Historia Polski - Notatki - Historia - Część 3, Notatki z Historia

Pobierz Historia Polski - Notatki - Historia - Część 3 i więcej Notatki w PDF z Historia tylko na Docsity! 33 poszczególnych starciach (Trzciana, 1627) na mocy 6-letniego rozejmu, zawartego w 1629 r. W Starym Targu, Prusy Królewskie pozostały pod okupacją, a Szwedzi pobierali cło od wartości handlu gdańskiego. Kres obecności szwedzkiej w Prusach położył dopiero w 1635 r. rozejm w Sztumskiej Wsi podpisany na 25 lat już przez syna i następcę Zygmunta III Wazy, Władysława IV. Stosunki z Rosją w XVII w. W 1600 r. do Moskwy udał się z poselstwem Lew Sapieha, doprowadzając do zawarcia na 20 lat rozejmu pomiędzy obydwoma państwami. W trakcie kryzysu wewnętrznego w Rosji (wielkiej smuty) w Rzeczypospolitej pojawił się Dymitr Samozwaniec podający się za syna Iwana Groźnego (który w istocie został zgładzony w 1591 r.). Wsparty przez część polskiej magnaterii, wkroczył on do Rosji, w 1605 r. zajął Moskwę i zasiadł na tronie carskim. Gdy wkrótce został zamordowany, w 1607 r. pojawił się w Polsce drugi Dymitr Samozwaniec, ponownie poparty przez część magnaterii, który obległ Moskwę. Car Wasyl Szujski zapewnił sobie pomoc szwedzką, co wywołało interwencję zbrojną Polski, dotychczas formalnie niezaangażowanej w konflikt. W latach 1609-11 siły polskie obległy i zdobyły Smoleńsk, a następnie pokonawszy armię rosyjsko-szwedzką pod Kłuszynem (1610) opanowały Moskwę. Bojarzy proponowali koronę carską królewiczowi Władysławowi Wazie pod warunkiem przejścia na prawosławie i przybycia do Moskwy, na co jednak nie zgodził się król Zygmunt III. W efekcie w Rosji wybuchło powstanie, co zmusiło polską załogę na Kremlu do kapitulacji (1612) i utorowało drogę na tron carski Michałowi Romanowowi. W latach 1617-18 miała miejsce wyprawa królewicza Władysława Wazy na Moskwę, która zakończyła się podpisaniem rozejmu w Dywilinie na 14,5 roku. Rzeczpospolita przyłączyła na jego mocy ziemie smoleńską, czernihowską i siewierską. Po wygaśnięciu rozejmu, w latach 1632-34 trwała kolejna wojna, rozpoczęta rosyjskim uderzeniem na Smoleńsk. Polska odsiecz zmusiła jednak Rosjan do kapitulacji, co pozwoliło w 1634 r. zawrzeć "pokój wieczysty" w Polanowie, który potwierdził warunki rozejmu w Dywilinie, a dodatkowo Władysław IV zrezygnował w nim z pretensji do korony carskiej. 34 Stosunki z Turcją, Habsburgami i Brandenburgią Mimo konfliktu o tron polski pomiędzy arcyksięciem Maksymilianem Habsburgiem a Zygmuntem Wazą, wkrótce po zwycięstwie tego ostatniego, w 1589 r. zawarto układ bytomsko- będziński potwierdzający dobre stosunki polsko-habsburskie. Za panowania Wazów również granica polsko-turecka była zazwyczaj spokojna i stosunkowo rzadko dochodziło do zderzenia obu potęg. Zdarzały się natomiast to potyczki inspirowane przez Tatarów będących wasalami tureckimi albo podlegających Polsce Kozaków. W 1617 r. zawarty został w Buszy układ, w którym Rzeczpospolita przyobiecała powstrzymać wyprawy Kozaków na posiadłości tureckie, zaś Porta - najazdy Tatarów na ziemie polskie. Rzeczpospolita zrezygnowała też ze swej wcześniejszej aktywnej polityki w Mołdawii, Wołoszczyźnie i Siedmiogrodzie. Do jedynego poważnego konfliktu polsko-tureckiego w pierwszej połowie XVII w. doszło w latach 1620-21 po wyprawie lisowczyków na Siedmiogród (1619), którego książę Bethlen Gabor oblegał w Wiedniu cesarza (szwagra Zygmunta III Wazy). Mimo że Rzeczpospolita pozostawała formalnie neutralna w wojnie trzydziestoletniej, była to nieformalna pomoc polskiego króla dla obozu cesarskiego. Gabor porozumiał się z Portą, która zagroziła Polsce wojną. Aby uprzedzić uderzenie tureckie, hetman Żółkiewski wkroczył do Mołdawii, poniósł jednak klęskę pod Cecorą i zginął (1620). Losy wojny odwróciły się w 1621 r. pod Chocimiem, gdzie Turków zwyciężył hetman Chodkiewicz. Kończący konflikt pokój z Turcją wyznaczał granicę obu państw na Dniestrze. W 1618 r. po śmierci ostatniego Hohenzollerna z linii pruskiej, zgodnie z uchwałą sejmu (1611), lenno pruskie objęła linia brandenburska tego rodu. Królewskie plany wprowadzenia stałego wojska, podatku oraz reformy sposobu sejmowania (głosowanie większością) i polityka prokatolicka Zygmunta III Wazy oburzała część szlachty. Zarzucano królowi chęć wprowadzenia absolutyzmu oraz konszachty z Habsburgami. Na czele opozycji stali Mikołaj Zebrzydowski i Janusz Radziwiłł, którzy w 1606 r. pod Sandomierzem wypowiedzieli królowi posłuszeństwo, organizując rokosz. Pogodzenie stron oznaczało rezygnację buntowników z zamiaru detronizacji króla, ale też z pomysłów reform tego ostatniego. Przywódcy rokoszu nie zostali przy tym pociągnięci do odpowiedzialności, co stanowiło niebezpieczny precedens na przyszłość. Od XVII w. zauważalne były tendencje 37 terytorium. Kapitulacja pospolitego ruszenia pod Ujściem (25 lipca) oraz zdrada hetmana Janusza Radziwiłła na Litwie (15 sierpnia) otworzyła im drogę w głąb Rzeczpospolitej. Jan Kazimierz zmuszony był uciekać na Śląsk. Do końca roku wojska szwedzkie opanowały większość obszaru Korony i część Wielkiego Księstwa. W listopadzie-grudniu 1655 r. oblegały one bezskutecznie Jasną Górę, która stała się narodowym symbolem oporu. Wkrótce też powrócił do kraju król, a 29 grudnia zawiązała się antyszwedzka konfederacja tyszowiecka. Jednym z dowódców sił wiernych królowi był kasztelan kijowski Stefan Czarniecki. W 1656 r. Szwecja zawarła przymierze z elektorem brandenburskim Fryderykiem Wilhelmem, będącym jako władca Prus lennikiem Polski. Stanowiło to początek realizacji planów króla szwedzkiego Karola Gustawa dotyczących rozbioru Rzeczypospolitej między Szwecję, Brandenburgię, Siedmiogród (Jerzy Rakoczy) oraz Kozaków i Bogusława Radziwiłła (układ w Radnot). Polska szukała w tej sytuacji ratunku w akcji dyplomatycznej. Podpisała rozejm z Rosją w Niemieży, z elektorem brandenburskim w Welawie (znoszący zależność lenną Prus Książęcych od Rzeczypospolitej), a w 1658 r. ugodę hadziacką z Kozakami, którym po śmierci Chmielnickiego przewodził Jan Wyhowski. (Zgodnie z nią województwa kijowskie, bracławskie, czernihowskie stanowić miały trzecią, obok Korony i Litwy, część Rzeczypospolitej). W 1660 r. podpisany został traktat w Oliwie kończący wojnę szwedzką. Polska zrzekła się Inflant aż po Dźwinę, a polscy Wazowie pretensji do korony szwedzkiej. W latach 1660-67 nastąpiło natomiast wznowienie wojny o Ukrainę między Rzeczypospolitą i Rosją. Polacy (w sojuszu z Tatarami) odnieśli w niej zwycięstwa pod Połonką i Cudnowem, jednak ich działania paraliżowały konfederacje niepłatnego wojska (Związek Święcony, 1661). Po zaspokojeniu roszczeń żołnierzy Jan Kazimierz zorganizował w latach 1663-64 wyprawę moskiewską, która nie przyniosła jednak rezultatów. Wyczerpanie wojną i rosnące niebezpieczeństwo ze strony Turcji skłoniło obie strony do podpisania w 1667 r. rozejmu w Andruszowie (na 13,5 roku). Sankcjonował on utratę Smoleńszczyzny, Czernihowszczyzny i Siewierszczyzny przez Rzeczpospolitą oraz wprowadzał podział Ukrainy wzdłuż linii Dniepru. Położyło to kres przewadze Rzeczypospolitej na Wschodzie. W 1686 r. podpisany został z Rosją traktat Grzymułtowskiego, który potwierdzał warunki andruszowskie. 38 Abdykacja Jana Kazimierza Wojna ze Szwecją, która obnażyła wewnętrzną słabość Rzeczpospolitej, skłoniła Jana Kazimierza do podjęcia próby wzmocnienia władzy królewskiej. Najjaskrawszym przejawem rosnącego rozprzężenia państwa było liberum veto (zerwanie sejmu przez posła), zastosowane po raz pierwszy w 1652 r. przez jednego z posłów litewskich Władysława Sicińskiego, który zaprotestował w ten sposób przeciw przedłużaniu obrad sejmu. Władzę centralną, wojsko i skarb opanowywał coraz większy chaos. W tej sytuacji koła dworskie wysunęły projekt niezbędnych reform, do którego w 1659 r. przychylnie odniósł się sejm. Sprawę skomplikował jednak plan Jana Kazimierza przeprowadzenie elekcji vivente rege (za swego życia) francuskiego kandydata na tron. Wywołało to podział wśród magnaterii na dwa obozy - popierający koncepcję króla i zwalczający ją. Opozycja pod przywództwem hetmana polnego i marszałka wielkiego koronnego Jerzego Lubomirskiego, broniąca "złotej wolności" szlacheckiej, była wspierana przez Wiedeń, zainteresowany storpedowaniem kandydatury francuskiej na tron polski. W 1664 r. sąd sejmowy skazał Lubomirskiego na banicję i utratę urzędów, co doprowadziło do wybuchu rokoszu (1665-66). Jan Kazimierz próbował stłumić bunt siłą, Lubomirski rozbił jednak wojska królewskie w bitwach pod Częstochową (1665) i Mątwami (1666). Zmusiło to króla do zawarcia ugody z rokoszanami: Lubomirski ukorzył się przed nim, lecz król musiał zrezygnować ze swych planów. Było to poniżeniem dla władzy królewskiej i na długie lata przekreśliło możliwości reform państwa. Rozczarowany porażką i upokorzeniem Jan Kazimierz abdykował w 1668 r. i udał się na emigrację do Francji, gdzie zmarł cztery lata później. Po abdykacji Jana Kazimierza, pod naciskiem szlachty, która chciała pokrzyżować intrygi magnatów i obcych dworów, królem wybrany został Michał Korybut Wiśniowiecki, syn Jeremiego. Panował on do krótko, bo zalewie do 1673 r. Jego wybór kontestowany był przez profrancuską opozycję magnacką z prymasem Mikołajem Prażmowskim i hetmanem Janem Sobieskim na czele. W 1672 r. W obronie króla zawiązała się szlachecka konfederacja w Gołębiu, spory wewnętrzne zeszły jednak na dalszy plan w obliczu narastającego zagrożenia tureckiego. 39 Wojny z Turcją 1667-99 Ponad trzydziestoletnie wojny Rzeczpospolitej z Turcją (1667-99) stanowiły rezultat konfliktu o Ukrainę. Wrzenie nad Dnieprem, którego wynikiem było uznanie się przez hetmana kozackiego Doroszenkę za lennika sułtana, dało Turkom pretekst do rozpoczęcia działań zbrojnych. W 1672 r. liczna armia turecka wkroczyła na południowo-wschodnie rubieże Rzeczpospolitej i po krótkim oblężeniu zdobyła najważniejszą twierdzę polską - Kamieniec Podolski. Niemal bezbronna wówczas Polska zmuszona została przyjąć upokarzające warunki traktatu buczackiego, które przewidywały odstąpienie Turcji województw podolskiego, bracławskiego (dla Doroszenki) i południowej części Ukrainy i zobowiązywały ją do płacenia haraczu. Szok wywołany klęską spowodował mobilizację sił Rzeczpospolitej, która zaowocowała w 1673 r. zwycięstwem wojsk polskich nad Turkami pod Chocimiem i utorowała drogę do korony hetmanowi Janowi Sobieskiemu, panującemu w latach 1674-96. Wojna z Turcją trwała jednak nadal, a Polskę stać było jedynie na działania obronne. W tej sytuacji, w 1676 r. zawarty został z Turcją rozejm w Żurawnie, który pozostawiał w jej rękach większość zdobyczy. Niekorzystny dla Polski obrót spraw na Wschodzie przyczynił się do uaktywnienia zachodniej polityki króla. W latach 1677-78 Francja, na mocy traktatu w Jaworowie (1675), pośredniczyła w zawarciu konwencji polsko-szwedzkiej wymierzonej przeciw Brandenburgii. Brak efektywnego współdziałania ze Szwecją, wzrost zagrożenia tureckiego i silna opozycja przeciw polityce królewskiej spowodowały jednak zarzucenie aktywnej polityki bałtyckiej i powrót do polityki antytureckiej, której wyrazem było podpisanie w 1683 r. traktatu z Austrią. Na mocy tego układu jeszcze tego samego roku wojska polskie przyszły na odsiecz oblężonemu przez armię turecką Wiedniowi (12 września) i prowadziły dalsze działania wojenne na Węgrzech (bitwy pod Parkanami). W 1684 r. Rzeczpospolita przystąpiła do antytureckiej Ligi Świętej, którą tworzyły Austria, Wenecja, papiestwo i od 1686 r. Moskwa. Wojska polskie podejmowały wyprawy na posiadłości tureckie w Mołdawii (1686 i 1691), które nie przyniosły jednak sukcesów. Wojnę zakończył w 1699 r. pokój w Karłowicach, mocą którego Polska odzyskała Podole z twierdzą w Kamieńcu. Kultura sarmacka 42 orłów (jego twórcą był dyplomata rosyjski Loewenwold), celem niedopuszczenia do elekcji kolejnego Wettyna w Polsce. W 1733 r., po śmierci Augusta II, wybuchła wojna o sukcesję polską. Wobec nieporozumień między Rosją, Austrią i Prusami co do następcy zmarłego władcy, na króla wybrano popieranego przez Francję Stanisława Leszczyńskiego (od 1725 r. będącego teściem Ludwika XV, króla Francji). Niechętni mu magnaci wezwali jednak na pomoc wojska rosyjskie, pod których osłoną wybrano królem Augusta III Wettyna. W 1734 r. W obronie Leszczyńskiego zawiązała się konfederacja dzikowska, lecz nie poniosła ona porażkę. Po kapitulacji popierającego go Gdańska, Leszczyński ponownie zmuszony był uciekać do Francji. W 1735 r. sporządzono preliminaria pokojowe, kończące faktycznie wojnę o polską sukcesję. (Formalny pokój podpisano w Wiedniu dopiero w 1740 r.). Leszczyński zrzekł się w nich korony polskiej i został księciem związanej z Francją Lotaryngii (1736-66). Tron polski objął natomiast August III, który panował do 1763 r. W ostatnich latach jego panowania miała w Europie miejsce wojna siedmioletnia (1756-63). Rzeczpospolita nie brała w niej udziału, jednak jej terytorium przemierzały obce wojska. Prusy zalały kraj fałszywą monetą (1758-62), co doprowadził do ciężkiego kryzysu walutowego. Początek panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego Chaos wewnętrzny i rosnąca świadomość potrzeby reform doprowadziły do wyboru w 1764 r. na króla kandydata familii (Czartoryscy), Stanisława Augusta Poniatowskiego. Jego elekcja odbyła się w asyście wojsk rosyjskich. Sejm konwokacyjny zawiązany pod laską konfederacji (co umożliwiało głosowanie większością, a nie jak normalnie jednogłośnie) umożliwił przeprowadzenie szeregu reform. Były to: # wprowadzenie głosowania większością na sejmikach, zakaz uchwalania podatków wojewódzkich, usunięcie z sejmików części szlachty nieposiadającej (tzw. gołoty); # spisanie regulaminu obrad sejmu, zniesienie instrukcji poselskich, które czyniły z posłów reprezentantów tylko szlachty danej ziemi i ubezwłasnowolniały ich, podział uchwał na sprawy państwowe (materie status), wymagające zgody wszystkich, i sprawy ekonomiczne, głosowane większością (ich moc trwać miała nawet w przypadku zerwania sejmu); 43 # powołanie komisji wielkich: skarbu i wojska, do współpracy (a faktycznie - nadzoru) z hetmanami i podskarbimi, oraz komisji menniczej. Sejm konwokacyjny nie rozwiązał natomiast problemu innowierców. Wykorzystali to Rosjanie, aby storpedować reformy. W 1767 r. Z ich pomocą zawiązały się konfederacje innowierców - litewska w Słucku i koronna w Toruniu. Jednocześnie Rosjanie zainicjowali powstanie ultrakatolickiej i konserwatywnej konfederacji radomskiej, której ostrze wymierzone było w króla. Obradujący w latach 1767-68 sejm delegacyjny zawarł kompromis z innowiercami, na co nie mały wpływ wywarło wywiezienie przez Rosjan do Kaługi przywódców radomian (Sołtan, Rzewuski). Sejm ten wycofał się z reform lat 1764-66, a ponadto uchwalił tzw. prawa kardynalne (niezmienne zasady ustrojowe) obejmujące wolną elekcję i liberum veto. Brutalne obejście się Rosjan z przywódcami radomian zrodziło jednak nową, zawiązaną w 1768 r. konfederację barską, tym razem pod hasłem obrony katolicyzmu, wolności i niezależności. Dążąc do umiędzynarodowienia sprawy polskiej, konfederaci ogłosili detronizację Stanisława Augusta i zorganizowali nań nieudany zamach (Kazimierz Pułaski). W konflikt włączyła się Turcja, korzystały z niego także Prusy i Austria, które zmierzały do rozbioru Polski. Po rocznych negocjacjach z Rosją w 1772 r. państwa te zawarły konwencja petersburską, która przypieczętowała pierwszy rozbiór Rzeczpospolitej. Obradujący w latach 1773-75 sejm, zwołany w celu ratyfikacji traktatów rozbiorowych powołał instytucje, które odegrać miały istotną rolę w reformowaniu Rzeczpospolitej. Były to Komisja Edukacji Narodowej (pierwsza na ziemiach polskich i w Europie środkowej świecka władza oświatowa), która miała przygotować reformę szkolnictwa, oraz Rada Nieustająca, sprawująca nadzór nad całą administracją (złożona z wybranych przez sejm deputowanych), która miała nadzorować króla, lecz z czasem stała się narzędziem jego polityki. Sejm Czteroletni (1788-92) W 1787 r. na zjeździe w Kaniowie Stanisław August Poniatowski złożył carycy Katarzynie II propozycję zawarcia przymierza skierowanego przeciw Turcji, lecz jego oferta została odrzucona. W 1788 r. rozpoczęły się obrady Sejmu Czteroletniego. Rozwiązana została Rada Nieustająca, 44 uchwalono też podniesienie liczby wojska do 100 000. W 1790 r. zawarty został traktat obronny z Prusami, który uchronić miał Rzeczpospolitą przed potencjalną interwencją niechętnej reformom Rosji. W 1791 r. uchwalona została Konstytucja 3 Maja. Przekształcała ona Rzeczpospolitą w monarchię dziedziczną (po zgonie Poniatowskiego korona przypaść miała Wettynom), z dwuizbowym sejmem o dwuletniej kadencji (nie można go było zrywać). Funkcję rządu pełniła Straż Praw i podległe jej komisje policji, wojska, skarbu oraz edukacji narodowej. Nastąpił sojusz narodu z królem. Przeciwnicy reform nie złożyli jednak broni. 14 maja 1792 r. ujawnili oni w Targowicy zaprzysiężoną 27 kwietnia w Petersburgu konfederację wymierzoną przeciw postanowieniom konstytucji. Wywołało to wojnę polsko-rosyjską. Do Targowicy przystąpił także król (23 lipca). Konfederaci rządzili krajem z Brześcia nad Bugiem, potem z Grodna. 23 stycznia 1793 nastąpił drugi rozbiór Polski. (Traktat rozbiorowy podpisały Rosja i Prusy, jego sygnatariuszem nie była natomiast Austria). Sejm grodzieński - ostatni sejm Rzeczypospolitej - w 1793 r. zaakceptował II rozbiór. Nastąpiło rozwiązanie konfederacji targowickiej, przywrócenie Rady Nieustającej, uchwalenie nowych praw kardynalnych. Liderzy stronnictwa patriotycznego wyemigrowali do Saksonii, skąd przygotowywali powstanie. Sprzyjało ono polityce tej części polityków rosyjskich (m.in. Igelströmowi), którzy dążyli do kolejnego rozbioru i definitywnej likwidacji polskiej państwowości. Insurekcja kościuszkowska i trzeci rozbiór Polski 24 marca 1794 na wieść o buncie brygady Antoniego Madalińskiego Tadeusz Kościuszko wkroczył do opuszczonego przez Rosjan Krakowa i ogłosił akt insurekcji narodowej. Maszerując z 4000 wojska w kierunku Warszawy, rozbił on 4 kwietnia pod Racławicami korpus gen. Tormasowa. 17 kwietnia nastąpił wybuch insurekcji w Warszawie. Powstańcy wyparli ze stolic garnizon rosyjski. (W walkach odznaczył się szewc Jan Kiliński). Pięć dni później powstanie rozpoczęło się także w Wilnie, gdzie czołową rolę odegrał Jakub Jasiński. 7 maja Kościuszko wydał w Połańcu uniwersał, znoszący poddaństwo osobiste chłopów,