Historia powszechna XVIII wieku, Notatki z Historia

Pobierz Historia powszechna XVIII wieku i więcej Notatki w PDF z Historia tylko na Docsity!

I. Część pierwsza

1. Ludność 1.1. Wzrost zaludnienia W XVIII w. Europa weszła w kolejny okres demograficznej ekspansji, po której jednaj nie nastąpił regres. Spadek śmiertelności, ale również spadek stopy urodzeń. Średnia życia ludzkiego wydłuża się z około 25 lat na początku stulecia do około 30 lat u jego schyłku. Jako przyczynę demograficznej depresji w XVII w. wskazywano wojny religijne, i epidemie. Mówi się również o oddziaływaniu ogólnej depresji gospodarczej. Od XVI w, notuje się jeszcze ochłodzenie klimatu, który wpływał na urodzajność zbiorów. Stosunkowo największe znaczenie dla spadku umieralności mogły mieć środki administracyjno-sanitarne, za pomocą których zwalczano epidemie na terenie miast oraz regulowano sprawę pogrzebów i cmentarzy, a w sakli całych prowincji i państw organizowano kwarantanny i kordoy sanitarne. W XVIII zmniejszył się udział ludności cywilnej w stratach wojennych. Armie zostały poddane ściślejszej dyscyplinie, a ich zaopatrzenie dokonywało się w sposób bardziej zorganizowany. Ekspansja demograficzna nasiliła się w krajach uprzemysłowionych, najwyższe jednak wskaźniki występują w krajach wyłącznie rolniczych, a nawet wręcz ubogich, jak Irlandia i Prusy Wschodnie, gdzie najwcześniej nauczono się ratować przed głodem kartoflami. Najszybciej wzrastała w XVIII ludność społeczeństw europejskich poza Europą. Społeczeństwa te były zasilane dopływem imigrantów, głównym czynnikiem był jednak niezwykłe wysoki przyrost naturalny.

.2. Migracje Największym przemieszczeniem etnicznym, które w zasięgu oddziaływania europejskiego kręgu cywilizacyjnego dokonało się w ciągu XVIII, było przerzucenie przez ocean zapewne około 6 mln Murzynów. Rekrutacja białej ludności do Ameryki miewała również na poły niewolniczy charakter. Jeśli nie wręcz deportacja, to różne fortele i gwałty kolonialnych przedsiębiorców zniewalały europejską biedotę do zaprzedawania się w „kontraktową” niewolę za oceanem. Głównym motorem jednak było szukanie lepszego losu i religijnej swobody. Odkrycie w XVIII złota i diamentów w Brazylii przyciągnęło, do tego kraju wielu Portugalczyków. Wydawano niezbyt skuteczne ustawy mające na celu utrudnić emigracje Półwyspu Iberyjskiego do Ameryki Łacińskiej. Przedstawienie migracji wewnątrz Europy wypada rozpocząć od Francji, aby śledzić datująca się od 1685 diasporę hugenotów. Szczególnie charakterystyczna dla XVIII była migracja związana z promieniowaniem francuskiej cywilizacji i mody. W eksporcie talentów i umiejętności wyprzedzała Francję Italia. W środkowej i wschodniej Europie ruchliwym elementem byli niemieccy oficerowie, technicy i naukowcy. Szwajcaria w XVIII miała nadprodukcję inteligencji. Szwajcarzy to też głównie zaciężne oddziały. Rewolucja francuska przyniosła kres zaciężnym regimentom szwajcarskim. Po wyludnieniu spowodowanym wojną północną Szwabowie byli osiedlani w Wielkopolsce i na polskim Pomorzu. Występowali tu jako tzw. Olędrzy (nazwa ta nawiązywała do form organizacyjno-prawnych pierwotnego osadnictwa holenderskiego).

Po otwarciu dla Europejczyków specjalnej dzielnicy w Kantonie (1720) liczba ich z ok. 1 tys. wzrosła u schyłku stulecia do ok. 4500. Europejska kolonizacja w południowej Azji, napotykając kraje o gęstym zaludnieniu, starej cywilizacji i nie sprzyjającym warunkom klimatycznym dla białych, miała całkowicie odmienny charakter niż kolonizacja Ameryki. Dopływ ludności z przeludnionej Irlandii do Anglii i Szkocji wyrównywał odpływ Brytyjczyków do Ameryki.

.3. Rozwój miast Największym miastem świata był w XVIII Pekin, który u schyłku stulecia liczył około 3 mln mieszkańców. Jeśli przyjmiemy za granicę wielkiego miasta 50 tys. mieszkańców, to w 1700 granicę tę przekraczało w Europie 30 miast. W 1800 liczba miast przekraczających 50 tys. mieszkańców wzrosła do 55 W Anglii XVIII sieć miejska uległa zasadniczej modyfikacji. Wiele starych miast trwało w zastoju lub upadku (stąd tzw. Problem zgniłych miast, których tradycyjna reprezentacja w parlamencie nie odpowiadała stanowi faktycznemu). Niewielkie natomiast pierwotnie miasta południowo-zachodniej Anglii, jak Manchester, Liverpool i Birmingham, weszły w okres niebywałego rozwoju. To miasta żelaza, węgla , bawełny i handlu oceanicznego. Wielka Brytania wyprzedziła resztę Europu wchodząc na drogę kapitalistycznej urbanizacji. W Holandii panowała stagnacja. Rozrastały się co prawda Amsterdam i Rotterdam, ale kosztem innych miast. W Niderlandach Południowych szybciej wzrastała ludność wiejska niż miejska. W południowych Niemczech miasta trwały na poziomie, który osiągnęły na progu średniowiecza i czasów nowożytnych. W metropoliach położonych nad morzem kumulowały się dwa główne trendy wzrostu: stolic i miast portowych. Wśród lądowych stoli najszybciej rozwijała się Warszawa, która zwiększyła w 2 poł. Liczbę ludności 4-krotnie. Największym jednak osiągnięciem urbanistycznym był Petersburg- budowany od 1703 pod koniec stulecia miał już ok. 200 tys. mieszkańców.

2. Gospodarka 2.1. Gospodarka światowa a merkantylistyczna polityka gospodarcza Zamożny Europejczyk w XVIII był konsumentem produktów czterech kontynentów. W ciągu tego wieku nie tylko zwielokrotniło się krążenie dób między Europą, a resztą znanego świata, ale pod wpływem europejskiej ekonomii zmieniał się gospodarczy krajobraz wybrzeży dalekich kontynentów i wysp. W XVIII eksploatowane przez białych ludzi podzwrotnikowe obszary plantatorskie znacznie wzrosły i wezbrał transoceaniczny prąd niosący murzyńskich niewolników z Afryki do obu Ameryk. Merkantylizm XVI-XVIII, czyli „gospodarka narodowa”. Protegowanie krajowego przemysłu i odgradzania się za pomocą ceł i zakazów od importu towarów mogących konkurować z krajowym. Jednakże opancerzone monopolami i prohibicjami państwo, aby uzyskać upragniony dodatni bilans handlowy i ściągnąć pieniądz, łamie monopole i prohibicje drugiego państwa. W tej sytuacji handel międzynarodowy staje się „wojną handlową”.

.2. Rolnictwo europejskie

cukrowej. Portugalia wysunęła się na czoło w handlu niewolnikami. Kiedy okazało się, że trudno wykorzystać Indian do pracy w kopalniach czy plantacjach, utworzono z Afryką a Ameryką „czarny most”. Po murzyńskiej rewolucji na Santo Domingo 1791, i zniesieniu w imperium brytyjskim handlu niewolnikami 1811, zaczęła się era schyłkowa przewozu murzynów przez Atlantyk. Wielu niewolników nie było jeńcami, ale ludźmi sprzedawanymi przez swych władców w warunkach pokojowych, a ponadto mordercze walki między szczepami murzyńskimi były starsze niż transatlantycki „czarny most”. Wciąż powtarzano, że niewola u białych jest lepszą dolą niż los murzyńskich jeńców, że w Ameryce czeka Murzynów chrzest otwierający im drogę do nieba, że niewolnictwo w Nowym Świecie to dla Afrykanów niemal dobrodziejstwo. Taki obrońca Indian dominikanin Bartolomeo Las Casa, uznał on import do Ameryki Murzynów za mniejsze zło. Szacowano, iż już po roku zwracał się suma wyłożona na zakup niewolnika, a średni okres eksploatacji Murzyna obliczano na lat siedem. W 2 poł. XVIII w gospodarce niewolniczej zaczęto przechodzić od krótkoterminowej eksploatacji wyniszczającej do „hodowli” niewolników. W XVII głównym światowym producentem cukru była Brazylia. Później czasowe opanowanie przez Holendrów północnej Brazylii było pierwszym wielkim konfliktem kolonialnym w Ameryce XVIII. Portugalczycy odzyskali Brazylię, ale Anglicy i Francuzi stali się na Antylach cukrowymi mocarstwami. Antyle były obszarem, na którym ludności indiańska w XVI została niemal doszczętnie zniszczona. Murzyńscy niewolnicy sprawili, że Antyle stały się czarnym archipelagiem. W XVIII cukier trzcinowy stał się w EuZach towarem rozpowszechnionym i kraje posiadające zamorskie plantacje rozwinęły przemysł rafineryjny. Pierwsze sygnały zmierzchu świetności wysp cukrowych przyniosła dobra wojen rewolucyjnych i napoleońskich, kiedy to plantacje Santo Domingo uległy dewastacji i pojawił się w Europie cukier buraczany.

.4. Rybołówstwo i łowiectwo W XVIII zaczęto urządzać w ładowniach statków sadze (komory o przypływie wody), co umożliwiło transport ryb żywych. Wcześniej rybołówstwo było przeznaczone do konsumpcji lokalnej. Francuzi znaleźli sposób puszkowania sardynek (gotowanych i zalanych tłuszczem). Jednakże główną rybą handlową był suszony czy solony śledź i dorsz. Po zniknięciu śledzia z Bałtyku w XVI i wynalezieniu przez Holendrów ulepszonego sposobu solenia zdobyli oni zdecydowany prymat na łowiskach Morza Północnego. Pod koniec XVIII prężniej jednak działała Wielka Brytania. Od XVIII państwa Północy baczniej zaczęły przestrzegać nienaruszalności wód terytorialnych i wybrzeży. Francuzi i Anglicy zaopatrywali się głównie na wodach Nowej Fundlandii. Walki między tymi krajami rozstrzygnęły się w 1713 na korzyść WB. W XVI przemysł wielorybniczy opanowali Holendrzy. TO ważna przemysł ze względu na pozyskiwany olej, które służył do wyrobów mydła, a źródłem oświetlenia były łojówki i olejne lampki. Ostatecznie na czoło wysunęli się pod tym względem Amerykanie. Handel futrami był podstawową gałęzią gospodarki kanadyjskiej i odgrywał również dość poważną rolę w gospodarce kolonii angielskich. Najważniejszą

instytucją była tu Kompania Zatoki Hudsońskiej. Łowcami byli przeważnie Indianie, od których Francuzi i Anglicy skupowali skóry zwierząt futerkowych. Starsze tradycje miał handel futrzany Rosji, stanowiący jedną z istotnych przyczyn rosyjskiej penetracji w głąb Syberii. Ludy syberyjskie płaciły carom daninę w futrach (jasak). Wydłużające się szlaki futrzane zaprowadziły rosyjskich kupców i myśliwych u schyłku XVIII aż na Alaskę (pierwsza kolonia rosyjska w 1784 na wyspie Kodiak).

.5. Przemysł Rok 1700 przyjmuje się orientacyjnie jako datę, od której rozpoczyna się okres wielkiego rozwoju postępu technicznego. We wciąż jeszcze rolniczej Europie podstawową formą pozarolniczej produkcji pozostawało rzemiosło. Organizacje cechowe, broniąc swych przywilejów i swoistego egalitaryzmu rzemieślniczego, uporczywie przeciwstawiały się wprowadzeniu nowych maszyn i obniżaniu cen wyrobów. Kryzysowi średniowiecznego rzemiosła towarzyszyła ekspansja systemu nakładczego. Napotykając na opór miejskich cechów ten system organizacji produkcji rozwijał się z większą swobodą na wsi. W krajach EuZach kupiec- przedsiębiora angażował wolnych chałupników, w krajach zaś, gdzie istniało poddaństwo chłopów, posługiwano się również przymusem pańszczyźnianym. Dla rozwoju przemysłu duże znaczenie miała rywalizacja na gruncie militarnym. Dla przemysłu zbrojeniowego pracowały największe zakłady zamknięte. Na początku XVIII najbardziej uprzemysłowionym krajem w Europie była Holandia, na dalszym zaś miejscu uplasowały się: Anglia, Saksonia, Czechy, Śląsk oraz niektóre regiony Francji, Włoch i Hiszpanii. W 1789 Holandia i Włochy utraciły już dawne znaczenie, zdecydowany zaś prymat zyskała Wielka Brytania. W miarę pogłębiania się kopalń palącym problemem stawało się ich odwadnianie. Pierwsze maszyny parowe zastosowano w Anglii do pompowania wody z kopalń. W połowie XVII Anglia wysunęła się w produkcji żelaza na pierwsze miejsce. Na skutek wyniszczenia lasów produkcja angielska spadła jednak z końcem stulecia. Prymat przejęła Szwecja z początkiem XVIII. W 1770 Rosja wyprzedziła Szwecję. Przemysł żelazny Szwecji i Rosji był nastawiony na eksport. W 1735 Abraham Derby zastosował koks do wytopu surówki, a w połowie stulecia ten epokowy wynalazek zaczął być praktycznie stosowany. Stopniowe przechodzenie na koks i przemieszczanie angielskiego przemysłu żelaznego z okolic obfitych w drzewo do rejonów węglowych trwało do lat osiemdziesiątych. Dokonany w 1784 wynalazek pudlingowania sprawił, że angielskie żelazo stało się bezkonkurencyjne także pod względem jakości.

.6. Transport Koszty przewozu były bardzo wysokie bo zatrudniano z powodu prymitywnych środków komunikacji, które wymagały dużo energii i środków, mnóstwo zwierząt i ludzi. Poprawa środków transportu stanowiła jeden z podstawowych warunków gospodarczego rozwoju. W ciągu XVIII dokonano rozbudowy i pogłębiania wielu portów we Francji, w Anglii, Niemczech i we Włoszech. Otwierano też porty jako wolne, pośród nowych najważniejszy był Petersburg. W zakresie przyrządów nawigacyjnych około 1750 wprowadzono sekstans. W 1761 zaś chronometr. Aby ograniczyć ryzyko związane z handlem morskim kupcy

holenderskie. Zaczęto wprowadzać monety z wypukłym otokiem, co uniemożliwiało ich obrzynanie. Ustabilizowano wartość kruszcową. Przeprowadzone w pierwszych dziesięcioleciach XVIII reformy szły na ogół w kierunku obniżania wartości pieniądza. W XVIII obok kursujących monet materialnych istniały idealne pieniądze rachunkowe, takie jak konwencjonalny talar, francuski liwr czy brytyjski funt szterling. Wśród grubych pieniędzy srebrnych wyróżnia się potężna familia talarów. Z tej familii wywodzą się zarówno hiszpański pesos, włoskie scudi i dukatony, lewntyńskie piastry i francuskie grand ecus, jak holenderskie daaldersy, rosyjskie ruble i amerykańskie dolary. W interesującym nas okresie wprowadzono jednak wiele udoskonaleń w zakresie obrotu wekslowego (dyskonto), ubezpieczeń czy kredytu hipotecznego oraz istotną nowość: państwowe baki emisyjne. W wymianie handlowej z lewantyńskimi, arabskimi, perskimi, hinduskimi czy chińskimi kupcami nie można się było posługiwać czekiem czy banknotem. Pewną funkcją niwelującą nieznaczną inflację spełniał odpływ srebra do krajów Wschodu oraz tezauryzowanie znacznych ilości kruszców w kosztownościach. Ważniejsze jest jednak to, że w samej Europie wzrostowi wymiany towarzyszył wzrost produkcji i wzrost zaludnienia.

.9. Akumulacja i inwestowanie kapitałów Podział produkcji rolniczej i rzemieślniczo-przemysłowej, czyli gospodarka rynkowa, umożliwiła gromadzenie pieniądza. W warunkach przedkapitalistycznych gospodarki główną postacią bogactwa było akumulowanie renty gruntowej. Najbogatszymi ludźmi byli właściciele ziemscy. Obok akumulacji renty gruntowej gromadził się kapitał w sferze gospodarki rzemieślniczej i kupieckiej, powiązanej z zamorskimi plantacjami i kopalniami. W nasyconej kapitałami Holandii w XVIII osłabła inicjatywa handlowa, Holendrzy z kupców stawali się po trosze bankierami i rentierami. Holendrzy doprowadzili do rozkwitu swoje intensywne rolnictwo, ale w tym bogatym kraju nie rozwijał się przemysł. Brak było miejscowych surowców, a zwłaszcza odpowiedniego rynku pracy, robotnik holenderski był bowiem tak drogi, że bardziej opłacał się import różnych produktów niż ich wytwarzanie. Anglia, która w XVIII osiągnęła najwyższy stopień akumulacji kapitału handlowego, w której tak znaczną cześć kapitałów holenderskich, miała również najbardziej rozwinięty rynek pracy. Niezwykle szybki rozwój nakładczego przemysłu chałupniczego, przemysłu fabrycznego, górnictwa i hutnictwa dokonał się w Wielkiej Brytanii dzięki inwestowaniu kapitałów prywatnych. We Francji znaczną cześć skumulowanego kapitału przeznaczano na zdobycie awansu stanowego i statusu ziemianina-rentiera. Kapitał prywatny bywał jednak we Francji zasilany nie tylko subwencjami, ale i przez nielegalne obracanie funduszami publicznymi. Otwierał do tego pole system wydzierżawiania poboru podatków prywatnym przedsiębiorcom, którzy zanim odprowadzili pobrane sumy do skarbu, często korzystnie je inwestowali jako swoje. W północno-wschodnich Niemczech, krajach monarchii habsburskiej, Polsce i Rosji akumulacja kapitału w sferze gospodarki rzemieślniczej i kupieckiej była stosunkowo nieznaczna, natomiast panujący i właściciele ziemscy posiadali w swym ręku rozległe domeny, kopalnie, podatki i monopole. Im słabszy w danym kraju był

obieg pieniężny, tym większa rolę w poczynaniach inwestycyjnych odgrywał przymus pozaekonomiczny i przywilej. W gospodarce krajów Zachodu bardziej ważył element mieszczański, w gospodarce zaś krajów Wschodu element szlachecko-państwowy.

.10. Problem daty 1750. Ruch cen W wielu syntezach historycznych jako datę graniczną stawia się rok 1750. Pierwszą połowę XVIII łączy się często z drugą połową poprzedniego stulecia, natomiast rok 1750 przyjmuje się jako próg, od którego rozpoczyna się, prowadzący od czasów nam współczesnych, okres przyspieszonego rozwoju. Okrągła data ma znaczenie symboliczne. Od połowy XVII do lat trzydziestych czy czterdziestych XVIII w całej Europie ceny zboża wykazują stałą tendencję zniżkową. W ślad za tym obniżały się czynsze dzierżawne i spadała cena ziemi. Od połowy XVIII zaznaczyło się bardzo wyraźne odwrócenie koniunktury gospodarczej. Rośnie cena zboża, czynsze dzierżawne i ceny ziemi. XVIII więc z reguły dzieli się na trzy trzydziestolecia. Pierwsze 1700-33 to przedłużenie złej koniunktury gospodarczej z 2 poł. XVII w. pogłębionej klęskami elementarnymi z lat wojen. Jest to okres dużych trudności finansowych. Drugie 1733-63 obejmuje przełomowy okres zmiany koniunktury. Ekspansja demograficzna i wzmożony napływ kruszców. Trzecie 1763-89 to okres przyspieszonego wzrostu gospodarczego i demograficznego.

3. Społeczeństwo 3.1. Szlachta Liczba szlachty wzrastała w Europie być może nieco szybciej niż liczba ludności innych stanów. Najwięcej szlachty było w Polsce- 8% i w Hiszpanii- 5%. Najuboższa szlachta żyła niemal po chłopski, ale szczyciła się herbowym „klejnotem”. Zapewniał on immunitety podatkowe i ułatwiał ubogim szlachcicom awans w wojsku, w administracji i w Kościele. W Anglii nobility stanowiły około setki rodów, którym przysługiwał przywilej dziedzicznej reprezentacji w Izbie Lordów. Tytuły i dobra dziedziczyli tylko najstarsi synowie. Wiek XVIII w Anglii określa się jako epokę panowania landlordów. Landlordowie to zarówno arystokracja nobility jak i ziemiańska gentry. W obrębie gentry tylko 10% stanowiły rodziny o dziedzicznych szlacheckich tytułach baronetów i rycerzy; reszta byli to ludzie grzecznościowo tytułowani esquires i gentlemen. W złotym wieku angielskiego ziemiaństwa 1688-1832 dokonywało się zrośnięcie szlachty i burżuazji. W Rosji zanikał podział na wotczyny(dziedziczne władanie ziemią) i pomiestie (dobra dożywotnie w zamian za służbę). Piotr I nadał szlachcie rosyjskiej jednolity charakter: wszystkie dobra uznano za wotczyny, równocześnie całą szlachtę pociągnięto do obowiązku służby. Służba państwowa umożliwiała uzyskanie szlachectwa. W Rosji tytuły były dziedziczne. Nadana przez Katarzynę II w 1785 Karta szlachectwa upodobniła status szlachty rosyjskiej do zachodnioeuropejskiej. W tym okresie szlachta rosyjska była jednocześnie stanem przywilejowym i służebnym. Prusy. Tutaj szlachta też była służebna, na niej opierała się kadra pruskiego militaryzmu, a od czasu panowania Fryderyka II również pruska biurokracja. W Rzeszy Niemieckiej silny był element feudalno-arystokratyczny, który przejawiał się w wielkiej liczbie udzielnych dynastów, sprawujących władzę w miniaturowych często państewkach. Mnogość dworów książęcych pozwalała

magistratów posiadłości szlacheckich i kościelnych. Czeladnicy we Francji organizowali się w tajne stowarzyszenie pod nazwą Compagnonages. Potępiani za dziwne rytuału, stanowili rodzaj ludowej masonerii. Bardziej jawny charakter miały rzemieślnicze stowarzyszenia wzajemnej pomocy, które od początku XVIII zaczęły się rozgałęziać na całą Anglię. Na skutek przyspieszonego wzrostu ludności i rozwoju pracy najemnej w rolnictwie, przemyśle, budownictwie i transporcie zwiększyła się liczba płynnego elementu „ludzi luźnych”. Praca w scentralizowanej manufakturze (14-16 godzin na dobę) poddana była koszarowym rygorom. Obok zachęcanych dobra płacą wykwalifikowanych majstrów w wielu manufakturach pracowali ludzie przymuszeni. Człowiek wolny szedł pracować do manufaktury w ostateczności, zniewolony ekonomiczną sytuacją. Chętniej wysyłał tam dzieci. Chałupnik bardziej swobodnie niż robotnik rozporządzał swoim czasem. Z czasem zależność od nakładcy wzrastała, tracił własny warsztat i pracował za pomocą narzędzi dostarczanych przez przedsiębiorcę. U kresu tej ewolucji znajdowały się już warsztaty ustawione pod dachem fabrykanta. Rzemieślnicy stopniowo więc przekształcali się w proletariuszy. Istniały teorie według których robotnik powinien zarabiać jedynie na niezbędne minimum życiowe, a praca powinna my wypełniać cały dzień, inaczej- jak głoszono- popadnie w lenistwo i krnąbrność.

.4. Chłopi Wieś nie stanowiła sumy gospodarstw, ale gospodarczy organizm powiązany wspólnym użytkowaniem ziemi i wspólnie ponoszonymi świadczeniami. Element wspólnoty gminnej przeważał na zachodzie, element zaś wspólnoty poddańczo- pańszczyźnianych świadczeń na wschodzie Europy. W krajach zachodniej Europy osobiste poddaństwo chłopów znikało- choć Sycylia i Francja to wyjątki. Chłopi przeważnie nie posiadali pełnej wartości ziemi, lecz użytkowali ją na zasadzie dzierżawy Prace rolnicze były poddane wspólnemu rytmowi i przymusowi polowemu (rozmieszczenie chłopskich działek w trzech polach, na których cała wieś była zobowiązana solidarnie uprawiać zboże ozime i jare oraz ugorować trzecie pole). W Anglii dokonała się likwidacja stanu chłopskiego. Drobni właściciele (freeholderzy, yeomeni) nie mogli się obyć bez zagarniętych przez landlordów gruntów gminnych. We Francji na przykład, w przeciwieństwie do Anglii, państwo starało się chronić gminne wspólnoty, widząc w nich zabezpieczenie przed nędzą. Postępowała proletaryzacja wiejskiej biedoty, co było równoznaczne z jej aktywizacją gospodarczą. W ustroju pańszczyźniano-poddańczym na wspólnoty gminne nakładał się system administracji dworskiej, który ograniczając samodzielność gromady umacniał kolektywny styl życia i pracy. Odchodzenie ludzi ze wsi do zajęć pozarolniczych było skrępowane systemem poddańczym. Charakterystyczne dla Rosji jest przymusowe kierowanie pańszczyźnianych chłopów do pracy w przemyśle. Główną postacią pozarolniczego zatrudnienia ludności wiejskiej był jednak tak jak w całej Europie przemysł chałupniczy. W egzekwowaniu dworskich powinności panowie wyręczali się urzędami wiejskimi (wójtowie, ławnicy, przysiężni).

Szczególne miejsce wśród europejskich chłopów zajmowali wolni kmiecie szwedzcy i górale z pasterskich kantonów Szwajcarii, którzy brali udział w zgromadzeniach stanowych. Ci chłopi-obywatele mieli organizację militarna typu milicyjnego. XVIII w, głównie wśród krajów środkowej i północnej Europy, to tendencja do ograniczenia poddaństwa osobistego i świadczeń na rzecz szlachty oraz bardziej bezpośrednie podporządkowanie chłopów władzom państwowym. Zainteresowanie stanem chłopskim jako dostarczycielem podatków i rekruta. Rozpowszechniony był na wsi mit dobrego króla. Daleki monarcha miał stanowić obronę przed złymi panami. Kariera kościelna stanowiła główną szansę awansu chłopskiego. Stan chłopski w swej masie pozostawał najmniej ruchliwą częścią społeczeństwa kontynentalnej Europy XVIII.

.5. Życie codzienne W XVIII przybyło w Europie ludzi i domów, domów jednorodzinnych. Najstarszą i najtrwalszą kamienną zabudowę miały kraje śródziemnomorskie. Tego typu zabudowa w XVIII bardzo się rozprzestrzeniał na wsi francuskiej. Również zabytki budownictwa ceglanego i ceglano-drewnianego stosowanego w Anglii i krajach niemieckich świadczą o dużym postępie, który dokonał się w XVIII w. Zabytki kultury ludowej (folkloru) w całej Europie w znacznej większości pochodzą z XIX. Ale i XVIII zajmuje miejsce uprzywilejowane. W tym wieku obok łóżek, stołów, ław i skrzyń pojawiają się także w XVIII w. krzesła, a zwłaszcza szafy, często ozdobnie rzeźbione i malowane. Wiek XVIII był w Europie zachodniej i środkowej epoką dużego rozwoju ogrodnictwa i sadownictwa przydomowego. Wiek XVIII to „złoty wiek” wiejskich karczem. Życie kulturalno-towarzyskie wsi ogniskowało się wszędzie wokół kościoła i karczmy. Niewątpliwą nowością w XVIII był wzrost oświaty ludowej w zachodniej Europie i w Niemczech. Świecka lektura, która w XVIII w. dość już często trafiała pod strzechy, była to lektura słuchana. Wiek XVIII, a zwłaszcza jego druga połowa to czasy „policji miejskiej”, czyli władz pilnujących „dobrego porządku” i ingerujących w sprawy zabudowy. W wielu miastach burzono teraz średniowieczne mury obronne, a na ich miejscu zakładano promenady. Burzenie murów usuwało wyraźna granicę między starymi miastami a przedmieściami. Znajdujemy się w czasach, kiedy środkiem opału było drzewo, środkiem lokomocji trakcja konna, a bruk i oświetlenie nie stanowiło jeszcze reguły. Pomniejsze ulice tonęły w błocie pomieszanym z wylewanymi przez okna nieczystościami. Przełomowe w kontekście „sztuki życia” wydaje się regencja po śmierci Ludwika XIV. W pojęciu owego „Style Regence” mieści się zarówno model kultury materialnej, jak i obyczajowości i mentalności „pięknego towarzystwa” z XVIII. Wśród wyższych sfer dokonała się towarzyska emancypacja kobiet, które królowały w salonach. Gmach publicznego teatru w tej postaci, która bez większych zmian niemal przetrwała do naszych czasów, wykształciła się w Italii w XVII. W nowoczesnych teatrach scena definitywnie oddzieliła się od widowni orkiestrą. Teatr przestał być amatorszczyzna i improwizacją, a stał się kunsztem. Nowoczesny teatr publiczny powstał z połączenia dwóch nurtów, które można by bardzo skrótowo określić jako „jarmarczny” i „dworski”.

Postępujący kryzys starego ładu znajdował wyraz zarówno w desakralizacji monarszej jak i w dążeniach do rozszerzania społecznej podstawy ciał przedstawicielskich. Odpowiadającą rozwiniętej burżuazji formą było państwo parlamentarne.

.2. Administracja W większości krajów Europy dokonała się w XVIII znaczna rozbudowa administracji państwowej w kierunku centralizacji i specjalizacji. Przejściową formą między ustrojem stanowym a konstytucyjnym rozgraniczeniem kompetencji ciał przedstawicielskich i wykonawczego aparatu urzędniczego był kolegializm. W niektórych krajach jak Francja i Hiszpania rozwinął się system administracji oparty na wzorach wojskowych. Najbardziej ogólna tendencją reform administracyjnych w krajach monarchicznych była stopniowa likwidacja partykularyzmów i samorządów prowincjonalnych. Podtrzymywanie tych odrębności stanowiło natomiast właściwość republik. Przykłady republikańskiej federacji stanowiły: Republika Zjednoczonych Prowincji (Holandia) i Szwajcaria. Szczególne miejsce Szwecji, w której kolegializm wykształcił się w toku stuleci zmagań między Koroną a stanami. Tam gdzie urzędy nabywano droga kupna(Francja, Hiszpania), powstawała dla rządu pokusa łatania trudności skarbowych przez kreowanie zbędnych urzędów. Kraje niemieckie, zwłaszcza Prusy i Austria zasłynęły nauką i nauczaniem wiedzy administracyjnej (kameralistyki) i od kandydata na urząd wymagano egzaminu oraz praktyki.

.3. Wojskowość Dokonuje się znaczny rozrost regularnych armii stałych i zmniejszyła się rozpiętość między liczebnością wojsk w czasie wojny a w czasie pokoju. Regularne armie otrzymywały ujednoliconą broń i mundury. Pojawiający się u schyłku XVII karabin skałkowy z bagnetem stał się uniwersalną bronią piechoty. W latach czterdziestych XVIII wszedł w użycie karabin, którym można było oddawać trzy strzały na minutę. Wprowadzenie łatwo przenośnych dział polowych sprawiło, że artyleria w skali masowej wytoczyła się z fortec na pola bitew. Kawaleria traciła znaczenie. Dążąc do maksymalnego wykorzystania siły ognia wprowadzono tzw. Taktykę linearną. Wojska rozwinięte na polu bitwy w płytkie linie posuwały się z wolna ku sobie ostrzeliwując się nawzajem intensywnym, choć niecelnym ogniem. Zwyciężał ten, kto nie cofnął się przed ogniem nieprzyjaciela. Dryl miał nie tylko prowadzić żołnierza w ogień, ale i powstrzymywać go od dezercji, która bardziej niż bitwy dziesiątkowała szeregi. Stąd nader ścisły nadzór w koszarach, w marszach, na polowych kwaterach. We Francji i Anglii, a później również w Hiszpanii i w Piemoncie, obok stałej armii zaciężnej istniały milicje odbywające w czasie pokoju periodyczne ćwiczenia, a w czasie wojny powoływane do służby regularnej. W XVIII stopniowo przeżywał się system wojsk zaciężnych. Wszędzie stopniowo i w różnych postaciach, wchodził w życie pobór rekruta. W drodze do zaprowadzenia powszechnej służby wojskowej najdalej posunęły się Prusy. Fryderyk Wilhelm I podzielił kraj na obwody rekrutacyjne (kantony), w których wszyscy podlegli konskrypcji i odbywali służbę rekrucką.

Poza werbunkiem i poborem wszędzie przymusowo wcielano do wojska włóczęgów, a w Rosji stosowano również „oddanie w sołdaty” jako karę. Przymus wojskowy był dla chłopów postrachem i jedną z głównych przyczyn zbiegostwa za granicę państwa. Właściciele ziemscy byli również przeciwnikami poboru. Na przełomie XVII i XVIII największą potęgą militarną była Francja Ludwika XIV. Największy wysiłek mobilizacyjny Francji przypada na lata wojny o sukcesję hiszpańską, kiedy to znalazło się pod bronią około 400 tys. Francuzów. Holandia i Szwecja, dwa europejskie mocarstwa XVII w następnym stuleciu spadły do rangi państw drugorzędnych, których wojsko unosiło się na poziomie 20-30 tys. żołnierzy. Poniżej Polska mająca 12-18 tys. ludzi. Biorąc pod uwagę rozległość terytorialną kraju można uznać ją za faktycznie zdemilitaryzowaną. Najbardziej dynamiczny był rozwój armii brandenbursko-pruskiej. Fryderyk Wilhelm I w 1740 pozostawił swemu następcy 83 tys. Gdy w 1786 r. zmarł Fryderyk II, armia pruska liczyła 186 tys. z możliwością natychmiastowej mobilizacji do 230 tys. W tym samym czasie regularne siły zbrojne monarchii habsburskiej powiększyły się z około 100 tys. do 200 tys. Armia rosyjska zmieniła się jakościowo na bardziej nowoczesną, a Katarzyna II miała już do dyspozycji ponad 200 tys. żołnierzy. Więc- na początku stulecia przodowała Francja, pozostawiając znacznie w tyle Szwecję, Austrię, Anglię i Holandię. Pod koniec okresu kolejność, według liczebności pokojowych etatów, przedstawiała się następująco: Rosja, Austria, Prusy, Francja i Hiszpania. Sejm polski natomiast zatroszczył się o siłę zbrojną odpowiadającą europejskim normom dopiero w 1788, podejmując uchwałę o 100 tys. armii. W XVIII nastąpił zmierzch śródziemnomorskich flot wojennych poruszanych wiosłami (galer). Największą i najbardziej ustabilizowaną potęgą morską była Wielka Brytania. Liczba angielskich okrętów wojennych wahała się w granicach 200-400. Za nią flota francuska, kolejno hiszpańska. Nową potęgą morską stała się zbudowana przez Piotra I wojenna flota rosyjska.

.4. Skarbowość Rzeczywista wartość dochodów, które mogły być odwrócone na cele cywilne i wojskowe, zależała też od zadłużenia państwa. Francja w XVIII miała budowę swego systemu fiskalnego już za sobą. Austria, Rosja i Prusy weszły na drogę wytężonego fiskalizmu. Skarb pruski w połowie opierał się na dochodach z dóbr kameralnych. Rozwój nowożytnej skarbowości zmierzał jednak od stuleci na ogół do przesunięcia punktu ciężkości z prywatnego poniekąd majątku panującego na system podatkowy. Ów system fiskalny ciągnął wpływy z trzech głównych źródeł: opłat celnych, podatków konsumpcyjnych i monopoli (akcyza) oraz podatków bezpośrednich. Mimo tego bujnego rozwoju podatków pośrednich, w ówczesnej teorii skarbowości na plan pierwszy wysuwają się podatki bezpośrednie. Procedura wymiaru i poboru tych podatków stanowiła bodziec do przeprowadzania pierwszych spisów ludności i pomiaru gruntów. Do udanych prób wprowadzenia podatku dochodowego można uznać w zasadzie „ofiarę dziesiątego grosza”, uchwaloną w 1789 w Polsce. Zadłużenie wielkich mocarstw osiągnęło szczególne nasilenie w XVIII. Wojny bowiem, prowadzone wówczas w bardziej „cywilizowany” sposób i mniej łupieżczy, powodowały ogromne wydatki. Gdy skarb był w potrzebie, zaciągano u obywateli

Na progu XVIII wśród rzeczników humanitaryzmu wyróżnił się pisarz niemiecki Thomasius, szersze jednak oddziaływanie miały w połowie stulecia pisma Monteskiusza, a zwłaszcza książka pisarza włoskiego Beccaria, bardzo gorliwie wspieranego przez Woltera. Stopniowe znoszenie tortur. Zniesienie tortur w śledztwie i kar kwalifikowanych oraz rozgraniczeniu stosowania wyroków śmierci, którymi tak szczodrze szafowało dawne sądownictwo, towarzyszył znaczny wzrost represji więziennej.

.7. Państwo a Kościół Zwłaszcza w początkach XVIII pojawiają się niejakie tendencje ekumeniczne. Inicjatywy i poczynania nie przyniosły jednak żadnych doktrynalnych i organizacyjnych wyników. Sprawa tolerancji czyniła postępy nie dzięki teologom, ale dzięki politykom, którzy chcieli zapewnić pokojowy modus vivendi różnowyznaniowej ludności swych krajów i zachęcić do osiadania różnowierczych imigrantów. Najbardziej niegdyś tolerancyjna Polska przeżywała od połowy XVII w. okres katolickiego prozelityzmu skierowanego w XVIII głównie przeciwko prawosławiu. W drugiej połowie XVIII ulega poprawie sytuacja ludności żydowskiej w Europie. Dotyczy to głównie Żydów zamożnych, bowiem w związku z nowymi administracyjno-policyjnymi rygorami z różnych niemieckich krajów rugowano żydowską biedotę. Irlandczycy uciskani. Organizacja kościelna obejmująca kilkumilionową masę katolików pozostawała formalnie poza prawem. Istniała więc w Irlandii liczna rzesza wędrownych księży, tajne zakony, kształceni i nominowani za granicą biskupi. Ustępstwa traktowano zazwyczaj jako zło konieczne. Ideałem bowiem każdego rządu jest religia jednolita na której władza niejako się opiera. Stosunki między Kościołem a Państwem w krajach protestanckich: narodowy zarząd kolegialny (synod, konsystorz), składający się z duchownych i świeckich, a pozostający pod zwierzchnictwem monarchy. Piotr Wielki zniósł urząd patriarchy i zarząd Kościoła powierzył Najświętszemu Synodowi, którego członków mianował car. Dobra kościelne uległy w znacznym stopniu sekularyzacji. Polityczne znaczenie papiestwa i Państwa Kościelnego w XVIII chyliło się ku upadkowi. Zakonom kontemplacyjnym i żebrzącym zarzucono gnuśna bezczynność, jezuitom zaś zbytnie wpływanie na sprawy tego świata. Ustępliwość Watykanu w wielu kwestiach. Uwidoczniło się to zwłaszcza za pontyfikatu Benedykta XIV 1740-58, „papieża konkordatów”. W obliczu rewolucyjnego zagrożenia odradzał się sojusz między ołtarzem a tronem. Dążąc do uczynienia z duchownych urzędników państwowych, reformatorzy chcieli włączać do państwowej machiny administracyjnej organizację kościelną z jej dawnym, szerokim zakresem funkcji publicznych. Rozwój świeckiej administracji terenowej, postęp specjalizacji, a równocześnie i masowości w dziedzinie szkolnictwa czy służby zdrowia redukowały znacznie duchownych jako funkcjonariuszy użyteczności publicznej.

5. Oświata i Oświecenie 5.1. Przewrót umysłowy Problematyka światopoglądowa Oświecenia była zdominowana sporem z religią i o religię, o jej miejsce w systemie uznawanych prawd, wartości i dyrektyw.

Według Kanta istotą Oświecenia było wolnomyślicielstwo i to określenie (nie zacieśniane do tendencji antyreligijnej) wydaje się najbardziej właściwe. Racjonalizm XVIII należy pojmować umownie jako afirmację autonomii ludzkiego umysłu nie chcącego nic przyjmować na wiarę, domagającego się uzasadnień. Filozofia XVIII odeszła od metafizyki i zwróciła się ku „naturze”. Prymat przyrodoznawstwa jako modelu naukowego myślenia. Jednym z naczelnych nurtów myśli etycznej XVIII był utylitaryzm, pogląd głoszący zgodność szczęścia jednostki z pomyślnością ogółu. Wzorzec osobowości określony w XVII przez francuskiego moralistę kawalera de Mere (1607-84) jako „honnet homme” (przyzwoity człowiek) przetrwał w sferach arystokratyczno-dworskich aż do rewolucji francuskiej. Na kanwie tego modelu człowieka Wolter rozwinął koncepcję „człowieka światowego”. W połowie XVIII wypadało „światowcowi” być oświeconym i ludzkim. W świadomości ludzi wykształconych pogłębiała się rozbieżność między katechizmem i kodeksem a ich „świecką” wiedzą i moralnością. Obraz świata rysował się w kontraście „świateł” i „mroków”. To pierwsze to zdobycze nauki oraz porządek społeczny i moralny, to drugie to zabobon i fanatyzm religijny. Dążenie do rewolucji, która miała być sekularyzacją kultury i etyki. Popularyzacja nauk matematyczno-przyrodniczych. W ogóle w krajach protestanckich konflikt między nauką a wiarą był słabszy niż w świecie katolickim. Dopiero w 1757 Benedykt XIV zdecydował, aby nie domagać się przestrzegania dekretów potępiających teorię Kopernika. Pojmowanie wszechświata, choćby dzięki naukom newtonowskim, jako mechanizmu, coś na wzór zegara. Pozostawał więc problem zegarmistrza. Wolter uznawał użyteczność społeczną religii w odniesieniu do „warstw niższych” i pod tym względem podzielał opinie sfer rządowych i klas panujących. Sceptycyzm i relatywizm w sprawach wyznaniowych odcisnął natomiast na epoce bardzo wyraźne piętno w postaci latitudynaryzmu. To nurt teologiczny w Anglii, domagający się „szerokości” poglądów religijnych, głoszący, że formy wyznaniowe są sprawą drugorzędną i że różnymi drogami można dążyć do zbawienia. Deista odrzucał religie objawioną i system kościelny. Latitudynarysta natomiast nie zrywał z wyznaniem, ale też nie przejmował się zbytnio dogmatyczną i obrzędową stroną swojej religii. „Ludzie światowi” wyznawali obiegowe idee o naturalnym prawie człowieka do własności i wolności oraz o „gotyckim barbarzyństwie” przywilejów i poddaństwa. Oświecenie było – jak to określił Peter Gay – „przypływem nowoczesnego pogaństwa”. I to nie tylko z powodu radującego libertynów rozgrzeszenia Afrodyty i Bachusa, ile z racji zastąpienia pojęć grzechu i zasługi na antyczną modłę filozoficznym, a więc laickim, pojęciem cnoty i występku. Żyjący zgodnie z naturą, a więc cnotliwy człowiek powinien być użyteczny, a nawet zdolny do heroizmu w obronie publicznego dobra. W zlaicyzowanych prądach etycznych XVIII można rozróżnić dwa główne nurty. Obyczajowy libertynizm rozgrzeszający i pochwalający wszelkie uciechy dosładzał życia uprzywilejowanych. Życie zgodnie z naturą powinno się cechować skromnym dostatkiem, ochoczą pracowitością, prostotą obyczajów. U schyłku stulecia Kant powiedział o swych czasach, że był to wiek Oświecenia, ale nie wiek oświecony. Ów przewrót docierał jedynie do wąskiej warstwy ludzi wykształconych i czytających. .2. Wychowanie i szkolnictwo

Szczególna rola Philantropiunum w Dessau założona przez Basedowa. W Niemczech również powstał nowy typ szkoły średniej nastawionej głównie na umiejętności praktyczne, tzw. Szkoła realna. W największym zastoju znajdowały się uniwersytety hiszpańskie, francuskie i polskie, zachowujące nadal charakter średniowiecznych korporacji podporządkowanych wydziałom teologicznym. Początki wielkiego renesansu uniwersytetów wystąpiły w krajach protestanckich: WB i w Niemczech. Uniwersytet w Getyndze wytyczał kierunek dalszego rozwoju uniwersytetów. Pierwszy uniwersytet w Moskwie to 1755. Największy kontrast między ogólnym rozwojem umysłowym kraju a zacofaniem uniwersytetów istniał we Francji, gdzie Sorbona była dla „filozofów” synonimem ciemnoty. Wiek XVIII stanowi przełomowy okres w dziejach nauczania technicznego. Pobudzającą rolę odgrywał tu rozwój sztuki wojennej.

.3. Świeckie środowisko intelektualne. Towarzystwa naukowe, kręgi literackie, loże masońskie Na progu XVIII sławę „nauczyciela całej Europy” zdobył holenderski lekarz, chemik i botanik Boerhaave 1668-1738, twórca słynnej szkoły klinicznej. Marzeniem Leibniza było pokrycie Europy siecią akademii nauk, które, składając się z członków krajowych i zagranicznych, stanowiłyby wspólnotę uczonych. W związku ze skostnieniem uniwersytetów oraz rozwojem państwowego mecenatu w dziedzinie nauki powstały w XVII akademie nauk. Poza ramami organizacji o charakterze formalnych instytucji powstawały najbardziej rewolucjonizujące myśl europejską ugrupowania filozoficzno-literackie. Takim ugrupowanie była tzw. Republika literacka skupiona wokół Woltera i encyklopedystów. Kolebką nowoczesnej masonerii była Anglia, gdzie w 1717 powstała Wielka Loża. Wolnomularstwo podważała zinstytucjonalizowane kościoły zastępując dogmatyczne systemy religii objawionej kultem Najwyższej Istoty i humanitarną doktryną braterstwa ludzi. „Bracia” pomagali sobie zdobywać stanowiska. Wolnomularzami byli: cesarz Franciszek I, król pruski Fryderyk II i król polski Stanisław August Poniatowski.

.4. Książki i czasopisma Prymat języka i literatury francuskiej. Francuskie książki nie tylko były eksportowane do wszystkich krajów, ale tłumaczono je również na różne języki. W ruchu wydawniczym XVIII spotykały się więc dwa trendy: ogólny wzrost masy wchodzących na rynek książek oraz przesunięcie w rozkładzie procentowym w kierunku zmniejszania się literatury religijnej i awansu literatury naukowej. Strefą względnej wolności druku była Anglia, Holandia, Szwajcaria i niektóre kraje Rzeszy Niemieckiej. W XVIII dynamiczny rozwój czasopism. W całej Europie czytano cztery gazety wydawane w Holandii w języku francuskim: „Gazette d’Amsterdam”, „G. de la Haye”, „G. de Leyde” i „G. d’Utrecht”. Gazety XVIII ukazywały się przeważnie dwa lub trzy razy w tygodniu. Pierwszym dziennikiem stał się w 1702 angielski „Daily Courant”. W Anglii, a w ślad za nią w Europie i w koloniach amerykańskich rozpowszechniły się cztery typy periodyków: 1. Gazeta polityczna, 2. Gazeta handlowo-ogłoszeniowa, 3. Gazeta „moralna”, 4.

Magazyn wszelkich ciekawostek. Wzorem czasopisma „moralnego” stał się angielski „Spectacor”. Czasopisma w XVIII były dość drogie, tak iż abonowali je przeważnie ludzie zamożni. Najbardziej atrakcyjne gazety o zasięgu międzynarodowym wychodziły w języku francuskim, co ograniczyło krą odbiorców do wykształconej elity.

.5. Wiara a postęp Pogląd się ukształtował: przekonanie o wyższości intelektualnej współczesnych przy równoczesnym kulcie dla „pierwszych”- wielkich umysłów starożytności. W ostatnich dziesięcioleciach XVII wystąpiło zjawisko określane jako kryzys świadomości europejskiej. Postęp dokonany w dziedzinie nauk budził zaufanie do ludzkiego umysłu. Leibniz. Chrześcijański filozof, który przeciwstawiał się chrześcijańskiemu pesymizmowi w poglądzie na świat doczesny. Według niego świat jest najlepszy z możliwych i ulega dalszemu doskonaleniu. Starożytnicy (Boileau) uważali, że kanon starożytnej poezji stanowi w literaturze najwyższą wartość i niezmienną. Główny przedstawiciel nowożytników, Perrault, rozwinął myśl, że przecież nowożytnicy są od starożytnych starsi o nagromadzone dziedzictwo, a przed to bardziej doświadczeni i mądrzejsi. Od 1712 ksiądz de Saint-Pierre propagował idee wiecznego pokoju, a wojnę traktował jak przejaw „dzieciństwa ludzkości”. Filozofowie Oświecenia stawiali organizacjom państwowym za cel zapewnienie szczęścia lub przynajmniej ulżenie w cierpieniach możliwie największej liczbie ludzi. W dziedzinie nauk przyrodniczych najbardziej reprezentatywną i najbardziej czczoną postacią stał się w połowie stulecia Buffon. Jego dzieła przyniosły zapowiedź rozwojowego pojmowania przyrody(zmienność gatunków pod wpływem środowiska). Najbardziej wykończoną teorię postępu opracował w latach 1793-4 francuski matematyk i filozof Condorcet.

6. Europe w świecie 6.1. Wielka Europa na mapie świata Na progu czasów nowożytnych, a więc na przełomie XV i XVI w. istniały trzy obszary „gęste” skupiające łącznie około 70-80% ludzkości. Były to wschodnie Chiny, Indie i Europa. W ciągu XVI i XVII nastąpił wzrost zaludnienia świata przede wszystkim na trzech obszarach „gęstych”. Największym dynamizmem charakteryzowała się Europa. Europejczycy, stanowiący około 20 % ludności świata, uznali się za władców połowy terytorium czterech kontynentów. Europejczycy w XVI i XVII głosili różne szumnie brzmiące monopolistyczne roszczenia, w zasadzie jednak ich „hegemonia” na Oceanie Indyjskim polegała na zajęciu miejsca kupców arabskich. Pierre Chaunu, na krawędzi XVII i XVIII widzi przejście od małej „Europy klasycznej” do wielkiej „Europy świateł”. Ludzie XVIII nie znali podziału Europy na Wschód i Zachód ani na „centrum” i „peryferie”. Pojęcie „Europy” utożsamiano nadal z pojęciem „chrześcijaństwa”, a nazwę „Wschód” odnoszono do Azji. Powszechnie przyjętym podziałem Europy był nie podział południkowy Wschód-Zachód, ale równoleżnikowy podział Północ- Południe. Linia ta w znacznej mierze pokrywała się ze starożytną północna granicą imperium rzymskiego. Głoszenie jakoby „światła” przenoszą się z Południa na Północ. (Wolter)