Historia literatury włoskiej - Notatki - Literatura dawna, Notatki z Historia i teoria literatury

Pobierz Historia literatury włoskiej - Notatki - Literatura dawna i więcej Notatki w PDF z Historia i teoria literatury tylko na Docsity! III rok 1 stopnia Historia literatury włoskiej od początków do końca XVIII w. Średniowiecze Narodziny języka włoskiego: werdykt z Kapui (placito capuano), 960, fresk w kościele św. Klemensa w Rzymie z końca XI w. i in. Dialekty regionalne. Znaczenie łaciny. Rola prowansalskiego (langue d’oc) i starofrancuskiego (langue d’oïl) w piśmiennictwie na obszarze dzisiejszych Włoch po roku 1000. Narodziny literatury włoskiej: Pieśń stworzeń (Cantico delle creature), 1224- 1225, św. Franciszka z AsyŜu. Literatura franciszkańska. Laudy Jacopone da Todi (ok. 1230-1306), wybitnej indywidualności poetyckiej: O Panie, racz zesłać na mnie chorobę (O Segnor, per cortesia, manname la malsania) i in. Szkoła sycylijska od ok. 1230. Dwór cesarza Fryderyka II. Wpływ poezji prowansalskiej. Autorzy: Giacomo da Lentini, Giacomino Pugliese, Rinaldo d’Aquino i in. Ich liryki, jak Jaśniejąca gwiazdo poranna (Isplendïente stella d’albore) Giacomina, i in. „Kontrast” (contrasto) nie związanego ze Szkołą Ciela d’Alcamo, RóŜo świeŜa, najwonniejsza (Rosa fresca, aulentissima), między 1230 a 1250 r. Poezja liryczna w Toskanii. Guittone d’Arezzo, ok.1235-1294, jego sonety i kancony (canzoni). Współczesna mu pierwsza włoska poetka, florentynka zw. Compiuta Donzella. Toskańska poezja komiczno-realistyczna. Rustico di Filippo, poł. XIII w., jego sonety komiczne. Cecco Angiolieri, ok. 1260-1312, w konflikcie ze światem, otoczony legendą „poety przeklętego”, któremu komizm nie jest jednak obcy. Słynny sonet Gdybym był ogniem (S’i’ fossi foco), jego Ŝartobliwe zakończenie. Dolce stil novo, II poł. XIII w. Charakterystyka „nowego słodkiego stylu”. Poeta znawcą filozofii. Postać kobiety-anioła (donna angelicata). Autorzy: Guido Guinizelli, kancona Miłość w szlachetnym sercu jeno się przytula (Al cor gentil rempaira sempre amore); Guido Cavalcanti, kancona Pani mnie prosi (Donna me prega), ballada GdyŜ nadziei nie mam (Perch’i’ non spero); Cino da Pistoia, kancona O, ja nieszczęśliwy (Ohimè lasso). Proza w XIII w. Wenecjanin Marco Polo, Le divisament dou monde w starofrancuskim ok. 1298, przeł. niezwłocznie na włoski pt. Il Milione; okoliczności powstania, wątpliwości co do autorstwa. Barwna relacja z podróŜy po Wschodzie, elementy baśniowe; jej ogromny sukces. Nowelistyka: anonimowy Zbiór opowiadań (Il Novellino), koniec XIII w.; zróŜnicowana, bogata tematyka bardzo przewaŜnie krótkich stu nowel. Kronikarze florenccy z przełomu XIII i XIV w.: Dino Compagni, Giovanni Villani, Matteo Villani. Anonimowy śywot Coli di Rienzo (Vita di Cola di Rienzo) w dialekcie rzymskim – dramatyczne dzieje ludowego trybuna. Dante Alighieri, 1265-1321. Biografia: okres florencki – Dante gwelfem białym (później w praktyce gibelinem), wygnanie i tułaczka. Twórczość młodzieńcza w duchu stilnovo: liryki, śycie nowe (La vita nuova), 1292-1293 – poetycka opowieść o własnym Ŝyciu duchowym i miłości do Beatryczy (Beatrice). Traktat łaciński O mowie pospolitej (De vulgari eloquentia) i włoski Biesiada (Convivio) z początku XIV w. Późniejszy nieco traktat łaciński O monarchii (De monarchia), zawierający poglądy polityczne Dantego, zwolennika cesarstwa. Boska komedia (La divina commedia) – arcydzieło literatury światowej, ok. 1304-1320, 3 części (cantiche), Piekło, Czyściec, Raj, po 33 pieśni (canti) kaŜda plus pieśń wstępna, łącznie sto pieśni tercyną tzw. wiązaną, ponad 14 tys. jedenastozgłoskowych wersów. Inne szczegóły budowy i przypuszczalne źródła. Akcja poematu w formie wizji – wędrówka autora po zaświatach w towarzystwie cienia Wergiliusza najpierw, potem Beatryczy. Najsilniej przemawia do czytelnika Piekło. Jego kształt. Epizody: Paolo i Francesca (V), Farinata degli Uberti, Cavalcante Cavalcanti (X), Ulisses (XXVI), Ugolino (XXXIII). Postaci diabłów. Krajobrazy. Czyściec: jego kształt. docsity.com 2 Epizody: król Manfred (III), Guido Guinizelli (XXVI). Zjawia się Beatrycze, autor gotów wstąpić do raju (XXXIII). Raj, królestwo mistyki: jego kształt i mieszkańcy. Autor przed obliczem Maryi, potem Boga doznaje najwyŜszej łaski, jaka moŜe spotkać chrześcijanina (XXXII-XXXIII). Koniec podróŜy. Zasadnicza wymowa poematu: motorem dziejów jest wola Boga, historia to urzeczywistnienie w czasie Jego planów. Dante człowiekiem średniowiecza, jego szczera, bezkompromisowa, Ŝarliwa wiara. Potępia walki wewnętrzne w miastach-państwach (komunach) włoskich swoich czasów, chłoszcze zepsucie zwłaszcza w łonie Kościoła. Wyjątkowe bogactwo środków ekspresji w Boskiej komedii, Dante przyczynia się w zasadniczej mierze do powstania literackiego języka włoskiego. Jest wieszczem, poetą narodowym po dzień dzisiejszy (padre Dante). Niezwykła popularność Boskiej komedii we Włoszech i w Europie, jej recepcja w Polsce, przekład E. Porębowicza (1909) i inne. Francesco Petrarca, 1304-1374. Biografia: ur. w Arezzo w rodzinie florenckiego wygnańca, okres awinioński, spotkanie z Laurą, niŜsze święcenia duchowne, słuŜba moŜnym przy zachowaniu własnej (względniej) niezaleŜności, wiejska siedziba pod Awinonem, liczne podróŜe po Włoszech i Europie, udział w Ŝyciu politycznym, dostatnia egzystencja. Pobyt w Mediolanie na dworze Viscontich. Ostatnie lata w Arqua’ opodal Padwy. Petrarka pionierem humanizmu. Przebogate Ŝycie wewnętrzne, pełne obaw i zwątpienia mimo głębokiej religijności. Pisma łacińskie, zwłaszcza Tajemnica moja (Secretum meum), prawdopodobnie 1342- 1343 i O Ŝyciu w samotności (De vita solitaria), 1346, oraz dowodzące polemicznej werwy inwektywy. Traktaty historyczne i listy po łacinie. Obszerny (nie dokończony) utwór poetycki po włosku Tryumfy (I Trionfi), ok. 1352. Krótkie liryki włoskie pisane od lat młodości, zebrane wreszcie przez autora w tomie Drobne wiersze włoskie (tytuł oryg. po łac.: Rerum vulgarium fragmenta), zw. teŜ Zbiorem pieśni (Il Canzoniere) – łącznie 366 utworów, przede wszystkim sonetów. Swojego rodzaju dziennik duszy poety od dnia, kiedy zrodziła się w niej miłość do Laury. Ta kobieta, o której właściwie nic pewnego nie wiadomo, jest bohaterką obu części zbioru nazwanych Wiersze ku czci Laury Ŝywej i Wiersze ku czci Laury umarłej. Zasługują na szczególną uwagę: sonet Jej złote włosy (Erano i capei d’oro, nr 90), kancona O jasne, słodkie, o przeczyste wody (Chiare, fresche e dolci acque, nr 126), kancona W manowcach myśli (Di pensier in pensier, nr 129), sonety O oczy piękne (Oimè il bel viso, nr 267), śycie ucieka (La vita fugge, nr 272), Co robisz, O czym myślisz?(Che fai, che pensi? nr 273), JuŜ we mnie z laty (Tutta la mia fiorita e verde etade, nr 315), Chwilko, godzino (O giorno, o ora, nr 329), Opłakuję dziś dni (I’ vo piangendo, nr 365). Zamyka zbiór kancona do Matki BoŜej, która w pewnym sensie zajmuje w duszy autora miejsce zmarłej Laury. Włoskie liryki Petrarki docenione w pełni dopiero w XVI w., współcześni widzieli w nim przede wszystkim pisarza po łacinie. Recepcja w Europie i w Polsce. Giovanni Boccaccio, 1313-1375. Biografia: legenda a rzeczywistość, syn florenckiego kupca. W Neapolu między bankiem a królewskim dworem. Fiammetta – mit literacki. Fascynacja greką. Powrót do Florencji w 1340 r., funkcje róŜne. PodróŜe. Przyjaźń z Petrarką uznanym za mistrza. Skromne Ŝycie w Certaldo. Młodzieńcze utwory włoskie z okresu neapolitańskiego wierszem i prozą, zwłaszcza obszerna powieść Filocolo, 1336-1338, i poemat bohaterski oktawą Tezejda (Teseida), 1339-1340. Powstają m.in. juŜ we Florencji: Fiammetta, rodzaj powieści psychologicznej, 1343-1344, oraz Opowieść o nimfach z Fiesole (Ninfale fiesolano) wierszem, wzruszająca historia o miłości i śmierci, najlepszy bodaj ze wczesnych utworów Boccaccia. Jego arcydziełem i jednym z arcydzieł literatury światowej, podobnie jak Boska komedia, jest Dekameron (Decamerone, ok. 1348- 1351), „księga dziesięciu dni” – zbiór stu nowel o bardzo róŜnorodnej tematyce, często związanej z anegdotyką historyczną i lokalną; prawdziwym źródłem dzieła są jednak bez wątpienia twórcza wyobraźnia i niepospolity zmysł obserwacji autora. Budowa utworu: „opowieść ramowa” (cornice), narratorzy płci obojga. Spoistość strukturalna: od pierwszego do ostatniego „Dnia” wiedzie symboliczny docsity.com 5 prostego saraceńskiego Ŝołnierza. Na wieść o tym Orland traci z rozpaczy rozum, działa w obłędzie. Paladyn Astolf zwraca mu odnaleziony na KsięŜycu rozum. Przedstawiony jako protoplasta ksiąŜęcego rodu d’Este Roger – chroniony przez czarnoksięŜnika Atlanta - nawraca się i po wielu przygodach poślubia ukochaną Bradamantę. Po długotrwałych zmaganiach chrześcijanie zwycięŜają muzułmanów, Karol tryumfuje. Ogromny sukces tej rycerskiej baśni we Włoszech i w Europie. Recepcja w Polsce: dobry przekład Piotra Kochanowskiego z pocz. XVII w., opublikowany o wiele później. Niccolò Machiavelli, 1469-1527. Biografia: „sekretarz florencki” (il segretario fiorentino), liczne misje dyplomatyczne we Włoszech i w Europie. Dramatyczny zwrot w 1512 r. wraz z upadkiem florenckiej Republiki i powrotem Medyceuszy, wygnanie i wiejska samotność. Ponowny – w skromnym zakresie – udział w Ŝyciu publicznym w ostatnich latach. Pisma z okresu słuŜby Republice (sprawozdania z misji). Dzieło wiekopomne, do dziś Ŝywe, znane całemu światu: KsiąŜę (Il principe, nap. 1513, wyd. pośm. 1532, niewielki traktat o 29 rozdz., zawiera wyniki rozmyślań autora nad historią staroŜytną i osobistych doświadczeń polityka; jest przeciwny opartym na najwyŜszych autorytetach, powszechnie przyjętym poglądom. Nowoczesny władca, którego przedstawia Machiavelli, powinien przede wszystkim umieć pokonywać trudności, zwycięŜać nie w trosce o własny interes, lecz po to, aby zapewnić poddanym pokój i dobrobyt. Powinien zatem chwytać się róŜnych środków, niejednokrotnie sprzecznych z moralnością chrześcijańską. Ludzie są źli z natury, trzeba nimi rządzić silną ręka. KsiąŜę wzbudził od razu wielkie zainteresowanie, ale i gwałtowne sprzeciwy. Obok tego traktatu najwaŜniejszym dziełem Machiavellego są obszerne RozwaŜania nad pierwszym dziesięcioksiegiem historii Rzymu Liwiusza (Discorsi sopra la prima deca di Tito Livio, nap. 1519, wyd. pośm. 1532), poświęcone dziejom republikańskiego Rzymu opowiedzianym przez Liwiusza. Republika rzymska jest dla autora doskonałym organizmem państwowym, który swoją wielkość zawdzięczał całemu ludowi; współcześni winni na nim się wzorować. RozwaŜania to prawdziwa kopalnia trafnych, oryginalnych refleksji i komentarzy dotyczących czasów dawnych i nowych (ujemna rola papiestwa w historii Włoch); stanowi poniekąd niezbędne uzupełnienie Księcia. W renesansowym teatrze włoskim nader waŜne miejsce zajmuje wystawiana po dziś dzień komedia Machiavellego Mandragora (La Mandragola, nap. ok. 1518, wyd. ok. 1520). Recepcja twórczości Machiavellego – zwłaszcza Księcia – w krajach Europy łącznie z Polską, antymakiawelizm. Francesco Guicciardini, 1483-1540. Florencki patrycjusz, dostojnik Państwa Koscielnego potajemnie wysoce krytyczny wobec duchowieństwa; przyjaciel Machiavellego. Jego oryginalny zbiór aforyzmów pt. Zapiski (Ricordi, wyd.pośm.1576, ponad 200 pozycji) dotyczy wydarzeń bieŜących oraz stosunków międzyludzkich w ogóle, zaleca umiejętne postępowanie w konkretnych sytuacjach, dostosowywanie się do istniejących warunków. W obszernej Historii Włoch (Storia d’Italia, wyd. pośm. 1564), obejmującej czasy autora, okazuje się Guicciardini utalentowanym historiografem. Baldassarre Castiglione, 1478-1529, północnowłoski szlachcic znający dobrze szereg włoskich dworów. W Dworzaninie (Il Cortegiano, 1528) kreśli dokładnie sylwetkę wzorowego sługi panujących, hojnie obdarzonego zaletami ciała i ducha. Jego obraz dworskiej społeczności odpowiada w pełni renesansowym ideałom dobra i piękna. Adaptacja polska Lukasza Górnickiego Dworzanin polski, 1566. Poezja makaroniczna. Teofil Folengo z Mantui (1491-1544) posługuje się w swoich wierszach sztucznym językiem, łączącym włoskie słownictwo z łacińską morfologią, składnią i metryką. Jego parodiujący poematy rycerskie Baldus (Baldus, 1517), epopeja plebejska. Język Folenga naśladuje w Polsce Stanisław Orzelski (1581-1623). Teatr renesansowy. O komediach Ariosta i Machiavellego była juŜ mowa. Obok nich liczne komedie „regularne” o określonej budowie, na ogół niewiele warte. WyróŜnia się Calandria (Historia Calandra, 1521) Bernarda Doviziego da Bibbiena, docsity.com 6 papieskiego dyplomaty, na koniec kardynała, który czerpał z Plauta i z Dekameronu (nowele o naiwnym Calandrinie). Najlepsza jest anonimowa Wenecjanka (Venexiana, ok. 1535, wyd. dopiero 1928) w dialekcie weneckim: dwie weneckie damy współzawodniczą z sobą o względy pięknego przybysza z Mediolanu; anonimowy autor świadomie odrzuca obyczajowe konwencje. Od konwencji odcina się równieŜ Angelo Beolco zw. Ruzzante (1496-1542) z Padwy, pisarz w tamtejszym dialekcie będący równieŜ doskonałym aktorem, występującym we własnych sztukach. O chłopie powracającym z wojny (Il parlamento de Ruzzante, ok. 1529) i Bilora (Bilora, ok. 1529) to ponure w gruncie rzeczy historie z Ŝycia wieśniaków. Autorem kilku komedii jest sławny zwłaszcza dzięki swoim śywotom kurtyzan – Ragionamenti, 1534-1536, Pietro Aretino (tj. z Arezzo), 1492-1556; jego La cortigiana – Komedia dworska,1525, to realistyczny obraz środowiska dworskiego w Rzymie, jakŜe róŜnego od tego, które przedstawił Castiglione w swoim Dworzaninie. Wzorowaną dokładnie na twórczości staroŜytnych tragedią zajmują się erudyci, pisząc sztuki na ogół niestrawne. Na wzmiankę zasługuje Giovan Battista Giraldi Cinzio, 1504-1573, z Ferrary, autor m.in. ociekającej krwią Orbeki (Orbecche, 1541). Nowelistyka renesansowa. Cinzio napisał równieŜ Sto opowiadań (Hecatommiti, 1565), których głównym tematem jest sacco di Roma (splądrowanie Rzymu przez wojska cesarskie w 1527 r.). Na pierwszy plan wysuwa się jednak stanowczo północnowłoski duchowny Matteo Bandello, 1485-1561, autor obszernego zbioru nowel (Novelle, 4 ks., 1554-1573, łącznie ponad 200 pozycji), odzwierciedlającego wiernie współczesny mu świat. Nie brak w nim opowieści posępnych, pełnych grozy; bohaterami miotają często niepohamowane namiętności, Ŝyciem wydaje się władać przypadek. Florentczykami byli: Anton Francesco Grazzini (1503-1584), w którego zbiorze Wieczerze (Le Cene) dominuje temat beffe (p. wyŜej, Boccaccio), i Agnolo Firenzuola (1493-1543), autor konwencjonalnych pod względem treści nowel ze zbioru Rozmowy o miłości (Ragionamenti d’amore). Pierwszą nowoczesną autobiografię napisał we Włoszech Benvenuto Cellini, 1500-1571, znakomity florencki artysta: śywot (Vita, wyd. dopiero 1728). Obfituje ona we wspaniałe epizody, jak ucieczka autora z Zamku św. Anioła w Rzymie czy dramatyczny opis odlewania z brązu słynnego posągu Perseusza. W konflikcie z Kościołem znalazł się filozof Giordano Bruno, 1546-1600, piszący po łacinie i po włosku, który ze swoich „dialogów metafizycznych” i „moralnych” (Wieczerza popielcowa – La cena delle ceneri, i in.) uczynił potęŜny oręŜ walki ideologicznej, broniąc m.in. teorii Kopernika. Bruna moŜna nazwać świeckim męczennikiem: spalono go w Rzymie na stosie. Torquato Tasso, 1544-1595, najwybitniejszy obok Ariosta poeta włoski XVI w. Ur. w szlacheckiej rodzinie w Sorrento; dworzanin w Ferrarze. Brak równowagi psychicznej, mania prześladowcza; osadzony w szpitalu-więzieniu dla obłąkanych, później tułaczka po Włoszech w dusznej atmosferze kontrreformacji, bieda. Ostatnie lata w Rzymie. Obszerny zbiór listów Tassa zawiera wyznania bardzo nieraz osobiste, świadczące o jego duchowej udręce. Swoje drobne utwory poetyckie – sonety i kancony - zebrał w tomie Rime (Wiersze). Dramat pasterski Amintas (Aminta, 1580) to marzenie o szczęściu, które daje miłość, a do którego ludzie wytrwale dąŜą. Głównym dziełem Tassa jest poemat heroiczno-romansowy Jerozolima wyzwolona (Gerusalemme liberata, 1581), w 20 pieśniach oktawą, łącznie ponad 15 tys. wersów jedenastozgłoskowych. Osnową akcji są dzieje I krucjaty, 1096-1099, pod wodzą Godfryda de Bouillon, w jej decydującej fazie, zakończonej zdobyciem Jerozolimy. Obok motywu bohaterskiego mamy tam motyw romansowy; oba łączą się z sobą w harmonijną całość. Dla krzyŜowców Tassa wojna nie jest juŜ piękną przygodą, jak dla rycerzy Boiarda i Ariosta, lecz okrutną walką; miłość jest w Jerozolimie wyzwolonej przede wszystkim cierpieniem, pogonią za szczęściem nieosiągalnym. Tankred zadaje nieświadomie śmierć zakochanej w nim Kloryndzie. Nowością są zwłaszcza: tematyka historyczna „prawdziwa”, oparta na dokumentach; szczera, płomienna religijność, docsity.com 7 której nie tłumią dyskretne akcenty zmysłowe; wyraźna charakterystyka postaci w szczególności kobiecych (Erminia, Klorynda – Clorinda, czarodziejka Armida). Do najwcześniejszych przekładów arcydzieła Tassa naleŜy polski Gofred abo Jeruzalem wyzwolona, 1618, pióra tłumacza Ariosta, Piotra Kochanowskiego; tekst ten określono mianem „rex polonorum poematum”. Barok Poezja doby baroku. Obowiązuje w niej „poetyka zadziwienia” (la poetica della meraviglia) stawiająca sobie za cel wzbudzenie w odbiorcy podziwu przede wszystkim pomysłowością, lecz takŜe atrakcyjnością opisu i melodyjnością wiersza. Pomysłowości odpowiada konceptyzm (il concettismo) polegający na grze efektów słownych i przesadnej ozdobności tekstu. Niezbędne okazują się tu figury retoryczne, a przede wszystkim metafora. Neapolitańczyk Gian Battista Marino, 1569-1625, mistrz poezji barokowej, po burzliwym Ŝyciu we Włoszech trafia do ParyŜa i wiąŜe z tamtejszym dworem; na rok przed śmiercią wraca do Neapolu. Pisze juŜ w młodości wiersze liryczne często przesiąknięte erotyzmem – jak te poświęcone pocałunkom w tomie Lira (La Lira, pocz. XVII w.) – oraz „baśniowe” o tematyce mitologicznej i pasterskiej. Ostatnim wielkim poematem literatury starowłoskiej jest jego Adonis (Adone, 1623), 20 pieśni oktawą, łącznie ponad 5 tys. oktaw. Tematem jest znany mit o Adonisie, który autor rozbudował i i uzupełnił szeregiem epizodów i dygresji - stąd bardzo swobodna struktura sąŜnistego utworu. W królestwie Wenus na Cyprze Adonis i bogini kochają się w sobie, na ich drodze staje zazdrosny Mars. Pięknego młodzieńca spotyka szereg przygód, wreszcie ginie on na polowaniu ku rozpaczy kochanki. Mitologia traci w ujęciu Marina wszelką powagę, jego bogowie to postaci frywolne i kapryśne, które dzięki temu właśnie mają zadziwić czytelnika. Do najbardziej udanych fragmentów poematu naleŜą opisy przyrody, jak słynna pochwała róŜy, Rosa, riso d’Amor… (pieśń III). Recepcja Marina w Polsce: przede wszystkim anonimowy przekład Adone (Adon, II poł. XVII w.) na doskonałym poziomie. Maryniści (i marinisti) to rzesza naśladowców Marina, uznanego przez współczesnych za „księcia poetów”. Dla zadziwienia czytelnika posuwają się nieraz dalej od mistrza, pisząc np. wiersze o kobietach kulawych, jąkających się, karłowatych, a zamiast cenionej przez swoich poprzedników wiosny opiewając mroźną zimę. Tradycję klasyczną kontynuuje natomiast obcy Mariniemu Gabriello Chiabrera, 1552-1638, dworzanin Medyceuszy: jego wzorami są przede wszystkim Anakreont i Horacy. Poezję heroikomiczną reprezentuje Alessandro Tassoni, 1565-1635, z Modeny, autor poematu Wiadro porwane (La secchia rapita, 1621), Ŝartobliwej opowieści o wojnie, toczonej w średniowieczu przez Bolonię przeciw Modenie z powodu skradzionego bolończykom, drewnianego wiadra. Teatr barokowy. Utwory prawie zawsze wierszowane, wystawiane przy akompaniamencie muzyki. Pojawia się więc melodramat, jak Ariadna (Arianna, 1608) florentczyka Ottavia Rinucciniego do muzyki znakomitego kompozytora Claudia Monteverdiego. Wielkim powodzeniem cieszy się dramat pasterski, jak Pasterz wierny (Il Pastor fido, 1590) Giovan Battisty Guariniego z Ferrary, o mocno skomplikowanej akcji, toczącej się w mitycznej Arkadii. Liczne komedie pisze m.in. neapolitańczyk Giambattista Della Porta: akcja ich jest zwykle wysoce nieprawdopodobna, bohaterowie popisują się barokową elokwencją. Tragedie dotyczą w pierwszym rzędzie stosunku między polityką a moralnością, o którym wiele wówczas dyskutowano. Wystarczy wymienić Federica Della Valle Królową Szkocji (La Reina di Scozia, 1628) o konflikcie miedzy katoliczką Marią Stuart a protestantką ElŜbietą I, gdzie pierwsza uosabia dobro, a druga – zło. Komedia dell’arte (commedia dell’arte) teatrem zawodowego aktora. Powstaje w juŜ w połowie XVI w. w Padwie, jej rozkwit przypada jednak na XVII wiek, wielkim docsity.com 10 Giacomo Casanova, 1725-1798, ze swoją wyjątkowo obszerną, napisaną po francusku Historią mojego Ŝycia (Histoire de ma vie, wyd. dopiero 1827). KsiąŜka ta dostarcza po dziś dzień pasjonującej lektury, mając przy tym nieprzemijającą wartość dokumentarną. Pozostają na zawsze w pamięci niektóre jej fragmenty, jak ucieczka Casanovy z weneckiego więzienia czy jego dramatyczny pojedynek w Warszawie z polskim dostojnikiem. Szereg innych autorów zredagował barwne relacje z podróŜy po wielu krajach europejskich, w pierwszym rzędzie Francji, Anglii i Niemiec. Narodziny nowoczesnego dziennikarstwa: wenecjanin Gaspare Gozzi, 1713- 1786, zuboŜały arystokrata, w wydawanej przez siebie w latach 1760-1761 ”Gazzetta veneta” opisuje i komentuje wydarzenia bieŜące w Wenecji, przeplatając i oŜywiając kronikę anegdotami, recenzjami teatralnymi, wizerunkami postaci. Giuseppe Parini, 1729-1799, oświeceniowy poeta. Duchowny, zarabia na Ŝycie najpierw jako nauczyciel w rodzinie mediolańskch arystokratów, pracuje potem w szkolnictwie publicznym w Mediolanie. Zna illuministi z kręgu „Il Caffè” i podziela ich światopogląd, dając temu dowód najpierw w swoich odach (Odi, wyd. 1791), poświęconych w znacznej części szerzeniu oświeceniowych haseł. Jego najwaŜniejszy utwór to satyryczno-dydaktyczny poemat (ponad 3700 wersów jedenastozgłoskowcem bezrymowym) Dzień (Il Giorno,1763-1799) w 4 częściach: Ranek (Il Mattino), Południe (Il Mezzogiorno), Zmierzch (Il Vespro) i Noc (La Notte). Bohaterem całości jest „Panicz” (il Giovin Signore) – młody mediolański arystokrata, obok którego występuje sam autor w roli doradcy: Panicz powinien postępować podobnie jak inni, równi mu stanem. Idzie tu oczywiście o unaocznienie, jak bardzo bezcelowa i pasoŜytnicza jest egzystencja klasy umieszczonej na szczycie drabiny społecznej. Parini okazuje się więc zdecydowanym przeciwnikiem przywilejów klasowych, człowiekiem Oświecenia przekonanym o tym, Ŝe do wspólnego dobrobytu powinni przyczyniać się wszyscy. Swój egalitaryzm wyraŜa jednak w łagodny dość sposób, w chrześcijańskim niemal, moralizującym duchu. Teatr doby Oświecenia: Carlo Goldoni, 1707-1793. Wenecjanin Goldoni ze skromnej mieszczańskiej rodziny pozostaje nadal najlepszym, najbardziej w świecie znanym włoskim komediopisarzem. Większość Ŝycia spędził w rodzinnym mieście, lecz w 1762 r. przeniósł się na stałe do ParyŜa. W swojej bardzo obfitej twórczości – ponad 200 utworów scenicznych – aprobował program Oświecenia, wypowiadał się przeciw ujemnym zjawiskom w Ŝyciu społecznym, przeciw przestarzałym, nieracjonalnym tradycjom i obyczajom. Stan trzeci, nie wyłączając plebsu, odgrywa w jego komediach najwaŜniejszą rolę. Podobnie jak prawie wszyscy illuministi zachowuje jednak Goldoni daleko posuniętą ostroŜność: pomija tematykę religijną, nie mówiąc juŜ o politycznej. Cechuje go niezachwiany optymizm: zło okazuje się zawsze słabsze od dobra. W realistycznym teatrze Goldoniego znajdujemy sugestywny obraz społeczeństwa jego czasów. Do najbardziej znanych, po dziś dzień wystawianych nie tylko we Włoszech jego komedii zaliczają się przede wszystkim: Sługa dwóch panów (Il servitore di due padroni, 1746), Mirandolina (La locandiera, 1753), Placyk (Il campiello, 1756), Gbury (I rusteghi, 1760) Awantura w Chioggi (Le baruffe chiozzote, 1762), Wachlarz (Il ventaglio, 1764); część z nich napisał w dialekcie weneckim. Tzw. „reforma teatralna” Goldoniego wymierzona była w komedię dell’arte – teatr bez literackich tekstów – trzeba jednak przyznać, Ŝe sam wziął z niej niemało (zawrotne chwilami tempo akcji, Ŝywy dialog). Sztuki Goldoniego dotarły do Polski juŜ w XVIII w. Goldoni miał w Wenecji zaciętego wroga. Był nim hrabia Carlo Gozzi (1720-1806), młodszy brat Gaspara (p. wyŜej), arystokratyczny konserwatysta, zdecydowany przeciwnik Oświecenia, a jednocześnie utalentowany literat. W Goldonim widział zuchwałego mieszczanina, a „reforma” rozdraŜniła go jako zamach na włoską tradycję teatralną. Postanowił dowieść, Ŝe on, pisząc zupełnie inaczej niŜ Goldoni, odniesie większy jeszcze sukces. Tak się teŜ stało dzięki Baśniom (Fiabe) docsity.com 11 Gozziego – początkowo luźnym scenariuszom jak w komedii dell’arte, później pełnym tekstom literackim, przeznaczonym jednak zawsze dla aktorów występujących w maskach, które Goldoni ze swojego teatru wyeliminował. Miłość do trzech pomarańczy (L’amore delle tre melarance, 1761), Błękitny potwór (Il mostro turchino, 1765), Król Jelonek (Il re Cervo, 1772), KsięŜniczka Turandot (Turandot, 1772) i in., wszystkie o baśniowym charakterze, oczarowały wenecką publiczność, która odwróciła się od Goldoniego, co skłoniło go do przeniesienia się do Francji. Najbardziej znanym utworem Gozziego jest dziś KsięŜniczka Turandot – takŜe dzięki operze Pucciniego. U schyłku stulecia tworzy najwybitniejszy włoski tragediopisarz, piemoncki arystokrata hr. Vittorio Alfieri, 1749-1803. NiezaleŜny finansowo wiele podróŜował po Europie, potem osiedlił się we Florencji. Jego ideałem była bohaterska walka z tyranią; pisał o tym w swoich traktatach prozą. Walka z tyranią jest teŜ tematem wielu jego tragedii. Stylizowany bohater republikański, lub w kaŜdym razie walczący o wolność, zderza się tam z równie stylizowanym, bezlitosnym despotą; złoŜona jest psychika owych postaci, umiejętnie stopniowany konflikt prowadzi niechybnie do śmierci jednej lub obu. Alfieri pisze jedenastozgłoskowcem bezrymowym, jego język jest umyślnie szorstki, niemelodyjny, ma wyraŜać uczucia wzniosłe i gwałtowne. Tematy czerpie z mitologii, z historii i z Biblii na wzór tragediopisarzy dawniejszych. Oto kilka tytułów: Agamemnon (Agamennone), Tymoleon (Timoleone), Wirginia (Virginia), SprzysięŜenie Pazzich (La congiura dei Pazzi), Filip II (Filippo II), Maria Stuart (Maria Stuarda), Saul (Saul) – wszystkie z lat 1774-1786, wyd. w latach 1787- 1789. Ceniony we Włoszech Alfieri był zawsze stosunkowo mało znany za granicą, chociaŜ np. w Polsce przetłumaczono i wystawiono kilka jego tragedii na początku XIX w. docsity.com