na końcu; dotyczą one tajemnic ludzkiej egzystencji, nie są dowcipnymi utworami, ich treść nie jest radosna tytuł jest najodpowiedniejszy, bo człowiek jest istotą małej wagi - to wszystko jest fraszką, myśli ludzkie, czy jego kruche życie; w życiu ludzkim nie ma żadnych pewników, żadnych rzeczy pewnych; Kochanowski porównuje ludzkie życie do teatru - ludzie grają w farsie, w jakiejś komedii; ktoś, kto zamyka ludzi w kukiełki to sam Bóg; dlatego też fraszką dopełniającą jest fraszka 101, dopełniająca Kochanowski nie chce się postawić w takim położeniu, dlatego pyta Boga o istotną wiedzę - Bóg się śmieje z człowieka, śmiech jest spowodowany niewiedzą człowieka o ludzkiej egzystencji - chce śmiać się razem z nim, bo jest poetą i ma tę wiedzę egzystencjalną, chce się śmiać i dziwić; Kochanowski daje wyraz temu, czym te jego fraszki są - jest to próba pewnego wpłynięcia na odbiorcę i zwrócenia uwagi na moment refleksji, który jest niemalże elementem boskim, momentem w którym ta wiedza boska o istocie istnienia może być dostępna - refleksja daje szansę na to, by to dostrzec ● we fraszkach odnajdujemy wizerunki sytuacji, zdarzeń, ludzi i świadectw ich myśli oraz poczynań - wizerunku te tworzą panoramiczny obraz kultury obyczajowo-towarzyskiej oraz umysłowej społeczności XVI-wiecznej Polski ● zajmowanie się sprawami ludzkimi było chyba prawie najbardziej znamienną cechą umysłowości ludzi epoki renesansu ● we Fraszkach Jan Kochanowski porównał zmienność swoich losów oraz przemiany swojej osobowości ○ Do gór i lasów - autobiograficzny utwór otwierający Księgi Trzecie ● już w średniowieczu (a zwłaszcza w późnym), inspirującą i ważną rolę w dziedzinie kultury umysłowej i artystycznej, w dziedzinie kultury życia towarzyskiego, pełniły dwory i uniwersytety; na dworach kwitł obyczaj rycerski, ale kwitł też związany z osobami monarchów i dostojników, tak świeckich jak i duchownych, ceremoniał oraz kult mecenasów, kult pięknych pań, dzielnych rycerzy ● anakreontyki reprezentowały w literaturze nurt, którego późniejszym echem były średniowieczne kantyleny żakowskie, biesiadne, pieśni waganów, ale mówi się tu o analogiach, a nie o oczywistych nawiązaniach ● w ikonach człon plastyczny, ,,malowany”, a raczej ryty (drzeworyty lub miedzioryty) przedstawiał wizerunek konkretnej lub uogólnionej postaci, wyposażony na ogół w charakteryzujące ją symbole, znaki wyróżniające jej charakter, myśli i czyny; w stemmatach w tym miejscu pojawiał się herb, którego symbolikę określała inskrypcja, a komentowała subskrypcja; razem z emblematami, te trzy gatunki posiadały wspólny element, człon trzeci: był nim epigramat, stąd też związki tych trzech gatunków z renesansową, a później i z barokową epigramatyką ● Fraszki - pisane po polsku; Foricoenia - pisane łaciną ● we Fraszkach można wyodrębnić trzy główne typy wypowiedzi: ○ epicko-przedstawieniowy, nasycony często pierwiastkami dramatycznymi lub lirycznym ○ liryczno-refleksyjny ○ właściwy liryce osobistej ● imitacja to współzawodniczenie - ,,imitatio est aemulatio” ● w ogólnej kompozycji zbioru Fraszek Kochanowski kierował się przede wszystkim zasadą ,,varietas”, czyli różnorodności; jednak kompozycja zbiorów została przemyślana [105 str., Pelc]; ich twórca starał się zachować w nich różne powtarzalności, tworzył ramy konstrukcyjne członów, co podkreślało miłą również twórcą renesansowym, zasadę harmonii, stosowności ● w swoich ,,nieprzepłaconych” Fraszkach Jan Kochanowski utrwalił bogatą galerię wizerunków postaci zajmujących różne miejsca w ówczesnej hierarchii społecznej; znaleźli się tam znani i mniej znani dworzanie, biskupi, kasztelanowie i dygnitarze - do wszystkich z nich poeta zwraca się z humanistyczną bezpośredniością PIEŚNI Czego chcesz od nas, Panie - została wydana pierwszy raz w 1562 roku; niedługo potem trafiła do kancjonałów: kaliwińskiego, protestanckiego, a w XVII w - katolickiego; w pieśni poeta zawarł pochwałę niewidzialnego Boga, poprzez pochwałę widzialnego świata; Bóg został wyobrażony jako deus artifex, czyli Bóg-artysta, który zbudował świat i piętno twórczego aktu wycisnął na każdym elemencie; piękno stworzonego świata zasadza się na harmonii: harmonijny jest ruch i przestrzeń; pieśń zyskała miano ,,manifestu renesansowego”, gdzie prawie wyłącznie stosowanymi formami metafory stały się animizacja i antropomorfizacja, co sprzyjało wydobyciu autorskiej tezy: Bóg-artysta jest łagodny i dobrotliwy, a proces kształtowania świata daje się ująć w kategoriach czynności dostępnych człowiekowi; na dostojną tonację składa się też modlitewna forma utworu: monolog współwyznawców zwracających się do Boga; pieśń jest daleka od patosu właściwego takim utworom, jednak z poważnym modlitewnym nastrojem pozostaje w zgodzie wierszowana budowa utworu, który jest 13-zgłoskowcem (7+6), w którym fraza składniowo-intonacyjna i wersowa nakładają się na siebie Pieśni księgi dwoje - nie da się ustalić kiedy dokładnie powstały konkretne pieśni - sprecyzować datę powstania można tylko w stosunku do ¼ zbiorów - wszystko jednak wskazuje na to, że Jan Kochanowski tworzył pieśni od połowy XVI wieku aż do lat 80. II. śpiew do Hanny, ,,Ja chcę się podobać w mowie/Nauczonej białogłowie”; wszystko w Czarnolesie czekało na jej przybycie III. nie należy upajać się szczęściem, trzeba być pragmatycznym; ,,A ci, co z tobą teraz przestawają/Twej sie fortunie, nie tobie kłaniają”, ,,Nad wszystkim panuje Przygoda” IV. pieśń o Danae, motywy starożytne, mitologiczne; ,,Im sobie człowiek więcej pomierny ujmuje,/Tym mu więcej od Boga łaski przystępuje”, ,,Aby mi więcej trzeba, ufam w Bogu swoim” V. o spustoszeniu Podola (przez ,,niewiernego Turczyna”); zwrot do ,,cnego Lacha” wzywający do działania; ,,Polak mądr po szkodzie” VI. pocieszenie przyjaciela, prawdopodobnie Jana Kostki, wojewody sandomierskiego po śmierci żony; motywy mitologiczne VII. opis gorącego klimatu, zwrot do Lutni, ,,Prędkim wiatrom podają za Morze Czerwone” VIII. prawdopodobnie dotyczy bezkrólewia i kolejnej elekcji po ucieczce Henryka Walezego; adresatem jest prawdopodobnie Mikołaj Firlej, starosta kazimierski; ,,Ten królem będzie, którego Bóg mianuje” IX. skupienie się na pięknie świata, zamiast na zamartwianiu, co złe to minie, naturalnie z dobrym się przeplata; ,,Siła Bóg może wywrócić w godzinie;/A kto mu kolwiek ufa, nie zaginie” X. O uczciwej małżonce; wymienione zasługi żony w pożyciu małżeńskim XI. o zachowaniu umiaru w życiu i korzystaniu z niego; ,,Kto się zacnym rodził i bogatym, Bądź niewolnikiem, u śmierci nic na tym” XII. O statecznym słudze Rzeczy Pospolitej; pochwała cnoty i tego który ,,swe Pospolitej Rzeczy/Służby oddał” XIII. O wzięciu Połocka; nieprzychylne przedstawienie cara i pochwała króla polskiego Stefana; XIV. zwrot do ludzi u władzy Pospolitej Rzeczy: przestroga o odpowiedzialności, uczciwości; ,,Przełożonych występki miasta zgubiły/ I szerokie do gruntu carstwa zniszczyły” XV. nawiązanie do Apolla i Marsa; nie trapić się tym co było, co złe to przemija; ,,Ostatek na Boga wkładaj, / A dobrze żyć nie odkładaj” XVI. w biesiadzie nie są ważne potrawy czy zastawa, ale ,,Prędka dobra myśl, a tym jeszcze chutniej,/ Gdy nie bez lutniej” XVII. niestabilność żywota ludzkiego; życie jest jak morze, a cnota kompasem który ,,nie w pół nocy, /Ale w pół zbytków bije.” XVIII. zwrot do lutni; tylko jedna z Danaid, Hypermnestra, oszczędziła swojego męża XIX. ,,A starać się, ponieważ musi zniszczeć ciało,/ Aby imię przynajmniej po nas tu zostało”; jesteśmy wyżej od zwierząt, zatem żyjmy pożytecznie XX. poeta przebywający na dworze biskupa Piotra Myszkowskiego wyraża swoją tęsknotę za żoną XXI. ,,Lecz to szczęściem szacuję,/ Żem jest tak pięknym sidłem ułowiony” XXII. zwrot do lutni XXIII. zwrot do pięknej Zofii, której uroda z czasem przeminie XXIV. do mecenasa, Kochanowski wspomina swojego mecenasa - Myszkowskiego; manifest poetycki: ,,O mnie Moskwa i będą wiedzieć Tatarowie,/ I różnego mieszkańcy świata Anglikowie” kompozycja dwuksięgu - tylko kilka utworów ze zbiorku poeta opublikował za życia; wśród nich znalazły się 3 Pieśni wydane z okazji ślubu Zofii Zamojskiej: jedna skierowana do Stefana Batorego, druga do Jana Zamoyskiego (organizatora wesela i brata panny młodej) oraz do samej panny młodej; w dwóch Księgach poeta nie zachował kolejności wymuszonej przez sytuacyjny kontekst; przemieszczenia te wskazują, że Kochanowski układa go według przemyślanego porządku, jednak pomimo tego, pomiędzy odpowiadającymi sobie pieśniami w obydwu księgach zachodzą podobieństwa, powiązania i przeciwieństwa, podobnie jak wewnętrznie w pieśniach zbiorek poprzedził epigramat na karcie tytułowej, który pełni rolę dedykacji; wbrew literackiej modzie, by dzieło ofiarować osobie cieszącej się autorytetem, poeta zdecydował się dać Księgi ,,Nikomu, albo raczej wszystkim” poprzedzona taką dedykacją całość, ujęta została w wyraziste ramy horacjańskie: otwierają ją pieśni mające swój pierwowzór w pieśni rzymskiego liryka (aby to było oczywiste, tekst utworu poprzedza incipit w oryginalnej wersji); zamyka zaś wiersz, którego łaciński wzór był epilogiem Księgi II, a więc zamykał część, a nie cały zbiór Horacego ODPRAWA POSŁÓW GRECKICH dramat w Polsce w XVI w. ➔ Akademia Krakowska jedynym ośrodkiem życia kulturalnego w Polsce; zainteresowania profesorów i młodzieży wciągały w w zakres swojego oddziaływania także dwór królewski ➔ szlachta nie wykazywała zainteresowania teatrem, zajęta swoimi sprawami (czas walki o pozycję szlachty średniej w społeczeństwie) ➔ magnateria, zamknięta w zaczarowanym kole ambicji własnych oraz polityczno-majątkowych spraw prywatnych, głównie mecenowała kulturze, poza tym nie interesując się nią zbytnio ➔ mieszczaństwo, która to warstwa powinna się interesować tą dziedziną, tak jak to było na Zachodzie, nie miała ku temu sposobności, bo w tamtym czasie i mieszczanie i miasta widocznie słabną ➔ inteligencja była gruntownie zaznajomiona z dramatem antycznym, ale była to wiedza zbyt teoretyczna, oderwana, aby mogła działać sama przez siebie wydatniej; o wiele lepiej rozpowszechniane i znane były dramaty rzymskie (Seneka, Eurypides) ➔ dramat rozwijał się zatem w kilku środowiskach i w kilku rodzajach: ◆ tradycyjny dramat kościelno-ludowy typu misteryjnego, uprawiany w Polsce w różnej formie od XIII wieku ◆ humanistyczny dramat i teatr szkolny, znajdujący dla siebie podatny grunt i oparcie w Akademii Krakowskiej, niestety jednak zamierający w połowie stulecia, a na jego miejsce (ok.1570 r.) wejdzie ciekawa scenka kolegiów jezuickich ◆ różnego rodzaju aktualne dialogi religijno-polemiczne doby reformacji, szerzące się w miejsce tłumionych przez nią zadatków polskiego dramatu humanistycznego, a także przejściowe między średniowieczem a humanizmem i reformacją moralitety ◆ pewne formy dramatu mieszczańskiego, najmniej znanego pod względem tekstów dramaty wystawiane w Akademii Krakowskiej ● dramat o Ulissesie - wystawiony na Wawelu dla króla i królowej ● Sąd Parysa z roku 1542 - w stosunku do oryginału rozbudowany szeregiem wstawek amplifikujących, wiernie trzyma się mitu antycznego; rozpada się na cztery akty między które umieszczono jeszcze dwa intermedia; tekst jest sprymityzowany, uderzający nieraz wręcz prostactwem: zeswojszczenie nazw, postaci, trochę też miejsca akcji na gruncie swojskim dramat współczesny na Zachodzie ➔ dramat miał szerokie i różnorodne zaplecze społeczne; jego możliwości rozciągały się od dramatu religijnego, poprzez różne formy dramatu mieszczańskiego, poprzez moralitety i poważny dramat humanistyczny, aż do komedii dell’arte, która wykrystalizowała się z pocz. II poł. XVI w ➔ pełnił także funkcję rodzaju literackiego zaspokajającego zarówno potrzebę rozrywki zbiorowej, widowiska, jak też i pewne narzędzie ideowe, dydaktyczne czy wychowawcze, a później także obrósł w kontekst ideowy, światopoglądowy ➔ Gian Giorgio Trissino - ,,Sofonisba” - humanistyczny dramat łaciński; dzieło wywołało pozytywną reakcję na szeroką skalę; dramat wprowadził nowe rodzaje literackie, a także chodziło o przyswojenie renesansowi tragedii typu antycznego; utwór spotkał się z żywiołowym naśladowaniem oraz kontynuacją i rozpoczął długi okres utworów i pisarzy idących tym śladem ➔ to na Zachodzie, głównie we Włoszech, gdzie pomimo ogólnego rozpadu kraju i podziału społeczeństwa, teatr kwitł w najlepsze (zawód aktora poszerzał się o nowe umiejętności, specjalizacje, ludność chętnie chodziła na przedstawienia), Polscy studenci mieli okazję zetknąć się z twórczością teatralną Odprawa posłów greckich ★ pierwsza i zarazem najdoskonalsza polska tragedia humanistyczna ★ Odprawa rozważa problem moralny wojny i pokoju w duchu tradycji sięgającej od Cycerona, poprzez św. Augustyna do Erazma z Rotterdamu, która kazała rozróżniać wojny sprawiedliwe i niesprawiedliwe, obronne i zaczepne ★ Odprawa jest dramatem o nieszczęściach Troi, gdzie nie ma miejsca na sprawiedliwość i prawo, gdzie w królestwie panuje nierząd i giną bliscy; jest to tragedia o zawinionym nieszczęściu, którego można było uniknąć; odwołanie się do znanego wątku nadawało zdarzeniu seansu uniwersalnego: tak giną państwa, w których nad poczuciem sprawiedliwości, górę bierze prywata - ten sens moralny odnosi się także do Polski ★ jej rodowód łączy się bezpośrednio z dworem, ze swoistą atmosferą kulturalną i życiem literackim elitarnego, wysoce przy tym ciekawego, środowiska humanistów, dworzan albo sekretarzy króla; środowiska stanowiącego nieodzowne podłoże dla imponującej w tym okresie, bogatej i wszechstronnej, twórczości poetyckiej Kochanowskiego ★ prawdopodobnie tragedia powstała w okresie lat 1565 do 1566, możliwe że w 1557 ★ niewiele wiadomo o Odprawie posłów greckich, a najwięcej informacji dostarcza list autora do Zamojskiego, na którego to wesele została tragedia napisana oraz z licznych wskazówek formalnych, płynących z analizy tekstu tragedii ★ ,,koloryt polski” w tragedii to: szlacheckie niekiedy tytułowanie się dostojników trojańskich, wzmianki o pogranicznych starostach i hołdownych książętach Polski, sposób sejmowania z podziałem obrazujących na dwie kategorie, z ostrą dyskusją i znakomitymi mowami, w tym antyszlachecką oracją Ikeatona, oraz uciszenie burzy na sali przez marszałków bijących laskami w podłogę, zapewne drewnianą - nie jest to jednak utwór aluzyjny czy alegoryczny: jest to po prostu konsekwencja zjawiska tęsknoty) – pojawia się wiele razy w Trenach, nie tylko w kontekście pożarcia przez smoka ● pojawia się autorefleksja humanisty/zrozpaczonego ojca, który sprzeciwia się stoikom (czyli tym, którzy chcieli niezależności człowieka od tego co się dzieje na świecie) wyraźnie z nimi polemizuje, dając wyraz tego, że szkoła stoicka jest gwałtem na naturę ludzką, która skłonna jest do ulegania emocjom ● śmierć dziecka daje Kochanowskiemu okazję do rozprawienia się z kryzysem humanistycznym – robi to za pomocą formy klasycystycznej, pewnego wzorca, nie pojawia się zatem żadna literacka rewolucja ● Kochanowski przedstawia Orszulę jako taką ważną postać, ponieważ: ○ była dziedziczką jego majątku ○ była dziedziczką jego talentu poetyckiego, idealną od samego dzieciństwa przedstawia tym samym wizerunek dziecka żywiołowego, wprowadzającego ruch i radość w domu, co dodatkowo pogłębia ogrom straty ojca ● Treny mają swoistą strukturę: poziom rozpaczy wzrasta do Trenu X i znów opada, by w Trenie XIX osiągnąć pewien spokój; w całym dziele panuje symetria: utwory, które sobie odpowiadają (tj. IX z XI, VIII z XII) w jakiś sposób się łączą, daje się znaleźć między nimi powiązania ● Tren X zawiera bardzo dużo pytań retorycznych, czym zmusza do refleksji; są to pytania zmuszające do refleksji w eschatologii (gdzie pytanie oznacza zwątpienie) – tutaj Kochanowski osiąga dno zwątpienia; cały przegląd kończy się rozpaczliwą frazą: Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest, lituj mej żałości, / A nie możesz li w onej dawnej swej stałości. – tu Kochanowski, uprzednio porzucając arkana mądrości, wątpi we wszystkie wymienione wcześniej przez niego w pytaniach retorycznych, koncepcje dotyczące życia Orszuli po śmierci; dla niego nie jest ważnym która jest prawdziwa, ale która jest możliwa ● żądanie ostatniego spotkania ze zmarłą córeczką zostaje spełnione w Trenie XIX ● Treny IX i XI są rozprawą ze stoicką etyką ● Kochanowski zadaje pytanie retoryczne o litość śmierci, której nie zdoła przeciwstawić się nikt; dochodzi do wniosku, że życiem ludzkim rządzi okrutny los, przypadek i w takim położeniu, ludzie próbują udawać mądrość; poeta czarnoleski daje do zrozumienia, że żałość odziera ze złudzeń, zdziera ideę działającego umysłu, a kiedy pryska ułuda filozofii, pozostaje jedynie gorzka i jedyna prawda – jej zwieńczeniem jest Tren XIX (w którym połączono kolejne elementy trenu tradycyjnego: consolatio i exhortatio); matka poucza, że córka, dzięki śmierci, uniknęła cierpienia ziemskiego, którego mogłaby doświadczyć – jest to konsolacja racjonalna ● pouczeniem rozumu humanistycznego jest zakończenie: podważenie sensu nauki filozoficznej – przez całe życie była ona kontynuowana, ale lata jej poświęcone okazują się latami straconymi; jednak lata kapitału intelektualnego poetyckiego, który dotychczas Kochanowski zbierał, pocieszając innych w niedoli pozostały teraz mu do wykorzystania – będzie mógł pocieszyć siebie ● najważniejszym przesłaniem jest cytat z Cycerona (,,Ludzkie przygody, ludzko znoś” – znoś wszystko na sposób ludzki; matka Kochanowskiego: 1) przywraca mu nadzieję 2) mówi, by znosił to całe cierpienie na sposób ludzki jest to rewolucja myśli starożytnej: mądrość – sposobem zrozumienia świata, ale także zrozumienia sensu egzystencji ● świadectwem tego, że Kochanowski zrozumiał bolesną lekcję jest powstanie Epitafium Hannie Kochanowskiej, gdzie poeta ocala swoje podejście do etyki chrześcijańskiej ● Treny są dziełem oryginalnym, poeta czarnoleski przy ich tworzeniu korzystał ze starożytnego dorobku kulturowego, ale jeśli chodzi o zasady poetyki renesansowej, ponieważ nie można wskazać żadnego dzieła starożytnego, w którym poeta wyrażałby swoje żale po utracie drugiej osoby ● w innowacyjnych wersach Trenu i Kochanowski odwołał się do Symonidesa, a nie np. do praktyk Stacjusza, czy innych antycznych twórców epicediów; to właśnie Symonides podkreślał względność losu ludzkiego, zależnego od nieubłaganego fatum, akcentował zmienność losu, wyrażał refleksję nad ,,igrzyskiem jakie życie czyni sobie z człowieka”; Kochanowski decydując się na cykliczną formę swojego dzieła, odbiegając od kanonów poetyki epicedium, świadomie nawiązał do tradycji innego gatunku w starożytnej literaturze, mającego przedstawiciela w Symonidesie; w przeciwieństwie do dość sztywnych rygorów u retorycznego epicedium, tren antyczny posiadał kompozycję bardziej luźną, dopuszczającą większą swobodę inwencji twórczej ● Treny wyrażają ból i kryzys wewnętrzny zbolałego ojca, załamanie się wielkich ideałów, które nie wytrzymały próby życia, były wspaniałym pomnikiem życia rodzinnego ● Treny jako całość są pomnikiem życia rodzinnego, filozoficzno-refleksyjnym poematem o kryzysie ideowym człowieka myślącego, stojącego wobec wielkiej problematyki życia i śmierci; są też starannie opracowaną kompozycją cykliczną, w której w nierozerwalną, jednolitą całość przeniknęły różne wyselekcjonowane elementy dalszej i bliższej tradycji literackiej: antycznych trenów greckich, klasycznego i humanistycznego epicedium, biblijnych psalmów, starożytnych i nowszych zbiorów elegii miłosnych, humanistyczno-renesansowych cyklów wierszy poświęconych osobie zmarłej typu części Petrarkowskiego Konfesjonału; stosunek Kochanowskiego do tradycji literackiej cechował swoisty synkretyzm ● stylistyka zapytań i retoryka wezwania; porównania Trenów Kochanowskiego posiadają charakter wyraźnie renesansowy: bardziej podkreślają intelektualną i uczuciową treść, niż zewnętrzną, wzrokowo uchwytną stronę rzeczywistości przedstawionej; mają także prostą konstrukcję: Kochanowski ogranicza gry słowne, tak rozwinięte u Sępa-Szarzyńskiego PIEŚŃ ŚWIĘTOJAŃSKA O SOBÓTCE utwór zawierający opis i pochwałę życia wiejskiego; Kochanowski nadał jej formę cyklu pieśni wykonywanych przez 12 Panien zarysowując przy tym sytuację towarzyszącą śpiewom; określił dokładnie czas wykonywania pieśni, implikowane już z tytułem, podając jego znaki przestrzenne; Pieśni Panien wprowadził poeta do utworu na zasadzie cytatu, mowy niezależnej - ten status nadaje im wypowiedź nadrzędnego podmiotu, organizatora i współuczestnika uroczystości, którego identyfikować można z Kochanowskim, właścicielem Czarnolasu, gospodarzem, do którego zwraca się Panna 6 oprócz pochwały uroków i pożytków wiejskiego życia, trzecim wąskim pieśniowego cyklu jest miłość, co ma uzasadnienie w charakterze obrzędu jednym z elementów spajających całość cyklu, jest jego wierszowa budowa: czterowersowa strofa ośmiozgłoskowa, parzyście rymowana; ponadto wszystkie Panny występują parami, a Pieśni które śpiewają związują się ze sobą za pomocą podobnej tematyki obejmującej ostatnie wersy przez nie wygłaszane DZIEŁA POLSKIE Zuzanna – poemat wydany w Krakowie w 1562 roku, dedykowany jest ,,paniej Elżbiecie z Szydłowca na Ołykach i Nieświeżu księżnie”; do utworu została dołączona pieśń ,,Czego chcesz od nas, Panie…” zwana także Hymnem ★ motyw Zuzanny był bardzo popularny w twórczości XVI wieku; pochodzi ze Starego Testamentu, opowiada dzieje pięknej Zuzanny, którą podejrzało dwóch lubieżnych starców podczas kąpieli i którzy później składali jej niesmaczne propozycje; wobec odmowy, oskarżyli kobietę o cudzołóstwo i postawili przed sądem; gdy los Zuzanny wydawał się przesądzony, Bóg zesłał z nieba Daniela, który zdemaskował oszustwo starców i uchronił tym samym kobietę od śmierci ★ Kochanowski nie podkreśla tutaj sceny kuszenia, lecz scenę podjęcia słusznej decyzji przez główną bohaterkę – jest ona gotowa ponieść karę za niewinność, niż zgrzeszyć Muza - rodzaj wyznania, a zarazem manifestu poetyckiego, podkreślającego, nie bez goryczy, odrębność wpatrzonego w przyszłość pisarza od otoczenia, które goni za codziennymi korzyściami i przyjemnościami, a pracę literacką poczytuje za niepotrzebny zbytek; utwór uchodzi za najpełniejszy wyraz indywidualizmu poety Czarnoleskiego; rozpoczyna się listem do ,,Marszałka”, rozpoczynając od stwierdzenia iż błędny jest pogląd ,,żeby tylko rymy poetowie tworzyli”, bo ludzie pióra również spełniają wszelkie obowiązki obywatelskie, jak wybór króla, wyprawy wojenne, obrady sejmowe – słowem: nie stoją oni poza czy ponad życiem, ale biorą w nim czynny udział manifest poetycki, który zamyka dotychczasowe doświadczenia twórcy, a zarazem wyznacza dalszy program; autor wyraża rozgoryczenie i rozczarowanie – śpiewa dla Muz i dla siebie, nikt inny nie chce go słuchać; dla ludzi najważniejsze są pieniądze, bo kto je ma, ten ma władzę, prawa i urzędy; poeta zatem współzawodniczy ze świerszczami, które śpiewają nad łąkami i wiją lato; autor ma nadzieję, że kiedyś zostanie wynagrodzony, jeśli nie za życia, to chociaż po śmierci; poeta chce służyć Muzom, które piją wodę ze źródła, bo tylko one przekazują mu dobrą energię i dzięki nim czuje się ważny; chce za nimi podążać, chce być wolny, nie dbać o pieniądze, mieć uznanie wśród ludzi; Kochanowski powierza im swój żywot Fragmenta – POEMATY OKOLICZNOŚCIOWE ➔ wierszowana twórczość, określana obecnie najczęściej mianem okolicznościowej, dawniej zaliczana była do poezji sylwicznej, którą literaci renesansowi i barokowi uprawiali w nawiązywaniu do Sylw Stacjiusza, a teoretycy łączyli z wykorzystaniem w mowie wiązanej retorycznych zasad konstruowania wypowiedzi na dany temat; wyróżniała je duża swoboda w zakresie stosowanych konwencji gatunkowych i rozmaitość funkcji społecznych; najczęściej dotyczyły spraw aktualnych, bieżących wydarzeń; miały także nieduże rozmiary bogactwa szlachty; później krytykuje dysputy wyznaniowe dokonywane przez ludzi niekompetentnych, zwraca uwagę na potrzebę reformy kodeków prawnych oraz sądownictwa; centaur udziela wskazówek, jak powinien zachowywać się odpowiedni władca, posiadający miłość obywateli [monarcha winien zacząć ,,rząd sam od siebie”]; uzależniono tu pomyślność państwa i dobre obyczaje obywateli od postępowania władcy PIEŚNI KILKA tytuł Pieśni kilka, pod którym, w wydanych w 1590 r. fragmentach znalazło się 11 utworów, najpewniej nie pochodził od poety, ale od wydawcy - Jana Januszewskiego; kolejność pieśni nie jest jednak przypadkowa: zostały uporządkowane (nie wiadomo przez kogo) tematycznie w początkowej części znalazły się wiersze na tematy egzystencjalne: przemijanie, śmierć, ,,żywot pośledniejszy”; wszystkie mają formę pierwszoosobowego monologu, który bywa przerywany apostrofami do Boga poza zbiorkiem została również Kolęda, którą wcześniej niż we fragmentach, przedrukowano w kancjonały innowiercze; wbrew współczesnemu rozumieniu tytułu, była to pieśń zawierająca prośbę o błogosławieństwo na nowy rok, pozbawiona wątków bożonarodzeniowych utwory te zostały wyodrębnione, ponieważ Kochanowski nie uważał liryki antycznej za stosowne wzór do wyrażania uczuć i przekonań religijnych; nie są natomiast jasne powody niewłączenia pieśni składających się na drugą części zbiorku (VI - XI) - są to wiersze miłosne, reprezentujące typ ballady mitologicznej, erotyku petrarkizującego Pieśni kilka – treść I. o nieprzewidywalności losu ludzkiego, metafora morza, skał i żeglowania jako życia ludzkiego II. nadzieja jest zwodnicza, starość nadejdzie, młodość i żywot szybko upływają III. Bóg jest przyczyną i organizatorem wszystkiego, pory roku z dużych liter, pochwała męstwa IV. ,,próżno narzekamy”, Bóg nikomu nie zapewni wprost swojej protekcji V. ,,Panie, jako barzo błądzą,/Którzy Cię niedbałym sądzą”, Bóg pilnował podmiotu lirycznego VI. zwrot do Hanny; świat przyrody odradza się raz po raz, a młodość człowieka ulotna VII. ,,Biedaż mnie na cię, to mnie głowę psujesz;/Inaczej nie wiem, jeno mnie czarujesz” VIII. ,,Kiedy się rane zapalają zorza”; skarga zakochanej, samotnej dziewczyny ,,smutnemu trudno śmiech przychodzi” IX. wysławianie kobiety; wersy tworzą akrostych: KATARZYNA JANWODZINZKA X. nawiązanie do Złotego Jabłka, wysławianie kobiety; akrostych: JAGNJEJSKA KRJSKA IAN XI. ,,Teraz w mych oczach wszystko się zmieniło”; zarzuty do kochanki o niewdzięczność ROZMOWY KRÓLA SALOMONA MĄDREGO Z MARCHOŁTEM GRUBYM historycy literatury ustalają hierarchię pisarzy - czasem ich opinie są zgodne z rzeczywistością, a czasem nie; J.A. Morsztyn jest w tym momencie postrzegany jako wybitna postać w baroku, tymczasem we współczesnych mu czasach tak nie było; J.A. Morsztyn był poetą dworskim, nie pozostawił nic w druku - pisał przede wszystkim dla siebie i dla własnego kręgu przyjaciół, głównie był politykiem; z kolei J.Ch. Pasek nie był ówcześnie znanym pisarzem, a jego pamiętniki zostały odkryte dopiero w XVII wieku historia literatury jest budowana dzięki abstrakcyjnemu przekonaniu badaczy; historycy literatury odczytują literaturę na podstawie znanych im pojęć, a poza świadomością znacznej części czytelników, którzy nie posiadają aparatu pojęciowego; czasem teksty sprawiają historykom taką trudność, bo nie zawsze odpowiadają procedurom - to dotyczy tych historyków, którzy żyją poza czasami, które badają (jedynie ludzie oświecenia mieli tę świadomość) Rozmowy Salomona z Marchołtem grubym powstały chronologicznie w XVI wieku, w 1521 roku w obrębie kultury polskiej rok 1521 jest okresem, kiedy jeszcze widać trwanie kultury średniowiecznej w kontekście społecznym (religia, budownictwo, obyczajowość); pojawiają się jednak sygnały nowej epoki, nowego otwarcia, tego co w okolicach lat 20. XVI wieku będzie można nazwać renesansem w pełni tekst łączy te dwie perspektywy - przenika się w nim intuicja renesansowa z tradycją średniowieczna; zawiera wszystkie elementy, które nie zawierają testy do tej pory powstające: ma teksty zamykające, przedmowę do czytelnika, ma kartę tytułową i wiersze kończące; są zorganizowane w ramie wydawniczej - to go czyni tekstem renesansowym captatio indevolento - zdobywanie przychylności odbiorcy i wydawcy w przedmowie - chwyt retoryczny [czciciel to czytelnik, zwrócenie uwagi i skierowanie jej na pewną okoliczność; jest to tak jakby autoreklama domu wydawniczego]; produkcja w języku polskim będzie stopniowo narastała w tych czasach i w znacznej części zastąpi język łaciński, choć nie całkiem go wyprze; zmieni się koniunktura, istota rzeczy będzie polegała na pisaniu w języku polskim; nakładca, Wietor, przybywa do Polski i orientuje się że Polska przechodzi pełen rodzaj przejścia między epokami i wie, że niebawem będzie zapotrzebowanie na książki [dom jeronimowy to dom wydawniczy hieronima; ma tu się doczynienia z rynkiem wydawniczy, z rynkiem księgarskim] później jest informacja bibliograficzna - o autorze (Jan z Koszyczek, który przełożył na język polski utwór łaciński), informacja o celu, jaki przyświeca autorowi; w renesansie mamy do czynienia z utworami, które próbują coś użytkownikowi przekazać; wówczas czytanie książek już nie przynależy do warstw wyższych (duchowieństwo), ale także dotyczy warstw niższych nacisk na rozwój kulturalny warstwy świeckiej, nie tylko duchownej - renesans jest momentem emancypacji świeckiej; przekonanie o doniosłej roli kultury pisma przedmowa jest również datowana, dlatego jest informacja kiedy powstał utwór jest to tekst, który świadczy o tym, że dawna kultura rozwijała się w dwóch nurtach: kultura wysoka (czyli zarezerwowana dla elity społecznej), a także kultura popularna (Marchołt do niej należy); do dzisiejszych czasów nie dotrwała księga Marchołta Marchołt nie kojarzy się z mądrością, nie podoba się czytelnikowi - a więc jest to antybohater, ale to jest ważne dla przedstawienia tej postaci; on stoi na antypodach z legend rycerskich, zachodzi przeciwstawienie, nowe ustylizowanie bohatera; w opisie Marchołta - porządek jego jest porządkiem natury, jest opisany według inwentarza chłopskiego - mamy tu więc do czynienia z wieśniakiem, chłopem; jego przeciwnikiem jest Salomon, człowiek mądry, wykształcony to nie Marchołt wykracza swoim zachowaniem poza hierarchię społeczną, a Salomon łamie tabu społeczne, zwracając się do Marchołta pomimo tego że jest on chłopem Salomon przywołuje jakieś sentencje i prawdy, ale Marchołt odpowiada mu mimo to; odziera z sacrum, z mądrości, dokonuje swoistego przekładu prawd Salomona na swój styl niski; może tylko być odpowiedzią na prawdę Salomona, to nie jest język, ani mądrość, to tylko sposób opowiedzenia o czymś Marchołt to retor, który umówił się z królem na dyskusję, ale nie chodziło o to kto będzie mówił mądrzej, ale o to, kto kogo przegada - Marchołt dokonuje tego; jego mądrość to spryt, a nie mądrość w sensie ścisłym; przesuwa Salomona ze sfery wysokiej na niską - bo dyskusja nie polega na argumentacji, a na przesuwaniu jednego stylu w drugi - Marchołt realizuje mądrość Salomona innym językiem na gruncie dworskim, funkcje karnawału pełni błazen nadworny - dlatego Salomon wytrzymuje jego zachowanie; błazen jest wentylem społecznym na poziomie królewskim; jest istotnym elementem sprawowania władzy, bo błazen jest kimś innym, obcym, a nie elementem tego całego systemu; mędrzec nigdy nie będzie chciał powiedzieć królowi pełnej prawdy, bo będzie się bał ryzykować swojego miejsca na dworze, w hierarchii społecznej; natomiast błazen, dlatego że jest obcy, jest wzięty w nawias obcości; Marchołt mówi prawdę, ale jest wiecznym cudzysłowem, bo zawsze może być poniżony, zlekceważony; błazen to samotnik okazuje się że Marchołt nie może jednak mówić wszystkiego; istnieje granica której musi się trzymać - pokazał goły tyłek królowi obrażając majestat, czyli obraził Boga - wobec tego znieważył i Salomona i Boga Ojca, dlatego nastąpiło skazanie na karę śmierci - Marchołt wykpił się od wykonania tej kary (nie może wybrać drzewa na którym się powiesi) SOWIŹRZAŁ KROTOCHWILNY A ŚMIESZNY jest to polski przekład Ulenspiegla, drukowany przez Wietora zapewne przed 1540 r.; ponieważ oryginał był tekstem niemieckim, w polskim przekładzie występują germanizmy; gra słów występująca w oryginale, zostaje zatracona w tłumaczeniu, doraźnie i niekonsekwentnie są łagodzone w przekładzie co bardziej drastyczne ustępy jest to luźny zbiór anegdot, które łączy osoba bohatera; miejscem akcji staje się głównie okolice Brunszwiku i Magdeburga zbiór spina pewna klamra: rozpoczyna go historia o narodzinach i chrzcinach Sowiźrzała, dalej mowa jest o czteroletnim chłopcu itd., aż do 89 historii, gdzie Sowiźrzał na starość próbuje osiąść w klasztorze, przynoszącej zapowiedź zakończenia zbioru; wypełniające tę ramę historie są pozbawione bliższych wskazówek co do wieku bohatera, opowiadają przygody dorosłego człowieka historie pisane prozą traktują o figlach i żartach płatanych ludziom różnego stanu i zawodu; Sowiźrzał robi z wszystkich głupców; są to najczęściej żarty sytuacyjne oparte na słownym nieporozumieniu czy absurdzie dosłownego wykonania ➔ wiedza Reja o świecie pochodzi z doświadczenia i rozległej, choć nie systematycznej, lektury w której główną rolę odgrywa Pismo Święte; dzieła Reja odbijają owo szerokie i chaotyczne odczytanie - paradoksalnie jednak urok tej twórczości to również nie uporządkowana wiedzę encyklopedyczna ➔ zasadniczą cechą metody pisarskiej nie jest korzystanie z reguł klasycznych, lecz naśladowanie konkretnych wzorców - dlatego Rej nie tłumaczył wiernie dzieł innych pisarzy, lecz adoptował, kreślił ogólne ramy, w których mieściła się koncepcja po Rejowemu przetworzona ➔ Rej konstruuje postaci modelowe, bliski jest mu ideał Każdego, dlatego Kupcem, Młodzieńcem, czy idealnym, poczciwym szlachcicem, opisanym w Źwierciadle, może zostać każdy z jego czytelników TWÓRCZOŚĆ RELIGIJNA. PIEŚNI OKOLICZNOŚCIOWE ➢ dorobek prozatorski Reja, nie licząc Źwierciadła, to twórczość religijna; tylko jedno z czterech dzieł - Postylla - to dzieło oryginalne, pozostałe są przekładami innych pisarzy ➢ utwory religijne Reja mają ścisły związek z dydaktyczną i popularyzatorską stroną twórczości pisarza: ten sposób wspierał współbraci w wierze; jednak w każdym ze swych dzieł, Okszyc dążył do wyłożenia nauki moralnej ➢ od samego początku Rej tworzył drobne utwory okolicznościowe; stopniowo jego twórczość ewoluowała w stronę form coraz większych i coraz bardziej różnorodnych; niezwykle popularne pieśni Reja zamieszczone były wielu kancjonałach, nie tylko protestanckich, ale i chrześcijańskich IDEAŁY ŚWIECKIE Źwierzyniec i Figliki otwierają dzieje polskich drukowanych zbiorów epigramatów; Wizerunek jest najobszerniejszym poematem polskim XVI wieku, dzięki któremu ustalił się prymat trzynastozgłoskowca w epice wierszowanej; Źwierciadło jest natomiast wyłożeniem ideologii szlachty ziemiańskiej - jego najobszerniejszą część stanowi Żywot człowieka poczciwego, składający się z trzech ksiąg (inna to Przemowa krótka, w której Rej zajmuje się zagadnieniami politycznymi) KREACJA NA PROSTAKA ➢ to powszechne przekonanie o Reju, potwierdza on sam, mówiąc o sobie jako nieuku i prostaku (np. w Proemium do Źwierciadła); zabieg ten nie jest toposem afektowanej skromności - Okszyc nawiązuje do Sokratesa, którego we współczesnych mu czasach uważano za błazna, i właśnie na takim obrazie mędrca polega jego kreacja; kreacja na prostaka ma również źródło ewangeliczne ➢ postawa taka wpływa również na ocenę dzieła przez czytelnika: nieustanne podkreślanie prostactwa, pozwala nawiązać bliższy kontakt z odbiorcą, a skrócenie dystansu, łagodzi gorycz moralizowania ➢ zabieg ten wzmacnia także odwoływanie się do tradycji i doświadczenia; Rej nie gloryfikował przeszłości, w taki sposób, jak czyni to humaniści, ale powoływał się na autorytety, co potwierdzało słuszność jego nie uczonych wywodów ➢ dopiero w ostatnim swoim dziele odstąpił nieco od wizerunku prostaka (we wchodzących w skład Źwierciadła, Przedmowie krótkiej do poćciwego Polaka stanu rycerskiego ) BIBLIA - była najważniejszym źródłem przykładów oraz dziełem, do którego Rej nieustannie się odwoływał DZIEŁA STAROŻYTNYCH Rej wiele w swojej twórczości powoływał się na dzieła starożytnych, chociaż widoczne jest, że bardziej chodziło mu o potwierdzenie własnych słów, przytoczenie autorytetów, a nie przedstawianie ich poglądów; nie prowadził systematycznych nauk o filozofii starożytnej - nie jak humanista korzystał z gotowych kompendiów i kompilacji, zawierających, będących zbiorami sentencji, wypisów, rozmaitych poetarum flores; takie zbiory wiedzy użytkowej wyręczała autorów w pracochłonnym gromadzeniu materiałów AUTORZY I DZIEŁA NOWOŻYTNE Erazm z Rotterdamu należy do najważniejszych autorów renesansowych i to właśnie w nim upodobał Mikołaj Rej, korzystając z wielu jego dzieł, m.in. Podręcznika żołnierza Chrystusowego, Wychowanie księcia chrześcijańskiego; ponadto Okrzyc miał jeszcze inne wzorce: Thomasa Naogeorgusa, Heinricha Bullingera, Johannesa von der CampensisaUrbanusa Rhegiusa i Pallingeniusa REJ A ŚREDNIOWIECZNA KULTURA LITERACKA ★ twórczość dialogowa zdecydowanie wskazuje, że Rej wzorował się na wierszowanych dialogach typu średniowiecznego; śladami średniowiecznych lektur Reja są także formuły wprowadzające tekst - hic incipit (,,tu poczynają się” wskazujące na rozpoczynanie się dzieła, lub jego wyodrębnionych części), a także rozmaite wsporniki pamięci przywołujące, niedawno jeszcze konieczność, uczenia się tekstów na pamięć i myślenie obrazami ★ w dziełach Reja widoczne są ślady rozmaitych porządków, alfabetów pamięciowych - możliwe że Rej celowo je komponował, mógł jednak biernie odtwarzać tak skonstruowane formy ze znanych mu tekstów dawniejszych ★ w jego dziełach obecne, a niedoceniane są także drzeworyty, które odpowiadają treści kolejnych części utworów (Źwierciadło i Postylla); stanowią przede wszystkim objaśnienie treści wykładu, tworząc swoisty, odrębny tryb przekazu i narzucając inny typ narracji; umieszczenie ich na początku odgrywa rolę zapowiedzi treści, zastępuje argument i jest zarazem rodzajem summy; ryciny ułatwiają zatem rozpoznanie tematu i jednocześnie są jego streszczeniem PISARZ MORALISTA ❖ przekonany o swojej misji, Rey nie ustawać w wysiłkach, by nauczać prawdziwej wiary, wskazywać w jaki sposób żyć poczciwie i jednocześnie zadbać o sprawy ogółu; twórczość Reja ma zdecydowanie części charakter parenetyczny i dzieje się tak zarówno wtedy, gdy pisarz skupiony jest na konstruowaniu postaci modelowej (Wizerunek, Żywot człowieka poczciwego), jak i wtedy, gdy zalecany sposób postępowania wynika z charakteru dzieła (Postylla) ❖ stworzony przez pisarza zbiór facecji również nawiązywał do poezji średniowiecznej i renesansowej uciekając się do ,,żywiołu pomocniczego” - tj. apoftegmatów, bajek, anegdot, diktów gnomicznych ❖ parenetyka Reja opiera się z jednej strony na konwencjonalnych chwytach literatury tego rodzaju, a z drugiej, charakteryzuje się większą konkretnością wzorca - jest nim bowiem średniozamożny, żonaty, szlachcic ziemianin; Nagłowiczanin koncentrował się wokół kilku pojęć: cnota, sława, poczciwość, które co rusz przywoływał i komentował; nie orientował się w uczonych systemach i klasyfikacjach cnót i występków, w zamian tworząc więc własne katalogi, m.in. odwołując się do pojęcia grzechów głównych i ich przeciwieństw ❖ Mikołaj Rej wierzył, że odnowa moralna człowieka musi zaowocować poprawą Rzeczypospolitej; odrodzenie to może być realizowane przez powrót do dawniejszych obyczajów, wzorów, postaw KOMIZM W TWÓRCZOŚCI REJA ● komizm utworów rejowych jest daleki od finezji i fraszek Kochanowskiego, a bliższy raczej do autorów Marchołta czy Sowiźrzała; twórczość tego rodzaju, kontynuowana także później, zazwyczaj określana jest mianem ludowej, miejskiej, plebejskiej, mieszczańskiej, rybałtowskiej czy sowizdrzalskiej ● nauczający o moralności kaznodzieja nie stronił więc od żartów - komizm spełniał bowiem funkcję przestrogi podanej formie przyjacielskiego upomnienia; kreśląc obraz głupca i demaskując łotra, Rej wykpiwa słabości i wskazuje ludzkie przywary, przy czym najistotniejszymi czynnikami komizmu są: przerost i przesada ● Rej ocenia żarty jako czynnik życia zbiorowego - uważa je więc za terapeutyczne, twierdząc że nadmierna powaga i smutek są szkodliwe dla zdrowia REJ I RETORYKA Rej odznacza się z swym stylem i językiem, ale nie jest artystą prymitywnym; w szczególny sposób oddziałuje na jego twórczość także retoryka, bo część prozy organizuje on według jej zasad; pisarz nie uczył się retoryki z podręczników - poznał jej reguły głównie za pośrednictwem Pisma Świętego, przysłuchując się kaznodzieją i z lektury rozmaitych tekstów OBROŃCA JĘZYKA POLSKIEGO ➔ jeszcze długo przed pojawieniem się Reja, dyskutowano nad utworzeniem literatury narodowej; Rej włączył się do walki o nią, nie tylko z pobudek religijnych, ale pragnął, by jego naród mógł poszczycić się własną literaturą; swój program zawarł we wstępach i zakończeniach dzieł, w których wskazywał, że pisze dla niczego innego jak dla swojego polskiego, inni bowiem o niego nie dbają; bardzo ubolewał, że Polska jest mało znanym krajem, a inne państwa znacznie prześcigają ją w twórczości - być może z tego powodu zasłużył na miano ,,polskiego Dantego” i ,,Petrarki”, którzy uprawiali twórczość w języku rodzimym ➔ uważał że w języku polskim powinno się rozmawiać o sprawach narodowych, toteż chciał dla polszczyzny zdobyć jak najszersze tereny, co wyrażało się wielością spraw które poruszał, różnorodnością gatunków, drobiazgowością w opisie świata, obserwacjami obyczajowymi i stosowaniem przysłów, powiedzeń, używaniem języka barwnego, potocznego, dosadnego z bogactwem synonimów i frazeologizmów BRUEGHEL LITERATURY POLSKIEJ święci, aniołowie, diabły oraz personifikacje występków i cnót, pojęć filozoficznych, teologicznych czy moralnych; taka konstrukcja pozwala na obrazowe ukazanie zmagań, których doświadcza Każdy; celem moralitetu jest pouczenie, a zatem czytelnik identyfikujący się z bohaterem, dowiaduje się jak powinien postępować; ważne tutaj są wypowiedzi, a nie fabuła, miejsce, czy czas zdarzeń Kupiec jest przeróbką dramatu niemieckiego humanisty Naogeorgusa; Rejs za oryginałem wykorzystał formułę moralitetu by przedstawić polemikę religijną i skonfrontować poglądy katolickie z kalwińskimi; utwór nie jest podzielony na sceny i akty, a jedynie na dwie części, co spowodowało że przeróbka Reja ciąży ku tradycji średniowiecznej; utwór jest także trzy razy dłuższy od oryginału w części pierwszej rozgniewany na ludzi Chrystus, chce powołać ich na Sąd Ostateczny - wysyła na ziemię Posła, by pozwał na Sąd czterech przedstawicieli ludzkości: Księcia, Biskupa Gardyjana i Kupca; otrzymanie pozwu na Sąd Ostateczny oznacza śmierć wezwanego; najobszerniej została zapisana scena umierania Kupca, w której to ośmieszona zostaje pomoc księdza, który chce umarłemu pomagać odpustami, rozgrzeszeniem i modlitwami; pozytywnie zostają tutaj przedstawione idee protestantyzmu: nie liczą się dobre uczynki ziemskie, a jedynie wiara w Boga dramat stanowi ilustrację tez doktryny chrześcijańskiej, wskazując że człowiek może podnieść się z upadku nawet w godzinie śmierci; Rejowy Kupiec jest pierwszym tego typu utworem napisanym po polsku (m.in. została tam zwielokrotniona postać Każdego) WIZERUNEK Wizerunk własny żywota człowieka - został wydany w 1558 r., w sensie chronologicznym utwór ten jest pierwszym, a także jednym z najobszerniejszych polskich poematów dydaktyczno-alegorycznych, cieszył się powodzeniem u czytelników; jego pierwowzorem jest dzieło Włocha, Palingeniusa używanie alegorii i interpretacja alegoryczna (alegoreza) miały już w czasach Reja długą tradycję; niegdyś zaliczano alegorię do tropów, rozumiejąc przez nią zamianę znaczenia na inne; zasadniczo jednak celem alegorezy było poznanie ukrytego, głębokiego sensu utworu Zodiacus vitae, hoc est de hominis vita, studio ac moribus, optime instituendis zostało napisane heksametrem i składa się z dwunastu części, z których każdej patronują kolejne znaki zodiaku - u Reja zostały one zastąpione imionami filozofów, uważał bowiem że mądrość najlepiej przekażą uczeni mężowie; Wizerunk nie ma jednak wartości naukowej Młodzieniec - bohater poematu - wędruje ,,po krainach zwątpień i doświadczeń” w poszukiwaniu wiedzy, a jego inicjacyjna podróż jest tożsama z poznaniem i przyjęciem filozofii chrześcijańskiej; w dedykacji i Przedmowie Rej nie ukrywał, że poetycka forma, którą się posłużył, ma na celu przekazanie ważnych treści, przede wszystkim moralne pouczenie; nie wierzył, by czytelnik zdołał sam zrozumieć abstrakcje, dlatego w poemacie co rusz spotykamy prawidłowe wyjaśnienie alegorii - rozbija to utwór na historię i jej objaśnienie moralne; ponieważ celem Reja jest pouczenie, poemat można określić mianem dydaktyczno-alegorycznym Wizerunk mocniej niż oryginał nasycony jest romansową fikcją; autor chrystianizuje wszystko, co wydało mu się pogańskie, usuwa wątpliwości, które zasiewał Palingenius; droga młodzieńca jest podróżą, która kończy się w punkcie wyjścia - bohater zatacza więc koło, przemieszczając się w przestrzeni ziemskiej i pozaziemskiej; droga młodzieńca nie jest łatwa: decyduje czy pójść drogą rozkoszy, która jest szeroka, czy trudną ścieżką cnoty (wspina się na góry, schodzi w doliny, mija piękne zamki); wędrówkę bohatera można by więc nazwać podróżą edukacyjną i inicjacją w dojrzałość; Bohater dzięki podróży zdobywa doświadczenie, lekceważąc teorie książkowe, chce dowiedzieć się sam, jak żyć poczciwie i jak posiąść cnotę; ustawicznie jednak szuka pomocy i przewodnika, a brak doświadczenia, roztargnienie, a nawet niemożność powściągnięcia ciekawości, wiodą go również w stronę zła; ogród Rozkoszy, w którym Młodzieniec zawiera znajomość z Rozkoszą, spotyka Wenus z Kupidynem [hortus charitatis - ogród miłości do Boga; hortus cupiditas - ogród miłości do ziemskich doczesności], oraz panny o znaczących imionach [po łacińsku oznaczających grzechy]] rozważania Wizerunku koncentrują się na sprawach umysłu i mądrości, rozkoszy i cnoty, młodości i doświadczenia; widoczna jest również idea trudu, wpisana w osiąganie cnoty, dlatego też przydatny okazał się zabieg personifikacji cnót i występków, co pozwala je w pełni i wyraźniej opisać; Rej wierzy w wychowanie, jako jedyny sposób wpojenia cnót człowiekowi, który rodzi się niczym ,,goła tabliczka”, dlatego też na początku drogi Młodzieniec nie posiada własnych poglądów zarówno Kupiec jak i Młodzieniec poszukują wartości stałych, pewnych, zawierzają przewodnikom, doświadczają spotkania z tendencją, ruszają w drogę, chociaż w dramacie jest to ostatnia, a w poemacie pierwsza podróż bohatera ZWIERZYNIEC Źwierzyniec - został wydany w 1558 r., w którym to rozmaitych stanów, ludzi, źwirząt i ptaków kstałty, przypadki i obyczaje są własnie wypisane. A zwłaszcza ku czasom dzisiejszym naszym niejako przypadające.; jest to pierwsza polska antologia epigramatów ułożona w porządku ważności przedstawianej materii i zasadniczo, to od niego rozpoczęła się w Rzeczypospolitej moda na tworzenie podobnych kompozycji całość rozpoczyna się od rozmowy Rzeczypospolitej, Prywata i Stańczyka; upersonifikowana Rzeczpospolita skarży się na krótkowzroczność Polaków, zaniechanie starań o wspólne dobro i dążenie do własnych korzyści; Prywat usprawiedliwia się, a Stańczyk - błazen na dworze Jagiellonów - wskazuje, co zaślepiło rodaków:,, twarde sumienie”, łakomstwo i pochlebstwo zbiór składa się z kilkuset oktostychów, napisanych 13-zgłoskowcem, ułożonych w czterech rozdziałach: 1) epigramaty dotyczące wielkich postaci świata antycznego i nowożytnego [portrety bohaterów historycznych, wizerunki postaci biblijnych, mitologicznych; bohaterowie są nosicielami cech, które unaoczniać mają wartość cnoty, lub wskazywać, co od niej odwozi] 2) ,,portrety stanów i domów niektórych zacnego rodu polskiego”, przedstawicieli władzy i kultury [przedstawienie postaci, podążające za kluczem dyplomatycznym] 3) charakterystyka zawodów i urzędów [Rej kolejno poddaje krytyce poszczególne grupy zawodów: 1. króla, wojewodę, kasztelana, starostę; 2. papież, biskupi, duchowni pospolici + pozytywny obraz Marcina Lutra] 3. sprawy polityki i sprawy Krakowa, niepokoje o los kraju itp] 4) różne obrazki związane z codziennością szlachecką, a także konstrukcje emblematyczne [materiał skomponowany na zasadzie varietas - różnorodności; figury pojęć abstrakcyjnych, wad i zalet (także uosobionych) i przedstawienie zwierząt i roślin, jako symboli i nosicieli pewnych cech] 5) Przypowieści przypadłe, z których się może wiele rzeczy przestrzec stanowią niejako piątą część Źwierzyńca [osobne cykle stanowią: Siedem cnót przedniejszych krześcijańskich, Doczesne rozkoszy ziemskie i Gospodarstwo, w którym pośród epigramatów dotyczących domu i jego otoczenia, znajdują się również porady higieniczne dotyczące mycia nóg, czesania się, czy konieczności prania] wiersze emblematyczne - służyły autorowi do obrazowego przedstawienia pojęć abstrakcyjnych; są nowością w polskim piśmiennictwie i zasadniczo są prekursorskie wobec baroku; struktura emblematu była trzyczęściowa: po tytułowym haśle (lemma) zamieszczono rysunek, a po nim epigram, w którym komentowano sens ilustracji zbiór ten w późniejszych czasach otrzymał tytuł Figliki albo Rozlicznych ludzi przypadki dworskie, które sobie po zatrudnionych myślach, dla krotofile, wolny będąc, czytać możesz; jak można się zorientować po rozwinięciu tytułów, początkowo zamiast ,,krotofile” - rozrywce, wiersze miały służyć jako ostrzeżenie do jego stworzenia pchnęła Reja chęć pouczenia i ćwiczenia języka; krótka forma sprzyjała zapamiętaniu, a czytelny układ ułatwia odszukanie potrzebnego wiersza Zwierzyniec – treść 1. Do tego, co czyść ma – krótki opis treści kolejnych czterech ksiąg: i. postępki starych królów sławnych i innych stanów godnych ii. polskich stanów i domów przypadki (konkretne osoby) iii. przypadki osób i stanów świeckich i duchownych (uogólnienia) iv. przypadki świeckie (bajki ezopowe, rady gospodarcze) v. Przypowieści przypadłe (drukowane w 1570 jako Figliki abo rozlicznych ludzi przypadki dworskie) + uwaga że znajomość takiej ,,historii” jest ważna dla każdego 2. A tu najpierwej Rzeczpospolita skarży się na swe nieszczęście – ojczyzna narzeka że stara się o wszystkich, ale nikt o nią, najwięcej kłopotów sprawiają jej ,,swoi”; zwrot do Prywata 3. Prywat – mówi do gospodarza, czasy pokoju już minęły, ale to myśli o wojnie wzmacniają królestwo 4. Rzeczpospolita – ,,nie teraz by się leczyć, gdy bardzo stękacie”, ,,aby się mógł o zdrowie targować z doktorem” 5. Prywat – zachęta do rozpamiętywania czynów królów dawnych. bo ,,iż wżdy nie tak boli,/ Gdy kto swoje przypadki rozmyśla powoli” 6. Rzeczpospolita – ,,nie pomoże to nigdy pewnie niedbałemu/ Chociaj się i oczyma przypatrzy wszystkiemu” 7. Prywat – ,,o swe pożytki wszyscy starają”, ale ,,lepiej upominać” 19. Sakra, co do Rzyma noszą – sacratissima; nie nosić pieniędzy do Rzymu, tu się lepiej przydadzą 20. Odpusty – sprzedawanie odpustów, ołowiane pieczęci 21. Relikwie – kostki całują, jeszcze to kupują, trzeba chwalić ich chwaląc Pana 22. Wywodziny – o zaciągnięciu kobiety do kościoła, pogankach 23. Święcone ziele – jedyna moc pochodzi od Pana a nie od ziół, ,,pokrzywka będzie nas parzyła” 24. Marcin Luter Doktor – Bóg czekał, ale w plotkach jego chwała zaćmiła się, dlatego pobudził Lutra, który wyniósł znowu Jego chwałę 25. Korona polska – wezwanie do partyi że żyjemy w niedbałości bez ochrony i sprawiedliwości 26. Rzecz pospolita albo sejm pospolity – sejm wozi nagą Rzeczpospolitą, to w prawo to w lewo, ,,nędznica wrzeszczy” 27. Posłowie koronni – wśród posłów jest Judasz który wszystko zepsuł 28. Prawo pospolite – o wadliwym prawie – wina władających, którzy się tych wykrętów u diabła nauczyli 29. Na niedbałość polską – ,,filip w konopiach”, ,,my” nie dbamy, działamy opieszale (gospodarz i pożar) 30. Puste zamki pograniczne – ,,mając płoty gotowe od złego sąsiada, / Wolą aby tam wilcy, kozy drapiąc, wyli 31. Puste pola podolskie – o zaniedbanych ziemiach gdzie nieprzyjaciele, pożary 32. Kozacy polni – wszystko oddadzą za sławę, ,,czubany drapają”, łupią 33. Zamek krakowski – majestat królewski godny Salomona, zajmowany przez puchacza XD 34. Ratusz krakowski – sprawiedliwość która wszystko poskromi, o cesarzu który przechodząc obok szubienicy czapkę zdejmował 35. Kolegium Krakowskie – krytyka szkolnictwa FIGLIKI Figliki - składają się z 230 żartobliwych epigramów; są one bowiem jedynym w dorobku Reja zbiorem przeznaczonym do zabawy i śmiechu; są one bez wątpienia kontynuacją Źwierzyńca, różnią się głównie funkcją, zbiór ten ma wyłącznie bawić, gdy Źwierzyniec, również bawiąc, uczyć; zostały napisane, jak sam Rej przyznał, ,,dla ćwiczenia języka polskiego” w kończącym Figliki utworze pt. Do tego, co czytał, autor uprzedza, by ten kto ma ochotę krytykować, sam napisał lepiej; z tego wiersza pochodzi również najbardziej chyba znany cytat z Reja o tym, ,,iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają” w mniejszych objętościowo Figlikach, nie porządkuje się utworów według jakiegoś czytelnego klucza; są tu więc wiersze dowcipne, szydercze i dosyć wulgarne; charakterystyczną cechą większości facecji jest specyficzna konstrukcja stylistyczna: narrator relacjonuje tok wydarzeń, ujmując kwestie postaci w formie mowy zależnej, a w końcowej scenie, oddaje głos bohaterom, co powoduje, że scenka staje się niezwykle dynamiczna paradoksalnie, bo nie w sposób zamierzony, z Figlików wyłania się przeciętny światopogląd szlachecki z czasów Reja: niechęć do duchownych, kpina z głupich chłopów, ksenofobia, popieranie swoich, narzekanie na urzędników i swoisty antyfeminizm ZWIERCIADŁO Źwierciadło - zostało wydane w 1567/68 r.; jest ono jednym z najpiękniejszych i najbardziej okazałych druków renesansu; utwór składa się z kilku części: 1) prozaiczny traktat parenetyczny Żywot człowieka poczciwego; uzupełnia go również napisane prozą Przemowa krótka, nazywana też Spólnym narzekaniem wszej Korony na porządną niedbałość naszę 2) wierszowane apoftegmata i Przemowa krótka do Polaka stanu rycerskiego - zbiór wierszy, tym razem politycznych 3) Zbroja pewna każdego rycerza krześcijańskiego - traktat religijno-moralny, urozmaicony uwagami politycznymi 4) cykl wierszy zatytułowany Żegnanie z światem każda z części opatrzona jest osobno dedykacją i ma własną ,,ramę” - przedmowę, wiersze wstępne; adresatami listów jest w sumie 9 osób nie jest to tylko zbiór różnych, przypadkowo dobranych tekstów - ich układ odzwierciedla zamysł pisarza, by dać dzieło kompletne, jednolite ideowo, a jednocześnie różnorodne; Rej porównywał do zwierciadła adresata dzieła, zachęcając, by zachowanie czytelnika było zawsze jasne, uczciwe i stanowiło wzór do naśladowania; ich celem było pokazanie, jak dobrze żyć: zwierciadła były do siebie zwykle podobne; zbieżności wymuszała, po pierwsze, sama materia: pewne wiadomości o życiu przeciętnego człowieka są zawsze takie same (urodziny, szkoła, ożenek, potomstwo, śmierć), a podobne kwestie będą roztrząsane w każdym traktacie parenetycznym: powinności wobec państwa, pieniądze, gospodarowanie, przyjaźń, starość itd.; kolejność rozważań wyznaczył schemat, który opierał się na następstwie wydarzeń w czasie, a więc od narodzin do śmierci tytuły ,,Zwierciadło” (speculum) nadawano już wcześniej; przede wszystkim były to: zbiory przykładów, anegdot czy opowieści, dzieła o charakterze encyklopedycznym i summy; dopiero w dalszej kolejności nazywano tak traktaty parenetyczne (pareneza - pouczenie) w sumie w Źwierciadle zostały zawarte trzy utwory poświęcone wyłącznie rozważaniom zobowiązań człowieka względem zbiorowości; Rej przedstawił w nich etykę społeczną - nie kreśli jednak obrazu idealnego państwa, ponieważ główną funkcję, jaką pełnią wspomniane części, jest przestroga dla czytelników przed ogromem czekających kraj nieszczęść, napiętnowanie błędów i przedstawienie koncepcji naprawczej Żywot człowieka poczciwego - utwór stanowi realizację modelu, na który składały się ustalone sposoby wyrażania treści i konstrukcji postaci, oraz stałe schematy kompozycyjne; wpisuje się on w długą, bo sięgająca antyku, tradycję tworzenia i propagowania modeli zachowań; utwór składa się z trzech części, każda z nich dzieli się na kapituła, te zaś na rozdziały: ● pierwsza księga opisuje ,,stanowienie i zachowanie spraw i żywota począwszy od urodzenia aż do średnich lat”; adresatem tej części nie jest jednak dziecko, lecz jego rodzice, którym Rej dostarcza potrzebnych wiadomości z różnych dziedzin; jawi się tu jako zdecydowany zwolennik wychowania domowego, doradza także podróż edukacyjną, nie szczędzi pouczeń moralnych, okraszonych licznymi przykładami; w końcu opisuje wybór możliwych dróg życiowych i wykłada, jakie niesie to korzyści ● księga druga adresowana jest do człowieka dojrzałego; czytelnik dowiaduje się, jak szukać odpowiedniej żony, jak sprawować urząd (zwłaszcza poselski) i na czym polega prawdziwe szlachectwo; rozwija także temat cnót i wad, omawiając szczegółowo czym jest pycha, łakomstwo i gniew, a czym sprawiedliwość, prawda, przyjaźń; omawia problem poczciwej sławy, o którym prawy szlachcic winien nieustannie dbać; koncentruje się na sprawach gospodarskich, a nawet rozrywkach ziemiańskich - to dowodzi, że Rej był mocno zaangażowany w sprawy szlacheckiego bytowania ● trzecia księga jest poświęcona człowieku poczciwemu, który jest już w wieku podeszłym; pisze więc o strachu przed starością, nieuchronności śmierci i lęku przed nią, o upływie czasu który ,,jako złodziej okrada”; jego receptą jest sprawiedliwe życie w otoczeniu rodziny, godziwe rozrywki i radość; Rej nie miał wątpliwości że ten, kto żyje cnotliwie, dostąpi obietnicy Pańskiej; próbował racjonalizować ludzki strach przed śmiercią Przemowa krótka - stanowi drugą, co do rozmiarów, część dzieła; jest poświęcona prawom polityki; utwór ten dzieli się na rozdziały i kapitula, przeznaczony jest jednak dla czytelnika, który orientuje się w sprawach państwa i polityki; problemy tam poruszone Rej rozwinął i kontynuował w wierszowanej Przemowie krótkiej do poćciwego Polaka stanu rycerskiego oraz w prozaicznej Zbroi pewnej Apoftegmata, to jest krótkie, a roztropne powieści… - są odrębną częścią Źwierciadła; oddając czytelnikowi zbiór, autor zachęca do dokonania własnego wyboru; apoftegmata dzielą się na cztery osobno tytułowane części: 1) Apoftegmata, to jest krótkie, a roztropne powieści - tworzą rymowane samodzielnie, wiersze pisane 11-zgłoskowcem, pogrupowane tematycznie i poświęcone jednej z cnót (np. sprawiedliwości, skromności itd.); są one gotowymi wnioskami, do jakich powinien dojść czytelnik po lekturze poprzednich części zwierciadła; jest to zbiór liczący ponad 700 dystychów 2) Apoftegmata krótsze, z przypadłości czasów i rzeczy zebrane - są zbiorem 8-zgłoskowych czterowierszy, z których każdy został opatrzony osobnym tytułem; kolejność czterowierszy nie jest przypadkowa: tworzą one tematyczne grupy, najczęściej w układzie trójkowym, o schemacie: cnota - jej przeciwieństwo - zestawienie cnoty przeciwieństwa 3) Apoftegmata poćciwe na osoby rozne - w niej dialog prowadzą osoby; pytania i odpowiedzi bohaterów są krótkie, dowcipne, a nawet złośliwe 4) Apoftegmata albo wirszyki - to projekty inskrypcji; ich podstawową cechą jest użyteczność; napisy spełniały rozmaite funkcje: służyły moralności, przez stałe przekazywanie zalecenia etycznego, były ozdobą przedmiotów na których je umieszczono; porządek proponowanych przez Reja napisów, biegnie od ogółu do szczegółu Żegnanie ze światem - ma najbardziej osobisty charakter; decyduje o tym przede wszystkim wypowiadający się w pierwszej osobie podmiot i nadanie tekstowi charakteru układu Testamentu; jest to cykl 15-20-wersowych wierszy, napisanych stychicznym trzynastozgłoskowcem, w których każdy opatrzony został własnym tytułem; autor układał je na wzór dialogu, zwracając się na przemian do cnoty i świata; Pożegnanie ze światem potwierdza przedstawioną wcześniej koncepcję dobrego życia i dobrej śmierci w Żywocie człowieka poczciwego 1. Pieśń o cnocie szlacheckiej – ,,ślachetne plemię szpecą złe zwyczaje” 2. O Frydruszy, który pod Sokalem zabit od Tatarów Roku Pańskiego 1519 3. O Strusie, co zabit na Rastawinicy od Tatarów Roku Pańskiego 1571 – prędzej Rastawnica wyschnie niż skończy się pamięć o dzielnym Strusie 4. O Strusie – podobnie jak wcześniej 5. Stefanowi Batoremu, królowi polskiemu – który ocalił chrześcijaństwo w ojczyźnie(?); ,,z nieba pomocycy śmiał być nawałnościam tamą”; pochwała jego cech, wrażliwość na wady na świecie (w kraju) 6. Iż rozum potrzebniejszy człowiekowi niż skarby – ,,komu Pan Bóg dał rozum, zawżdy jest swobodny” – wygnał pokusy; przykład Jessego 7. Iż próżne człowiecze staranie bez Bożej pomocy – żywot jako sztorm na morzu, ,,co na świecie/ chyba błąd, kłopoty, marności” 8. Pieśń – wezwanie do postaci mitologicznych by obejrzały Polskę, która w przeciwieństwie do Troi, upadła bo była zazdrość Erotyki – pisał głównie do Zosi, Kasi, Ani, nawiązania mitologiczne i prośby o łaskę, o odwzajemnienie uczucia, słowa nacechowane negatywnie Epitafia 1. Nagrobek panu Janowi Starzechowskiemu, wojewodzie podolskiemu, staroście samborskiemu i drohobyckiemu – ,,by dłużej służyły/ wdzięcznej ojczyźnie twe sprawy poczciwe/ które tak długo będą pamiętliwe” 2. Nagrobek Marcinowi Starzechowskiemu, dziecięciu jeno XXX godzin żywemu – zdrobnienia, o śmierci dziecka, skąpa Lachesis Epigramaty 1. Statua Kupidynowa 2. Statua Fortuny 3. Napis na statuę abo na obraz śmierci 4. Na obraz Stefana Batorego, króla polskiego 5. Na obraz świętej Maryjej Magdaleny 6. Na obraz Herodiady z głową świętego Jana 7. Na herb Ich Mości Panów Kostków 8. Na herb Półkoza alins Ośla głowa 9. Na herb Leliwę 10. Fraszka z Marcyjalisza 11. Fraszka – fraszki są o glinie 12. Z tegoż Marcyjalisza fraszka 13. Prośba do Boga z Boecjusza 14. Do jednego – nie dogodzisz wszystkim 15. Fraszka – nie złość się 16. Iż próżne człowiecze staranie bez Bożej pomocy. O tymże epigramma abo napis krótki 17. Fraszka – Bóg nami rządzi Wiersz dedykacyjny i przedmowa - Na herb jego M. Pana Jakuba Leśniowskiego, podczasze ziemie lwowskiej – o gryfach co poszukują złota i Polacy tacy nie są, wdzięczni ojczyźnie - Jego mości panu Jakubowi Leśniowskiemu, podczaszemu ziemie lwowskiej, panu i bratu mnie miłościwemu – napisana przez Jakuba jak to za prośbą wydał poezje brata - Napis na statuę abo na obraz śmierci – córa grzechowa, jest wszędzie i zabija, ostrzeżenie PIOTR SKARGA ● najpopularniejszy polski autor wieku XVI i XVII; pisanie traktował utylitarnie; był jezuitą ● Kazania sejmowe nadały ich autorowi status patriotycznej legendy, ponieważ utworowi przypisano cechy proroctwa; Kazania zostały zlekceważone przez współczesnych, bo wydawane w niedostępnych dla przeciętnego czytelnika tomach Kazań na niedziele i święta ● Piotr Skarga diagnozował w Kazaniach przyczyny kryzysu Rzeczypospolitej, przewidywał rozprzestrzenianie się złych nawyków politycznych i zapowiadał tragiczne skutki zaniechania naprawy ustroju ● Kazania powstały pod wrażeniem sejmu w Warszawie (10.02-25.03 1597), pochodzą z gatunku publicystycznego, nie zostały wygłoszone w takiej kompozycji jak w druku; jest tam podmiot nauczający, czerpiący uprawnienie nie ze społecznego nadania, lecz z reprezentacji nauczającego urzędu Kościoła ● adresatem Kazań są senatorowie, nie zaś opinia szlachecka; tytułu poszczególnych kazań charakteryzują ich zawartość ● autor w ośmiu kazaniach nazywa i omawia sześć chorób Rzeczypospolitej: ○ ,,nieżyczliwość ku ojczyźnie” – brak miłości dla ojczyzny ○ ,,niezgoda domowa” ○ ,,zaraza heretycka” ○ osłabienie władzy królewskiej (pod wpływem negatywnej opinii wycofał je w kolejnym druku) ○ ,,prawa niesprawiedliwe” ○ ,,grzechy jawne i niekarność ich” ● jako kaznodzieja, a nie pisarz polityczny, Skarga apelował do szlachty, by wyrzekła się ambicji politycznych i wzorując się na przodkach, obudziła w sobie rycerskiego ducha, stając w obronie chrześcijańskiego społeczeństwa opartego o dwie jedności: religijną i patriotyczną ● odrodzenie moralne (i duchowe) szlachty miało w tle posłuszeństwo wobec króla i perspektywę pełnego wyrzeczeń i niebezpieczeństwa życia wojskowego ○ kazanie II: O miłości ku ojczyźnie i o pierwej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z nieżyczliwości ku ojczyźnie ○ kazanie VII — O drugiej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z niezgody domowej SZYMON SZYMONOWIC Szymon Szymonowic (1558-)– kontynuator dzieła polskich poetów-humanistów; w jego rodzinie były żywe tradycje humanistyczne – wpływało to na atmosferę kulturalną w domu w którym się wychowywał ❖ formy sielankowe były popularne w literaturze XVI i XVII wieku ❖ związki Sielanek Symonidesa z tradycją literacką antyczną oraz nowszą: obcą i polską, spełniały przede wszystkim dwie ważne role: ➢ pogłębiały ideową, humanistyczną wymowę w zbiorku poety ➢ wzbogacały warsztat pisarski autora – pozwoliły mu skorzystać z dorobku artystycznego antyku oraz współczesnej literatury obcej i polskiej, w tym również poety czarnoleskiego ➢ sielanki mogą dzielić się na konwencjonalne i realistyczne (Żeńcy i Kołacze) Żeńcy – posiadają konstrukcję rodzajowego obrazka z życia wiejskiego; autor stara się w nim zachować pogodną, idylliczną intonację; utwór opowiada o pracy żniwiarek (Oluchny i Pietruchy), dalekiej jednak od ugładzonej, pozbawionej wyraźniejszych konfliktów społecznych typowej sytuacji sielankowej; śpiewają o ciężarze pracy rolnej i niełaskawej ręce starosty, chodzącego tam i z powrotem z korbaczem Kołacze – przedstawiają panoramiczny obraz obyczaju weselnego; dominuje tutaj ton pogodnej afirmacji, jednak odnajdujemy tu wyraźne pogłosy dydaktyzmu; wypowiadają się w nim Panny i sześć Par Dafnis – utrzymany w tonie pogodnej afirmacji jest wyznaniem miłosnym wygłaszanym przez Dafnisa do Fillis Kiermasz – skarga na złe teraźniejsze czasy i obyczaje wyrażona ustami Menalki i Tyrsisa Pomarlica – narzekania pasterza Wontona do Pańki na niewdzięczny dwór pański