Historia prawa sądowego: od starożytności, Skrypty z Historia prawa

Pobierz Historia prawa sądowego: od starożytności i więcej Skrypty w PDF z Historia prawa tylko na Docsity! 1 Prawo epoki niewolnictwa Celem pierwszych norm prawnych było przede wszystkim utrwalenie własności prywatnej właścicieli niewolników nad niewolnikami. W sferze prawa publicznego nie miał żadnych praw, a w sferze prawa prywatnego niemal we wszystkich systemach prawnych traktowano go jak rzecz. Reszta społeczeństwa była zhierarchizowana ze względy na stan majątkowy, pochodzenie społeczne, obywatelstwo, płeć, wyznanie etc. Następowała ewolucja z prawa zwyczajowego do prawa stanowionego. Trzy obszary prawa: 1. Prawo despotii wschodnich; 2. Prawo greckie; 3. Prawo rzymskie. Prawo despotii wschodnich Źródło – despotyczny władca uważany niejednokrotnie za bóstwo. Cechy: 1. Surowe prawo karne – prawo talionu, częste zagrożenie karą śmierci; 2. Brak ujęcia prawa prywatnego w zwarty system; 3. Każdy stosunek prawny był regulowany w najmniejszych szczegółach. Prawo greckie W większości polis władza spoczywała w rękach ogółu obywateli – w związku z tym silnie zarysowywały się prawa jednostki. Prawo greckie charakteryzowało się partykularyzmem, w związku z czym powinno mówić się o prawach greckich aniżeli o prawie greckim. Na najwyższym poziomie znajdowało się prawo attyckie, w którym podejmowano próby formułowania ogólnych unormowań. Prawo rzymskie Od najdawniejszych czasów oddzielano w Rzymie normy prawa świeckiego od norm sakralnych. Normy były abstrakcyjne i stanowiły pewną całość; można było za ich pomocą regulować wszelkie formy życia społecznego Początki kultury prawniczej Prawo sumeryjskie i akkadyjskie Mimo wielu różnic, w okresie pokoju ludy Bliskiego Wschodu łączyły się w jedną całość poprzez więzy natury handlowej, gospodarczej, religijnej i kulturalnej. Sumerowie, przez konieczność posługiwania się ogromną liczną rąk do pracy i potrzebę obrony przed sąsiadami, tworzyli grody obronne ze scentralizowaną władzą książąt-wodzów, między którymi toczyła się walka o hegemonię. OK. III tysiąclecia p.n.e. na tereny środkowej Mezopotamii wtargnęły ludy pochodzenia semickiego pod wodzą króla Sargona I i utworzyli państwo Akkad. Akkadyjczycy ulegli Sumerom w dziedzinie kultury, stąd określenie – sumero-akkadyjskie. Zachowało się wiele glinianych tabliczek pokrytych pismem klinowym, na których zapisano dokumenty prawne – prawo klinowe. 2 Ok. 2400 r. p.n.e. – ustawodawstwo Urukaginy – władcy miasta Lagasz. Ok. 2060 r. p.n.e. – kodeks Ur-Nammu, władcy miasta Ur. Jest to najstarszy tekst legisakcyjny, jaki obecnie znamy. Jego redakcja wskazuje na to, że był oparty na wzorcach wcześneijszych. Prawo babilońskie Odok. II tysiąclecia p.n.e., po przybyciu do Mezopotamii Amurytów i przekształceniu jej w Babilonię. Hammurabi [1728 – 1686 r. p.n.e.] – szósty król Babilonii. Kodeks Hammurabiego – KH 1. Odnaleziony w Suzie w 1902 r.; 2. Pisany w języku akkadyjskim; 3. Najbardziej znany i kompletny tekst legisakcyjny obejmujący prawo staroorientalne; 4. Hammurabi określił się jako wykonawcę poleceń bóstwa; 5. Uporządkowanie istniejących już przepisów; 6. Usunięcie istniejącego dualizmu – prawa sumeryskiego i akkadyjskiego; 7. Prawo kazuistyczne; 8. Brak konkretnej systematyki; 9. Wymiar kary zależał od przynależności do określonej warstwy społecznej; 10. Prawo talionu – kara odzwierciedlajaca. Układ: 1. Prolog; 2. Paragrafy [w różnej kolejności]; a) Prawo karne; b) Cywilne; c) Morskie; d) Procesowe; e) Publiczne; 3. Epilog. Prawo asyryjskie III tysiąclecie p.n.e. – utworzenie państwa-miasta Asur przez Asyryjczyków. Zachował się obszerny zbiór ich praw pochodzący z XV/XIV w. p.n.e. Jest to drugie źródło o prawie z II tysiąclecia p.n.e. Prawo hetyckie Z okresu nowego państwa hetyckiego pochodzą dwie tablice zawierające tzw. kodeks hetycki. Jest to najstarsze źródło prawa pochodzenia indoeuropejskiego. Po raz pierwszy ustawodawca nie wywodzi od bóstwa swego upoważnienia do stanowienia prawa. Zauważamy również pewną systematykę; przepisy są podzielone według dóbr, które były przedmiotem ich ochrony. Prawo egipskie Kodyfikacja króla Bocchorisa – traktuje o umowach, prawie procesowym i egzekucjach. Prawo hebrajskie Prawo staroizraelskie zawarte jest w Starym Testamencie, Najstarsza jego część skłądowa, Ksiega Przymierza, mieszcząca się w Ksiedze Mojżeszowej [Exodus – ok. 900 r. p.n.e.] zawiera główne zręby prawa staroizraelskiego. Część z tych norm ma charakter etyczny, czxęśćz nich odnosi się do kultur, ale są i takie, które mają naturę prawa laickiego, by wymienić przepisy o niewolnikach, morderstwie i zabójstwie, o cohronie własnosci, naruszeniu nietykalności cielesnej, gwałcie etc. Kary były mniej 5 Skargi właściciela miały raczej charakter karny i zmierzały raczej do ukarania osoby, która sobie tę rzecz przywłaszczyła. Z praw na rzeczy cudzej najbardziej rozpowszechniony był zastaw. Zobowiązania Zobowiązanie – stosunek prawny polegający nagtym, i z jedna osoba – dłużnik – zobowiązana jest do pewnego swiadczenia na rzecz drugiej osoby, wierzyciela, ten zaś jest upoważniony do sądowego domaganai się tego świadectwa. 6 Prawo feudalne Prawo feudalne – prawo ukształtowane i znajdujące zastosowanie w epoce feudalizmu, oraz to prawo, które ukształtowane w epoce niewolnictwa było przydatne i stosowane w epoce feudalizmu. Cechy: 1. Nierówność – dominacja feudałów [przywileje]; 2. Brak powszechności: a) Partykularyzm geograficzny – złożoność różnych praw narodowych, lokalnych etc. Jedynie Anglia uniknęła tego rodzaju rozbicia, stwarzając system common law. W Polsce partykularyzm nie był silny, wyróżniamy głównie trzy systemy:  Prawo wielkopolskie;  Małopolskie;  Mazowieckie; b) Partykularyzm stanowy – odrębne prawa dla różnych stanów. Bardzo wyraźnie zaznaczał się w Niemczech i Polsce [prawo ziemske, miejskie, wiejskie]; Sprzyjało temu: a) Stosowanie prawa zwyczajowego; b) Tendencje odśrodkowe; c) Polityczne i gospodarcze rozbicie państw; d) Brak spisów prawa; 3. Wpływ stosunków zależności między osobami [zależność chłopa od feudała]. Cezury czasowe – 476 – 1848-1864 [kres stosunków feudalnych w najbardziej opóźnionych pod względem społecznym krajach Europy]. Prawo zwyczajowe a stanowione Kryteria wyodrębniania: 1. Związek z prawem rzymskim; 2. Stopień rozwoju prawa; 3. Rodzaj źródeł prawa. Główne nurty: 1. Prawo rodzime; 2. Prawo rzymskie [prawo rodzime, które zdominowało inne]; 3. Prawo kanoniczne; 4. Prawo racjonalne i skodyfikowane. Prawa szczególne: 1. Prawo lenne – normowało stosunki lenne wynikające z umowy między seniorem a wasalem; 2. Prawo służebne [Dienstrecht] – normujące stanowisko i obowiązki tzw. służków dworskich; 3. Prawo górnicze; 4. Prawo morskie; 5. Prawo handlowe; 6. Prawo wekslowe. Główne kultury prawne: 1. Common law; 2. Prawo rzymskie w różnych wersjach – eksport do innych krajów; 3. Prawo komunistyczne [ZSRR -> kraje bloku, Polska, Chiny]; 4. Prawo szariackie; 5. Prawo chińskie; 6. Prawo hinduskie. 7 Prawo zwyczajowe - rodzime Prawo epoki feudalizmu było przeważnie prawem zwyczajowym. Źródłem tego prawa był zwyczaj. Zwyczaj – obyczaj – powszechnie uznana, uświęcona tradycją forma zachowania się, przyjęta w danej zbiorowości społecznej. Zwyczaje nabierały mocy niepisanych praw – jeżeli był użyteczny, niezbędny i posiadał powagę prawa. Zwyczaj rodził prawo zwyczajowe. Prawo zwyczajowe – prawo polegające na tym, że organ państwa rozstrzyga sprawę na podstawie zwyczaju przyjętego w danym społeczeństwie. Cechowała je ociężałość i niepewność. Weisungen – udzielanie porad prawnych przez starszych młodszym na zgromadzeniach ludu w czasach wczesnofeudalnych [źródła germańskie]. Pojawienie się spisów prawa zwyczajowego utrwaliło to prawo i nadało mu cechę większej pewności. Zasada osobowości prawa – bez względu na miejsce swojego pobyty jednostka podlega prawu swej narodowości. Zasada terytorialności prawa – na danym terytorium stosuje się jeden system prawa, któremu wszyscy muszą się podporządkować, bez względu na narodowość. Czynniki powstania sporów praw germańskich: 1. Zetknięcie z wyżsżą kulturą rzymską; 2. Poznanie pisma; 3. Stosowanie zasady osobowości prawa; 4. Dążenie do ograniczenia arbitalności sędziów i zobowiązania ich do ścisłego przestrzegabua prawa pisanego. Leges barbarorum Leges barbarorum – spisy własnego prawa zwyczajowego poszczególnych szczepów germańskich. Dokonywano ich przeważnie z inicjatywy jakiegoś władcy germańskiego, często przy dużym udziale „ludu”, głównie wielmożami: pactus – układ władzy z poddanymi, np.: 1. Pactus Almannorum; 2. Pactus legis Salicae; Spisywano je po łacinie. Stosowano kazuistyczną technikę budowy przepisu. Zakres regulacji był wybiórczy; działy prawa – prawo karne i procedura. Czas obowiązywania – po X w. tracą swe znaczenie, bo nie można przeczytać. Zbiory: 3. Lex Visigothorum / lex Eurici – spis prawa Wizygotów powstały z inicjatywy króla Euryka ok. 475 r. Jest to najstarszy spis prawa germańskiego. Zachował się we fragmentach. Był pod wyraźnym wpływem prawa rzymskiego; 4. Lex Salica Francorum / Pactus legis Salicae – zbiór praw szczepu Franków salickich panującego w VI w. Był to spis najważniejszy. Pochodzi z 507-511 r. Prawo salickie było wzorem dla spisów praw zwyczajowych innych szczepów. Lex Salica Francorum objęła prawo zwyczajowe, jakie obowiązywało w sądownictwie ludowym plemion Franków salickich; brak wpływów prawa rzymskiego. Głównie przepisy prawa karnego i procesowego; 5. Lex longobardorum – oficjalny zbiór prawa longobardzkiego ogłoszony przez króla Rotara w 643 r. Najlepszy technicznie, najmłodszy; cecha charakterystyczna – zasada terytorialności, duże wpływy prawa rzymskiego i łączenie rzymskiego i germańskiego. Dużo uwagi poświęcono prawu karnemu. Spis wielokrotnie zmieniany i uzupełniany. Rozwijano je w szkole prawniczej w Pawii w X i XI wieku. 10 3. Osiągnięcia: a) Prawo kolizyjne – zasady prawa międzymiastowego – zalążek dzisiejszego międzynarodowego prawa prywatnego; b) Prawo handlowe; c) Prawo karne i procesowe; d) Prawo morskie. 1138 – pokój między papiestwem a miastami Prawo lenne Kształtowało się w większości drogą zwyczajową, niekiedy uzupełniane było ustawami. Do najważniejszych źródeł poznania tego prawa należą części poświęcone temu prawu w różnych Zwierciadłach niemieckich. Consuetudines Feudorum [Zwyczaje Lenne] / Libri Feudorum [Ksiegi Lenne] – najbardziej znany spis prawa lennego. Praca prywatna powstała na przełomie XI i XIII w. w północnym Włoszech, obejmująca longobardzkie zwyczaje lenne uzupełnione ustawami cesarskimi dot. kwestii lennych oraz orzecznictwem sądów lennych. Vulgata – najlepsza redakcja tego zbioru, dołączona do Corpus Iuris Civilis. Prawo zwyczajowe a stanowione Od późnego średniowiecza zaczęło dominować prawo stanowione. W Anglii do XIII w. ustawy [asyzy, statuty] królów angielskich były źródłem common law, później działalność ustawodawcza nie miała większego wpływu na rozwój prawa sądowego. Najważniejsze to te wydane przez Henryka II i Edwarda I [tzw. „angielski Justynian”]. Królestwo Sycylii – powstanie kodyfikacji Fryderyka II Hohensztaufa [Melfi, 1231 r.] – Constitutiones regni Siciliae / Liber Augustalis / Konstytucje z Melfi. We Francji pojawiało się coraz więcej ustaw królewskich zwanych ordonansami – ich rola w kwestii prawa sądowego była minimalna. Od XVI i XVII w. zaczęto wydawać ordonanse dotyczące prawa sądowego. Ordonans wydany w Montils-les-Tours w 1454 – nakaz spisania lokalnych praw zwyczajowych. Coutume de Paris – prawo zwyczajowe paryskie – 1580 – stosowano je posiłkowo na innych terytoriach. Edykt z Saint-Germain – 1679 r.- wprowadzenie prawa francuskiego zawartego w ordonansach i zwyczajach jako przedmioty wykładowego. W Niemczech tworzono tzw. landryfy – pokoje ziemskie – miały na celu zapewnianie pokoju i zwalczanie anarchii w poszczególnych krajach Rzeszy. Recepcja prawa rzymskiego w XVI w. zahamowała rozwój prawa rodzimego zwyczajowego w Niemczech. Nurt romanistyczny 476 – upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego 527 – Justynian na tronie 534 – powstaje Codex 1453 – upadek Cesarstwa Binzantyjskiego 11 Tradycje prawa rzymskiego w zachodniej i południowej Europie: 1. Kodeks Teodozjański; 2. Prawo wulgarne – pospolite; 3. Na przełomie V i VI w. – spisanie prawa. Po 476 r. prawem rzymskim nadalp osługiwali się romańscy autochtoni, a władcy germańscy respektowali je. Prawo funkcjonuje w świadomości – nie siega się do ksiąg [przed spisaniem!]; spisanie - powstanie grupy praw Leges Romanae barbarorum [spisy prawa rzymskiego dokonane przez Germanów]; wobec Rzymian trzeba było stosować ich prawo wg zasady osobowości prawa. Prawa narodów, które podbiły cesarstwo zachodniorzymskie, na których spisano prawo rzymskie dla Rzymian: 1. Breviarium Alarici – Lex Romana Visigothorium – spis prawa rzymskiego dla ludności rzymskiej żyjącej w państwie Wizygotów, ogłoszony w 506 r. przez Alaryka II. Opierał się głównie na kodeksie teodozjańskim. Obowiązywał do 654 r., do ujednolicenia prawa. Spis miał duże znaczenie, bowiem używała go romańska ludność zamieszkująca południowe części państwa frankońskiego. Do XI w było to główne źródło znajomości prawa rzymskiego; 2. Lex Romana Burgundionum – spis prawa dla ludności rzymskiej w państwie Burgundów przed 506 r. wydany przez króla Gunobada. Była to kompilacja klasycznego prawa rzymskiego i prawa rzymskiego wulgarnego; miało silne naleciałości germańskie; 3. Edictum Teodorici – powstał w państwie Ostrogotów na przełomie V i VI w. Miał obowiązywać zarówno Ostrogotów jak i Rzymian. IX – XI w – wzrost zainteresowania prawem rzymskim Szkoły prawnicze – Rawenna, Orlean. Longobardzka szkoła prawnicza w Pawii: 1. Podstawa – prawo longobardzkie; 2. Metoda – porównywanie z prawem rzymskim; 3. Skutek – prawo longobardzkie ulega romanizacji. Ważne źródło prawa powstałe na wschodzie: 1. Codex etc... 2. Ekloga – Leon III 726; 3. Bazyli Macedo i Leon VI Filozof – Bazyliki; 4. 1345 tzw. Sześcioksiąg – Hexabiblos; Nurty rozwoju prawa rzymskiego 1. Szkoła glosatorów XI – XIII w.; działali głównie na uniwersytecie w Bolonii. Podstawa – odkrycie Digestów. Twórcą kierunku był Irneriusz [1070 – 1130]. Badali prawo justyniańskie metodą egzegezy – wyjaśnianie przepisu po przepisie; stosowali tzw., włoski sposób wykładu – mos italicus docendi – kolejność wykładu wg wskazań źródła. Rodzaje glos: Glossa interlinearia – objaśnienia między wierszami, dotyczące drobnego problemu; Glossa marginalis – podsumowanie większego fragmentu, na marginesie; Casus – omawianie przypadku dydaktycznego lub faktycznego; Summa – podsumowanie pewnych idei w jedno; krótkie streszczenia. Zaczątek podręczników. Accursius [1185-1260 w Bolonii] – zbierał i porządkował najważniejsze glosy – „Glossa orsinaria” / „Glosa Accursiana”. 12 2. Szkoła komentatorów Szkoła komentatorów tworzyła obszerne komentarze do zboru justyniańskiego, omawiano i objaśniano już zglosowane prawo rzymskie. Podstawa – Glossa Accursiana; ponadto – prawo kanoniczne, tzw. prawo statutowe [prawo miast włoskich]. Kierunek rozwijany we Włoszech. Osiągnięcia – podstawy nowych instytucji, m.in. prawa handlowego i międzynarodowego prywatnego. Bartolus de Saxoferrato – 1314-1357; Baldus de Ubaldis – 1327-1400. Nemo jurista nisi Bartolista – nie jest jurystą, kto nie jest Bartolista. Uniwersytety – ważna rola! Bolonia – Jarosław ze Skotnik herbu Bogoria; Mikołaj Kopernik. 3. Nauka na uniwersytetach Renesans prawa rzymskiego w średniowieczu był związany z rozwojem uniwersytetów, gdzie prawo rzymskie powszechnie stawało się przedmiotem wykładowym. Legiści – uczeni w prawie rzymskim. Uniwersytety: a) Bolonia; b) Padwa; c) Perugia; d) Piza. Na uniwersytecie w Paryżu zabroniono od 1219 r. nauki prawa rzymskiego obawiając się konkurencji dla prawa kanonicznego, lecz było ono przedmiotem wykładowym na innych francuskich uniwersytetach. Prawa rzymskiego nauczano także na uniwersytetach w Rzeszy i Polsce. Absolwenci odegrali dużą rolę w zakresie prawa publicznego – byli zwolennikami silnej władzy królewskiej i pomocnikami królów we wzmacnianiu władzy. Drugim podstawowym przedmiotem było prawo kanoniczne. Doctor utriusque iurs – doktor obojga praw, tytuł średniowiecznego wykształconego prawnika posiadajacego stopień naukowy zarówno z prawa rzymskiego, jak i kanonicznego. 4. Recepcja prawa rzymskiego w Niemczech; Recepcja polegała na tym, że prawo rzymskie uznano w Niemczech bardzo szerokim zakresie za obowiązujące. Proces miał miejsce w XV i XVI w. Strony recepcji: a) Teoretyczna – ratione imperii; Cesarstwo Niemieckie jest kontynuacją cesarstwa rzymskiego – musi obowiązywać to samo prawo; b) Praktyczna – prawo rzymskie uznano w Niemczech bardzo szerokim zakresie za obowiązujące. Proces miał miejsce w XV i XVI w. Działalność szkoły glosatorów i komentatorów – ich dzieła były poznawane przez studentów prawa i przyjmowano je w Niemczech. Quidquid non adgnoscit glossa, non adgnooscit curia – czego nie uznaje glosa [w domyśle – glosa akuzjańska], tego nie uznaje sąd. Przyczyny recepcji: a) Recepcja teoretyczna; b) Potrzeba unifikacji prawa – państwo będące zbiorem odrębnych organizmów i w jego ramach obowiązywały różne prawa lokalne; c) Docenienie zalet prawa rzymskiego – najbardziej nadawało się do uregulowania rozwijającej się gospodarki; d) Opracowanie Corpus Iuris Civlis w szkołach północnoitalskich w szkole glosatorów i komentatorów. Corpus Iuris Civilis – wydanie drukiem! 1583 w Genewie przez Dionysiusa Gothofredusa. Obejmuje równeiż inne prawa włączone do CIC –np. lombardzkie Libri Feudorum – ksiega prawa feudalnego. 15 Prawo kanoniczne Kierunek wyrastający z prawa rzymskiego i z nim konkurujący. Prawo kościelne – prawo, które tworzone jest przez każdy związek wyznaniowy, tworzone przez kościół i kościoła dotyczy. Prawo wyznaniowe – prawo, które tworzy państwo i reguluje status związków wyznaniowych i obywateli ze względu na wyznawaną religię. Prawo kanoniczne – prawo, które tworzone jest przez kościół rzymsko-katolicki; canon – wzorzec. Prawo kanoniczne – różne określenia: 1. Ius eccesiasticum – prawo kościelne 2. Ius sacrum – prawo święte 3. Ius divinum <=> ius humanum – prawo boskie [przeciwstawianie ludzkiemu]; 4. Ius pontificium – prawo tworzone przez papieża [<=> ius caesareum – prawo tworzone przez cesarzy]; 5. Ius decretalium – prawo zawarte w dekretałach – ustawach papieskich, formy: a) Constitutiones; b) Rescripta. Zakres normowania 1. Struktura Kościoła; 2. Zagadnienia kultu religijnego; 3. Prawa i obowiązki duchowieństwa [prawo stanowe]; 4. Czyny zakazane – kary; 5. Majątek Kościoła; 6. Lichwa [pożyczka] – sprawy nie dot. bezpośrednio spraw kościoła, ale wynikały z pewnych zakazów/nakazów Kościoła; 7. Osobowe prawo małżeńskie. Zakres obowiązywania 1. Jest to prawo powszechne – ius canonicum universale – jednakowe dla wszystkich na całym świecie. Źródła: a) Pismo św.; b) Tradycja – przekazy odczytane przez ojców Kościoła; c) Kanony i dekreatły; d) Ustawodawstwo soborowe. 2. Prawo partykularne – ius canonicum particulare – obowiązuje w części kościoła – diecezje, archidiecezje, metropolie. Źródła: a) Uchwały synodów metropolitarnych lub diecezjalnych. Źródła prawa kanonicznego 1. Ius divinum – prawo boskie; 2. Ius eccelesiasticum, ius humanum – prawo kościelne, prawo ludzkie [prawo, które tworzy kościół, czyli ludzie]. Źródła poznania prawa boskiego: 1. Pismo Św.; 2. Tradycje; 3. Patres Eccelesiae; 4. Na wschodzie – Jan Damasceński; 5. Na Zachodzie - św. Grzegorz Wielki. Doctores Eccelesiae: Ambroży, Hieronim, Augustyn, Izydor z Sewilli – osoby, które otrzymały specjalny dar i miały objawienia. Miały szczególny dar od Boga – przekazywały prawo boskie. 16 Źródła ius humanum: 1. Kanony - akty prawne...; 2. Dekretały - akty prawne papieży. Zbiory prawa 1. Liczne zbiory prawa prywatne; 2. Tzw. dekret Gracjana 1140-1145; Gracjan – współczesny Irneriuszowi ojciec prawa kanonicznego, profesor na uniwersytecie w Bolonii; jego żywot zawdzięczamy Marcinowi Polakowi. Concordantia discordantium canonum – uzgodnienie niezgodnych kanonów. Celem dzieła było pogodzenie sprzeczności zachodzących w prawie kanonicznym, był to zbiór prywatny, ale był powszechnie używany ze względu na znakomitą redakcję. Zawartość: c) Kanony; d) Dekretały; e) Pisma Ojców Kościoła; f) Uchwały synodów; g) Spisy praw partykularnych. Cechy: a) Zbiór prywatny; b) Wielkie znaczenie praktyczne; c) Znakomita redakcja; d) Świetna metoda – systematyka; e) Pierwszy podręcznik prawa kanonicznego. Nowe spisy: 1. Liber extra – 1234 – Dekretalia Grzegorza IX; Autor – Rajmund de Pennaforte – prawnik, dominikanin. Promulgacja – 1234 – przesłanie do uniwersytetów w Bolonii i Paryżu. Systematyka: Wg Bernarda z Pawii z XII w. Papiensis – 5 ksiąg. a) Iudex – sędzia; b) Iudicium – sąd; c) Clerus – duchowieństwo; d) Cnonubius – małżeństwo; e) Crimen – przestępstwo. 2. Liber sextus – Bonifacy VIII z 1298 r; 3. Clementinae – 1317 r., na polecenie Klemensa V; Od tego czasu zaprzestano wydawania urzędowych zbiorów. 4. Spisy prywatne a) Extravagantes – zbiuór prawnika francuskiego Jana Chappuis. Obejmował dwie kompilacje:  Extravagantes Jana XXII;  Extravagantes communes. 5. Corpus Iuris Canonici a) Nazwa użyta po raz pierwszy – 1500 [J. Chappius], przyjęta po soborze trydenckim dla wszystkich zbiorów od Gracjana po extravagantes; b) 1 VII 1580 – Grzegorz XIII w bulli wymienił 6 ksiąg:  Dekret Gracjana; 17  DekretGrzegorza IX’  Liber Sextus;  Clementinae;  Extravagantes Joannis Papae XII;  Extravagantes communes. c) Pierwsza oficjalna – Rzym 1582; d) Obowiązywał do 1918. 6. Codices Iuris Canonici – kodeks prawa kanonicznego 1904 – Pius X utworzył komisję. Sekretarzem, a później przewodniczącym był Pietro Gaspari [1852-1934]; od 1907 kardynał. Grupę ekspertów podzielono na 2 komisje. a) Pius X  Dekret „Ne tempere”;  Przygotowano akty cząstkowe; b) Benedykt XV  Dokończył pracę; dokument wydano i podpisano 1917 wszedł w życie 1918 [zesłanie Ducha Świętego];  Systematyka: o Postanowienia ogólne; o O osobach; o O rzeczach; o O procesach; o O przestępstwach i karach; o 2414 kanonów – zwięzłe opracowanie. c) Jan XXIII [1858-1963]  Miał być papieżem – pomostem;  Reforma Kościoła;  Doprowadzenie do Soboru Watykańskiego II;  Spraw dot. prawa kanonicznego;  Pierścień;  Nie dokończył reformy. d) Paweł VI [1963 - 1978] Prace cząstkowe. e) Jan Paweł II [25 I 1983 – 2 IV 2005?] – wydanie nowe kodeksu, podpisanie dokumenty, pomocnik kardynał Grocholewski;  Normy generalne  O ludzie bożym  O nauczaniu kościoła  o uświęcających rolach Kościoła  O dobrach doczesnych  O sankcjach i karach  O procesach Kodeks kanonów kościołów wschodnich: 1. Postulaty kodyfikacji – XIX w. I sobór watykański; 2. Implus prac – 1917; 3. 1927 Pius XI podjęcie prac; 4. 1929 Powołanie komisji Gaspan; 5. 1972 – Paweł VI powołał komisje do spraw rewizji; 6. 1990 – podpisanie kodeksu przez Jana Pawła II; Systematyka: a) Prawo osobowe; 20 2. Uniwersalne [potem się nad tym zastanawiano, czy na pewno – w różnych krajach jest inna natura i te prawa mogą być inne]; 3. Służy dobru ogólnemu; 4. Powstało wiele kierunków, jednakże cechą łączącą jest racjonalizm; 5. Jest poza czasem i można je skatalogować; 6. Dążono do ustalenia zasad idealnego państwa. Zasady prawa natury: 1. Obowiązek nienaruszania cudzej własności; 2. Obowiązek wynagradzania szkód; 3. Obowiązek dotrzymywania umów – pacta sunt servanda – umów nalezy dotrzymywać – zasada nieznana prawu rzymskiemu; zasada wypracowana wspólnie z prawem kanonicznym; 4. Obowiązek ponoszenia kary za popełnione przestępstwa. Postulaty szkoły prawa natury w sprawie kodyfikacji: 1. Wynika z zasad rozumu; 2. Możne być tworzone ex nihilo – z niczego; 3. Zwięzłość, jasność, kompletność kodeksów [postulat upadł ze względu na nadprodukcję prawa?]. Huig de Groot [1538-1645]: 1. Prawo natury jest niezależne od Boga, są zasady, których nawet Bóg nie może zmienić [2x2=?]; 2. Pewnie zachowania są zgodne z naturą ludzką – są dobre lub złe same z siebie. 3. Źródłem poznania praw natury nie jest objawienie [przekazanie woli Boga wybranym osobom], lecz badanie natury człowieka; 4. Człowiek ma naturalny pociąg do łączenia się z innymi ludźmi – apetitus societatis - w celu rozumnego [?] i zgodnego współżycia; prawo stanowione ma umożliwiać życie w grupie. Prawo natury jako nauka 1. W XVIII w. zostaje trzecią podstawę nauczania prawa [obok p. rzymskiego i kanonicznego] – ale nie ma z tego doktoratów; 2. Powstająkatedry w wielu krajach [Niemcy, Szwajcara, Polska] – oprócz Francji, bo tam wykładano prawo miejscowe [są do przodu :P]; Przedstawiciele: 1. Monteskiusz [1689-1755] –„O duchu praw”; 2. Christian Thomasius [1655-1728] – prawo może stanowić wyłącznie władca; zakłada, że władca jest racjonalny; 3. Gaetano Filangieri [1752-1788] – Nauka ustawodawstwa – 1780-1788; 4. Samuel Pufendorf z Heidelbergu: a) Człowiek ma podwójną naturę – raz jest jednostką, a raz występuje jako członek społeczeństwa; b) Ius naturae et gentium 1672; c) Stworzył katedrę prawa naturalnego w Heidelbergu. Absolutyzm Idee prawa natury podchwyciły monarchie oświecone w XVIII w. – zwłaszcza Prusy i Austria. Władca absolutny jest jedynym czynnikiem uprawnionym do tworzenia nowego i obowiązującego prawa. Dawała mu także legitymację do przeprowadzenia kodyfikacji. Działanie usprawiedliwiał cel – dobro ogółu. Thomasius – teza, że prawo obowiązujące powstaje przez ustawy, które mogą być wydawane tylko przez władcę. W.G. Leibniz – postulat kodyfikacji prawa. 21 Humanitaryzm Traktowanie człowieka w prawie karnym – traktowanie człowieka godnie, mimo że popełnił zły czyn. Przedstawiciele: 1. Monteskiusz; 2. Wolter; 3. Gaetano Filangieri; 4. Caesare Beccaria [1738-1794]. Postulaty – zniesienie kar cielesnych i kary śmierci – przedtem uważano, ze okrutne kary odstraszały od popełniania przestępstw. Ważniejsze kodeksy 1. Leopoldina [1768] a) Kodeks Wielkiego Ksiestwa Toskańskiego – władca – książę Piotr Leopold [później cesarz Leopold II]; b) Zawartość – prawo karne materialne i procesowe; c) Pierwsze zawarcie w kodeksie postulatów humanitaryzmu. 2. Terezjana [1768] Constitutio Criminalis Theresiana [CCT]; ‘Ulepszał’ to, co było napisane w Carolinie – jeszcze bardziej okrutne tortury. 3. Józefina 1787 Józef II nie akceptował Terezjany. a) Ogłoszony pod nazwą „Powszechny kodeks karny o zbrodniach i karach”; b) Wyłącznie prawo karne materialne – oddzielenie; c) Wysoki poziom legislacji, techniki kodyfikacyjnej: jasna systematyka, normy abstrakcyjne; d) Pierwszy zrealizował postulaty humanitaryzmu; e) 1788 – ordynacja poświęcona procedurze karnej. 4. Ustawa Karna dla Galicji Zachodniej z 1797 r. 5. Franciscana 1803 a) Podstawa: Ustawa karna dla Galicji Zachodniej; b) Cesarz Franciszek II; c) Drobne zmiany do Józefiny; d) Obowiązuje do wydania nowego kodeksu. 6. Inne kraje a) Prusy – ALR 1794; b) Rosja – Instrukcja Katarzyny II 1767. 7. Kodyfikacje cywilne: a) Bawaria – Kodeks cywilny bawarski – Codex Maximilianeus Civilis – 1756  Język – niemiecki;  Zawartość: łowieckie, rybackie, leśne itd.;  Opierał się na feudalnych wzorach;  Subsydiarność – dla prawa rzymskiego;  Systematyka: Personen, Sachen, Ansprueche;  Zastąpił –Das Bayernische Landrecht [1616];  Obowiązywał do BGB. b) Austria – prace 1811 ABGB; 22 c) Landrecht pruski. ALR – geneza, charakter i znaczenie Allgemeines Landrecht für die Königlich Preussichen Staaten Prusy cechował partykularyzm; państwo nie było jednolite – w różnych częściach obowiązywały różne systemy. Zamiarem było spisanie zbioru prawa, żeby było wiadomo, jakie prawa gdzie obowiązują, a przy okazji – wyjaśnienie nieścisłości. Przebieg prac: 1. 1. Etap – 1713-1740 1713 – edykt w sprawie przygotowania zbioru; 1714 – postanowienie gabinetowe – racjonalizm i idee Oświecenia. Prawo rzymskie ma mieć zastosowanie, o ile nie sprzeciwia się zdrowemu rozsądkowi; Zlecenie Fryderyka I – wydział prawa w Halle pod kierownictwem Christiana Thomasiusa [1655-1728]. Uważał, że prawo ma tworzyć władca. Termin – 3 miesiące; mało czasu i powstał szereg wątpliwości. Monarcha rozszerza swe plany – stworzenie ustawy powszechnej – podobnie jak postulował Leibniz; 2. 2. etap 1740-1780 Za czasów Fryderyka Wielkiego; Zniesiono przesyłanie akt do wydziału prawa – Aktenversendung; naukowcy mogli rozstrzygać problemy, ale to nie było już wiżące. Privilegium de non appellando. Założenia kodyfikacji 1746 a) Materialne – uwzględnianie prawa prusiego i naturalnych zasad rozsądku b) Formalne – prawo m abyć zrozumiałe Corpus Iuris Fridericiani 3. 3 etap – 1780-1794 Fundament – zasada słusznosci; Język niemiecki, jasny – wykluczenie sporów interpretacyjnych. Carl Gottlieb Svarez [1746-1798] i Ernest F. Klein [1744-1810] – im powierzono prace. Entwurf eines allgemeinem Gesetzbuches . Fryderyk Wilhelm II doprowadził prace do końca. Kodeks miał wejść w życie 1 czerwca 1792 – Allgemeines Gesetzbuch four die Preussischen Staaten – AGB; Gesetzbuch było nowym słowem i pojawił się z tym problem, bo prawo, które obowiązywało w całości nazywano Landrecht – 1. prawo krajowe; 2. prawo ziemskie. Dokonano zmiany nazwy – Allgemeines Gesetzbuch four die Preussischen Staaten ALR / Pruskie Prawo Krajowe [PPK]. Wchodzi w życie 1 VI 1794 w miejsce przyjętych dotąd innych praw. Gradacja praw: a) Prowincjonalnych; b) Landrechtu; c) Prawa powszechnego. Zawartość 1. 19187 paragrafów [15 C]; 2. Prawo państwowe, wyznaniowe, gospodarcze, górnicze, wodne, to wszystko, co dziś nazywa się prawem publicznym i administracyjnym; 3. Połączenie prawa prywatnego z publicznym; 25 Prawo prywatne Prawo osobowe Zdolność prawna osób fizycznych Współcześnie zdolność prawa przysługuje każdemu. Takie rozumowanie rozwinęło się w XIX wieku. W epoce feudalizmu istniały liczne ograniczenia zdolności prawnej o różnym zasiegu. Rozwój zmierzał do usuwania tych ograniczeń. Dla całej epoki feudalnej nie można znaleźć ścisłego i jednoznacznego określenia zakresu zdolności prawnej – różnie się kształtowała różnych kręgach prawa. Można jednak zbudować najbardziej ogólne określenie: Podmiotem praw i obowiązków w epoce feudalnej był człowiek wolny i zdrowy, niepozbawiony czci, tuziemiec, korzystający ze swej podmiotowości prawnej w ramach swego stanu lub grupy społecznej. Czynniki ograniczające lub powodujące utratę zdolności prawnej: 1. Niewola – niewolnik nie miał zdolności prawnej i był traktowany jak rzecz; niektórzy otrzymywali ograniczoną zdolność prawną [np. uznawano ważność ich małżeństw]. Niewolnicy z czasem przekształcali się w zależną ludność chłopską – zanik niewolnictwa nastąpił przed X wiekiem; 2. Zdrowie – brak pełnego zdrowia fizycznego mógł być przyczyną najpierw całkowitej utraty, a później zmniejszenia zdolności prawnej. Zwierciadło Saskie wspomina o niemożności dziedziczenia prze osoby niedorozwinięte fizycznie; małżeństwo trędowatych uznawano za nieważne z chwilą wystąpienia choroby – po jakimś czasie Kościół zakazał tej praktyki. W prawie lennym wady fizyczne człowieka [głuchota, ślepota etc.] powodowały całkowitą niezdolność prawną ze względu na wojskowy charakter prawa. Choroba umysłowa mogła być przyczyną niezdolności prawnej [lub zmniejszenia zdolności prawnej]; 3. Cześć – powodował zmniejszenie czynności prawnej. Brak pełnej czci mógł wynikać z: a) Nagannego postępowania [uchodzącego za sczególnie hańbiące – np. niedochowanie wiary] lub skazania na kary hańbiące; b) Określonej pozycji osobistej – nieślubne urodzenie. Sytuacja nieślubnych dzieci stopniowo się poprawiała. We Francji już po XIII w. zikwidowano różne ograniczenia utrzymując ius bastardiae – dziecko nieślubne nie mogło rozporządzać swoim majątkiem w testamencie w przypadku braku potomka; c) Wykonywania ‘niehonorowego’ zawodu – lista takich zawodów była długa, m.in. kat, komediant, śpiewak uliczny, czyściciel ulic, hycel, owczarz, krawiec; Pojmowanie w ten sposób czci utrzymało się w niektórych prawach niemieckich aż do XIX wieku; 4. Obce pochodzenie – wynika to z nieufnego podejścia do obcych. Jeżeli był czyimś gościem, to otrzymywał ochronę prawną od swojego gospodarza. Sytuacja zmieniała się z biegiem czasu na różnych terytoriach: a) Państwa plemienno-szczepowe – brak zdolności prawnej; b) Państwo frankońskie – stosowanie osobowości prawa – sytuacja ulega poprawie; c) Państwa nad Renem – stosowanie prawa połowu – władca mógł ująć cudzoziemca bez innego zeniora i po roku uczynić go chłopem niewolnym; d) Prawo nadbrzeżne – rozbitkowie stawali się własnością panującego lub pana brzegu; e) Epoka feudalna – ograniczona zdolność prawna, przede wszystkim w sferze majątkowej, np. ius albinagii – brak ustawowych dziedziców majątek po zmarłym przejmował panujący. 26 Na poprawę wpłynął rozwój miast i wymiany towarowej. Obcym zapewniano ochronę prawną i zdolność prawną w obrębie miasta [Niemcy – „prawo gościnne”]. 5. Przynależność do stanu [stanowisko społeczne] – dana osoba mogła mieć pełną zdolność prawną we własnym kręgu prawnym, ale nie mieć ich w stosunkach z osobą z innej kategorii społecznej. Dotyczyło to głównie prawa majątkowego, możliwości wykonywania prawnych zawodów, prawa opiekuńczego, prawa dziedziczenia i prawa małżeńskiego. Formalne zrównanie nastąpiło dopiero w epoce kapitalizmu; 6. Przynależność religijna, np. Żydzi – na ogół byli brani przez panujących pod ochroną, lecz doznawali równych ograniczeń czy nawet prześladowań. Korzystali z własnych instytucji i własnego prawa. Ograniczenia zdolności prawnej wyrażały się w stosunkach z chrześcijanami. Zrównanie nastąpiło dopiero w kapitalizmie, zapoczątkowały je reformy we Francji w 1791 r. Do prześladowań dochodziło także po reformacji – we Francji hugenoci, a w Anglii katolicy mieli ograniczoną zdolność prawną; 7. Płeć – w średniowieczu kobieta nie mogła dziedziczyć mienia nieruchomego; 8. Wyjęcie spod prawa – tzw. śmierć cywilna. Rodzaje ograniczeń zdolności prawnej w epoce feudalnej: 1. Niezdolność całkowita – osoba fizyczna nie była być podmiotem praw i obowiązków; dość rzadka – głównie powodowało ją obce pochodzenie; 2. Zdolność częściowa – polegała na tym, że ograniczenie jednostki podmiotu prawa występowała tylko w pewnym zakresie przy zachowaniu zdolności w innych zakresach; 3. Zdolność względna – wynikała z przynależności stanowej lub pochodzenia społecznego i wyrażała się tym, ze jednostka mająca nawet pełną zdolność mogła z niej korzystać tylko w ramach swojego stanu. Zdolność prawna nabywano w zasadzie z chwilą urodzenia – pod warunkiem, że wykazywał żywotność [krzyk, otwarcie oczu etc. – jeszcze ALR!] i miał ludzką postać. W państwach starogermańskich zaczynała się z chwilą nadania imienia [9-10 dni po urodzeniu]. W najdawniejszych czasach konieczne było uznanie dziecka przez ojca. Zdolność prawna kończyła się w sposób naturalny z chwilą śmierci. W najstarszych prawach przedłużano ją w związku z animistycznymi wierzeniami. W wielu prawach germańskich występował Titenteil / death’s part – majątek przypadający zmarłemu po śmierci. Kościół zamienił to później na część „zaduszoną” – przypadającą Kościołowi po zmarłym. Pierwotnie wdowy miały zakaz ponownego zamążpójścia. Utrata zdolności prawnej za życia – w prawie niemieckim Friedlosigkeit – wyjęcie spod prawa. Stosowano te instytucję wobec przestępców naruszających spokój i porządek prawny. Można było kogoś takiego nawet bezkarnie zabić. Przekształciła się w banicję. Śmierć cywilna – instytucja znana we Francji [mort civil] i Anglii [civil death]. Człowiek żywy był usunięty w sensie prawnym ze społeczeństwa. Stosowano ją przy skazaniu na ciężkie kary. Śmierć klasztorna – wstępujący do klasztoru był traktowany jak zmarły i tracił zdolność prawną. Osoby prawne Osoba prawna – osoba niefizyczna [nie człowiek], której prawo nadaje zdolność prawną i zdolność do czynności prawnej. 27 Zdolność prawną posiadały także osoby prawne – występujące jako związki osób [korporacje] oraz jako zakłady [fundacje]. Nie było to pojęcie dokładnie sprecyzowane. Badania prowadzili kanoniści i komentatorzy [głównie Bartolus]. Osobę prawną nazywano w feudalizmie osobą fikcyjną – persona ficta – lub osobą mistyczną – persona mystica. Glosatorzy, komentatorzy i kanoniści utworzyli instytucję osoby prawnej. Potrzebował tego kościół, ponieważ wspólnoty kościelne zawierały umowy. Instytucje kościelne to pierwsze osoby prawne. Wcześnie uzyskały osobowość prawną także cechy. Korporacje w czasach feudalnych: 1. Państwo – dopiero w monarchii stanowej, wcześniej właścicielem państwa był monarcha; 2. Związki o charakterze gospodarczo-społecznym; 3. Wspólnoty terytorialne – wczesnofeudalne germańskie marki-gminy – zbiorowość dysponująca wspólną ziemią; 4. Miasta; 5. Cechy; 6. Gildie; 7. Spółki handlowe – upowszechniły się u schyłku epoki feudalnej; najwcześniej [już w średniowiecziu] powstały we Włoszech. Zakłady tworzyły instytucje kościelne: 1. Biskupstwa; 2. Klasztory; 3. Kościoły; 4. Szpitale; 5. Świeckie – organizacje dobroczynne. Spółki ustanawiane są aktami prawa administracyjnego. Procedura sądowa polega na rejestrowaniu – wystarczy spełnić wymogi prawa spółek. Następnie jest czynność administracyjna – uznaje się, że spółka może uzyskać osobowość prawną. Zdolność do czynności prawnych Mogła być ograniczana przez różne czynniki. Najważniejszymi był wiek, płeć i zdrowie. Wynikały z tzw. mundium – władzy opiekuńczej nad osobami uważanymi za niesamowładne ze względu na płeć, wiek czy zdrowie. Osoby niepodlegające mundium to selpmundius – samowładni. Ograniczenia ze względu na: 1. Wiek – zdolność do czynności prawnych uzyskiwało się z chwilą osiągnięcia pewnego stadium rozwoju fizycznego i psychicznego. W czasach najważniejszych uważano za taką osobę mężczyznę zdolnego do władania bronią, w średniowieczu wiązało się to z osiągnięciem pewnego wieku [10-12-15 lat]. Później ta granica uległa podwyższeniu [16-25 lat]. Powyższe terminy powodowały jedynie ograniczenie zdolności do czynności prawnej. W wielu krajach przyjmowano zasadę, że zdolności do czynności prawa nie mają tylko infantes [do 7 roku życia], później jest ona ograniczona; 2. Płeć – kobiety były na ogół ograniczone w zdolności do czynności prawnych i pozostawały przez całe życie pod mundium. Wynikało to z faktu, że była bezbronna i wymagała opieki. W późnym średniowieczu wdowy miały pełną zdolność prawną. Od XV wieku stanowisko kobiet znów zaczęło ulegać pogorszeniu; 3. Zdrowie – na ograniczenie mogło mieć wpływ zdrowie fizyczne i psychiczne: a) Fizyczne – np. trędowaci. Przy darowiznach inter vivos wymagano próby sprawności fizycznej. Uważano, że umierający lub zniedołężniały nie jest zdolny do czynności prawnych. Ułomnych i chorych brano pod opiekę; 30 Majątek małżeński i stosunki majątkowe między małżonkami Zawarcie małżeństwa wywoływało skutki majątkowe – połączenie lub rozdzielenie majątków męża i żony. Regułą było, ze podstawę majątku małżeńskiego stanowiła masa majątkowa należąca do męża – jego własność nabyta drogą dziedziczenia lub inną. Żona mogła wnieść: 1. Wyprawę – Gerade – przedmioty osobistego użytku, później cenniejsze ruchomości; 2. Posag – majątek o poważniejszym znaczeniu. Rozwinięcie wyprawy. Część należna kobiecie z jej rodzinnego majątku, wypłacany w gotówce lub stanowiący nieruchomości. Wiano – majątek, który otrzymywała majątek od swojego męża, wiążący się z dawną ceną kupna. Jego wysokość zależała od umowy, a minimalne określała ustawa. Można było go wyegzekwować po śmierci męża, jeśli nie dał on go jej w związku z zawarciem małżeństwa. Było to zatem zabezpieczenie majątkowe żony. Podarek poranny – Morgengabe – podarek męża dla żony składany po nocy poślubnej i traktowany jako pretium virginitatis – cena dziewictwa. Gdy mąż był z wysokiego stanu, a żona plebejką, była to jedyna forma dania jej jakiegokolwiek majątki. Wiano i podarek poranny w niektórych prawach stapiały się w jedno – we francuskim prawie zwyczajowym powstało zabezpieczenie żony – douaire – na majątku męża – w razie jego śmierci żona ma prawo do użytkowania na pewnej części majątku męża. Majątek męża po śmierci na ogół dziedziczyli synowie, rzadko kiedy żona. Majątek żony dziedziczyły albo dzieci, albo mąż. Systemy stosunków majątkowych między małżonkami: 1. Zarząd majątku przez męża, przy utrzymaniu oddzielności majątku żony i męża – „wspólny zarząd majątkowy” – Verwaltungsgemeinschaft – każdy z małżonków pozostawał właścicielem całego majątku ruchomego i nieruchomego, ale zarząd i użytkowanie pozostawały w ręku męża [z wyjątkiem wyprawy].W razie śmierci jednego z małżonków jego majątek przechodził na dziedziców, pozostały zaś obejmował lub utrzymywał swój majątek; 2. Ograniczona wspólność majątkowa – teilweise Gütergemeinschaft – dwa warianty: a) Wspólność dorobku, tj. wspólna własność nabytych w czasie trwania małżeństwa rzeczy ruchomych i nieruchomych; b) Wspólność tylko majątku ruchomego wniesionego przez strony do małżeństwa i nabytego w czasie jego trwania; 3. System pełnej wspólności majątkowej – stopienie się majątku w jedną wspólną całość. Większy zakres dyspozycji przysługiwał mężowi; 4. Rzymski system posagowy – rozdzielność majątkowa małżonków z tym, że żona wnosiła do majątku mężowskiego posag mający służyć jako wkład na pokrycie ciężarów małżeństwa. Stawał się własnością męża, nie mógł on go jednak alienować , a po jego śmierci wracał do żony. Żona mogła posiadać własny majątek. Stosunki majątkowe mogły być normowane także przez umowy małżeńskie. Prawo rzeczowe Charaktrystycze cechy: 1. Duże znaczenie w systemie prawa rzeczowego miał podział na rzeczy ruchome i nieruchome – rzeczy te rozróżniano na różne sposoby, często odbiegające od samej natury rzeczy, w związku z tym czasem domy były ruchomościami, a kosztowności nieruchomościami. Za nieruchomości uważano czasem prawa o charakterze publicznym; 2. Istnienie odmiennych zasad rządzących wspomnianymi kategoriami rzeczy – inaczej prawo rzeczowe normowało moc prawną osoby nad rzeczą nieruchomą, inaczej nad ruchomą. Ta odmienność występowania niemalże w każdym zakresie. Często zasada ta wykraczała z prawa 31 rzeczowego do prawa spadkowego czy małżeńskiego majątkowego. Własność nieruchoma miała służyć przede wszystkim grupie osób – rodzinie; 3. Nierozróżnianie w sposób ostry własności i posiadania; 4. Brak wyraźnego rozgraniczenia między prawem własności a prawami rzeczowymi ograniczonymi. Prawo rzeczowe epoki feudalizmu punkt ciężkości kładło na faktyczne władztwo nad rzeczą. Najważniejsze prawa ograniczone: 1. Ciężary realne – polegały na tym, że na gruncie spoczywał ciężar, który każdorazowy właściciel gruntu musiał uiszczać pewnej osobie uprawnionej do pobierania ciężarów. Polegały zawsze na pozytywnym działaniu: a) Czynsze, czynsze chłopskie, dziesieciny; b) Renty – właściciel nieruchomości sprzedaje komuś pewien określony dochód obciążający grunt; 2. Służebności: a) Gruntowe. 3. Zastaw – zabezpieczenie pretensji wierzyciela. Dominował zastaw użytkowy – wierzyciel dzierżył nieruchomości i pobierał z niej pożytki zaliczane na poczet kapitału lub poza niego wykraczające. Stopniowo rozwinęła się też hipoteka – rzecz zastawiona pozostawała w posiadaniu dłużnika, a wierzyciel zyskiwał do niej prawo dopiero, gdy dłużnik niedopełnił zobowiązania. Posiadanie - Gewere W większości przypadków polegało na faktycznym władaniu rzeczą, za którym musiała się kryć wola władania. Nie musiała to być jednak wola władania rzeczą tak, jak właściciel, w związku z tym posiadanie miał każdy, kto korzystał z prawa rzeczowego. Istniała możliwość posiadania nieruchomości przez wiele osób jednocześnie z różnych tytułów – posiadanie przyznawano każdemu, kto z danej rzeczy korzystał i pobierał pożytki. Przy ruchomościach posiadanie zależało od faktycznego dzierżenia rzeczy. Własność Własność podzielona – w myśl teorii o własności podzielonej istniały dwa rodzaje własności: 1. Bezpośrednia – zwierzchnia; 2. Podległa – użytkowa. Podział ten wynikał ze stosunków gospodarczych panujących w średniowieczu. Rzadko kiedy właściciel bezpośrednio wykorzystywał nieruchomości w sensie gospodarczym. Regułą było oddawanie ich w użytkowanie. Użytkownicy w zamian byli zobowiązani do świadczeń pieniężnych lub usług. Lokacje gruntowe – oddanie przez właściciela swojego gruntu w użytkowanie innej osobie; formy: 1. Wieczyste; 2. Dożywotnie; 3. Czasowe. Typy: 1. Związane z zależnością osobistą; 2. „Wolne”, Rodzaje: 1. Szczególną rolę odgrywały lokacje chłopów na ziemi, połączone z powstaniem zależności feudalnej chłopa od pana; 2. Lokacje miejskie – miasta, które były właścicielami gruntów, oddawały je miejskim kolonistom w użytkowanie, zwłaszcza pod zabudowę; 3. Lokacje lenne – senior nadawał lennikowi lenno, które stanowiło swoistą formę własności użytkowej, bo połączoną przede wszystkim z pełnieniem służby wojskowej. 32 Własność podzielona <=> współwłasność! Współwłasność – przysługuje niepodzielnie kilku osobom, które są właścicielami całej rzeczy, choć żadna nie jest właścicielem całości. Własność podzielona – każdy właściciel ma inne uprawnienia. Prawo zobowiązań Feudalne prawo zobowiązań było słabo rozwinięte o mało zróżnicowane – było tak ze względu na dominację gospodarki naturalnej i słabym obrotem gospodarczym. Oddzielenie od siebie długu i odpowiedzialności – mógł istnieć dług niepociągający za sobą obowiązku świadczenia ze strony dłużnika, który pozostawał co prawda dłużny, ale nie odpowiedzialny. Dwa rodzaje umów: 1. Umowa realna – przez przyjęcie rzeczy od jakiejś osoby przejmujący staje się dłużnikiem wobec tej osoby; 2. Umowa formalna – cechowała się koniecznością ścisłego przestrzegania formy i niezwykle rozwiniętą symboliką prawną. Zawierała zobowiązanie się dłużnika do świadczenia w przyszłości. Powstawało ono: a) Przez dokonanie ślubowania wiary – złożenie przyrzeczenia; b) Przez wręczenie wierzycielowi wadiacji – zakładu – wręczenie symbolicznego przedmiotu, np.:  Czapka;  Laska;  Miecz, włócznia. Umowy konsensualne rozwinęły się na szerszą skalę w krajach pozostających pod rządami rodzimych praw zwyczajowych dopiero pod wpływem prawa rzymskiego. Do rozwoju prawa zobowiązań w późniejszym okresie przyczynił się rozkwit miast i wzmożenie obrotu gospodarczego. W miastach włoskich rozwinęły się nowe rodzaje spółek: 1. Spółka komandytowa – co najmniej jeden wspólnik odpowiada wobec osób trzecich bez ograniczenia, a co najmniej jeden tylko do ustalonej w umowie sumy [suma komandytowa]; 2. Spółka akcyjna- wszyscy wspólnicy odpowiadają tylko swym wkładem, a zyski otrzymywali odpowiednio do wkładu. Rozwój prawa wekslowego. Prawo spadkowe Prawo spadkowe epoki feudalnej różniło się od rzymskiego systemu prawa spadkowego. Testament a dziedziczenie beztestamentowe Nie uznawano dziedziczenia testamentowego – nie można było rozporządzać mieniem na wypadek śmierci z uszczerbkiem dla ustawowych dziedziców. Naczelność zasady dziedziczenia ab intestato wynikała z traktowania własności jako dobra rodzinnego, które musi przypaść najbliższym krewnym spadkodawcy, a zwłaszcza synom. Stopniowo zdobywała uznanie zasada, ze spadkodawca może rozporządzać częścią swojego majątku w drodze testamenty – przyczyniła się do tego nauka Kościoła – powstała możliwość zapisania majątku Kościołowi; ustalenie się części swobodnej – tej, którą spadkodawca mógł swobodnie 35 7. Powszechność ordaliów – sądów bożych. U ich podstawy leżało przekonanie, zę Bóg będzie interweniował na korzyść niewinnego oskarżonego i nie dopuści do jego skazania; a) Ordalia dwustronne – w próbie brały udział obie strony procesowe, np. pojedynek; b) Ordalia jednostronne – próbie był poddawany tylko oskarżony – próba gorącego żelasa, gorącej wody i zimnej wody. Państwo określało taryfy kar pieniężnych, kazuistycznie określano taryfy, a ceny wskazywały na związek miedzy wysokością kary a pochodzeniem. Mir monarszy – szczególna postać ochrony i surowego karania za przestępstwa popełnione wobec pewnych osób. Karano surowiej niż za analogiczne przestępstwa, które miały charakter prywatny [za naruszenie miru osobowego, miejscowego, czasowego]. Wpływ na rozwój pojęć ogólnych i zasad karania miało prawo kanoniczne, oraz konstrukcje prawa rzymskiego zwłaszcza dotyczące winy. Sady kościelne stosowały karę ekskomuniki, pokuty, jałmużny, postu. Odpowiedzialność karna nie była w średniowieczu w pełni zindywidualizowana, np. właściciel zwierząt odpowiadał za przestępstwa wyrządzone przez jego zwierzęta. Pod koniec średniowiecza wzrosło znaczenie winy [jako subiektywnego stosunku człowieka do czynu] jako podstawy odpowiedzialności karnej. Na jej rozwój wpływ miał Kościół traktując przestępstwo jak czyn zawiniony, wynikający z woli człowieka. W średniowieczu znano odpowiedzialność oparta na winie, łagodniej karano czyny będące „odpowiedzią” za zamach na życie i zdrowie [współczesna obrona konieczna]. Nowożytność Na zachodzie Europy w XVI – XVIII w. Zwyciężyła zasada publicznoprawna i pojmowanie przestępstwa jako czynu naruszającego spokój i bezpieczeństwo narodu. Elementy prywatnoprawne przetrwały w Rzeczpospolitej Szlacheckiej i na wschodzie Europy. Carolina [1532] Pierwszy kodeks karny feudalnej Europy. Była traktowała przestępstwo jako czyn niemający charakteru prywatnego. W prawie nowożytnym utrzymał się średniowieczny podział przestępstw na publiczne i prywatne, a także elementy sakralne, etyczno-religijne w określaniu jego cech. Przestępstwa prywatne skierowane były przeciw jednostce, publiczne to takie, które naruszały dobra wspólne, interes społeczny, oraz te, które popełniano zawodowo. Dwa rodzaje definicji przestępstwa: 1. Materialna [starsza] – opisywała cechy czynu przestępnego. W średniowieczu opisywano go jako czyn obrażający boga albo bóstwo [grzech]. Definicje materialne określały też przestępstwo jako czyn wyrządzający krzywdę jednostce lub zbiorowości, oraz jako czyn naruszający pokój i bezpieczeństwo; 2. Formalna [późniejsza] – podkreślała, że jest to czyn naruszający obowiązujące prawo, a pojawiła się asie dopiero wtedy gdy prawo zostało skodyfikowane, a kodeks realizował postulat nullum crimen sine lege. Nauka włoska rozróżniała przestępstwa: 1. Zwyczajne – kara oznaczona prawem; 2. Nadzwyczajne – kara wedle uznania sędziego. Dzielono przestępstwa na: 1. Kryminalne – zbrodnie; 36 2. Cywilne – występki. Kodeksy okresu średniowiecza i nowożytne nadal posługiwały się językiem kazuistycznym, nie zawierały pełnego katalogu przestępstw, co umożliwiało stosowanie zasady analogii [dającej możliwość arbitralności decyzji władzy, sędzia mógł skazać za czyn zbliżony do uznanego w kodeksie]. W państwach absolutnych zastąpiono prywatne kary pieniężne karami publicznymi, dominował pogląd o odstraszającym celu kary. Kary stały się surowsze, ich wykonanie miało publiczny charakter. Szczególna surowość w niemieckim prawie karnym [kary cielesne i śmierci], złodziejom odcinano rękę a bluźniercom język, najłagodniejszą karą była chłosta. Prawo karne nowożytne zwiększyło znaczenie winy, jako podstawy odpowiedzialności. Wyróżniono winę umyślną i nieumyślną, zamierzona i niezamierzona, co pozwoliło uznać pewne czyny za bezkarne [np. działanie w obronie koniecznej]. Przyznanie do winy i okazanie żalu umożliwiało wymierzenie łagodniejszej kary. Kary różnicowano stanowo, nawet w Landrechcie pruskim, np. karę chłosty wymierzano tylko chłopom. W prawie Polskim XVI w. istniał szeroki związek przyczynowy, połączenie skutku z wina powodujące tzw. odpowiedzialność obiektywna, za skutek czynu. Nadal silny był element sakralny w prawie karny, ale przestępstwa nie określano już tylko jako grzech. W prawie polskim funkcjonowały trzy odmienne systemy praw stanowych: ziemskie, miejskie i wiejskie. Nie zrealizowano w pełni zasada publicznoprawna, dominująca na zachodzie od XVI w. Prawo karne nie zostało skodyfikowane i działało w oparciu o prawo zwyczajowe i praktykę sadów. Źródłami prawa ziemskiego były Statuty Kazimierza Wielkiego i konstytucje sejmowe. Prawo ziemskie było łagodniejsze od miejskiego i wiejskiego. Polskie prawo miejskie, w dobie nowożytnej opierało się na rodzimym prawie stanowionym, ale też prawie materialnym Karoliny, wyraźnie je łagodząc. We wszystkich systemach stanowych w Rzeczpospolitej utrzymał się do rozbiorów, podział na przestępstwa prywatne i publiczne, a katalog nieco się rozszerzył. Przestępstwa: 1. Publiczne: a) Zdrada ojczyzny [bunt]; b) Odstępstwo od religii katolickiej, od XVI w. obejmujące tylko judaizm i mahometanizm; c) Kradzież skarbu publicznego; 2. Prywatne: a) Zabójstwo; b) Zranienie; c) Pojedynek; d) Podpalenie; e) Rozbój i rabunek; f) Kradzież. Prawo miejskie znało też grupce przestępstw przeciw miastu oraz fałszowania miar i wag oraz przeciw moralności. Kierunek humanitarny w XVIII w. W dobie oswiecenia doktryna humanitaryzmu postulowała potrzebę kodyfikacji, zmianę celu kary i katalogu kar, sposobu ich wymierzania i zasad odpowiedzialności. Reforma prawa i procesu karnego miała dokonać się przez kodyfikacje, która miała zlikwidować zasadę analogii. Kodeks miał realizować zasady nullum crimen i nulla poena sine lege, miał też zlikwidować odmienność kar ze względu na stan. Głównym cele kary miała być poprawa sprawcy, stad szczególna rola kary wiezienia połączona z przymusowa praca. Kara śmierci miała być stosowana tylko za zbrodnie stanu. Postulowano też zmianę katalogu przestępstw, z eliminacja karalności czarów, samobójstwa, przestępstw przeciw religii. Krytykowano też proce karny, który był inkwizycyjny, stosujący tortury, domniemanie winy, brak prawa do obrony. Postulowano określenie warunków tymczasowego aresztowania, podział ról procesowych, poprawę sytuacji oskarżonego. 37 W XVIII w. w Polsce wprowadzono zmiany w prawie karnym – kara śmierci za umyślne zabójstwo chłopa, likwidacja karalności czarów, zwiększono stosowanie pozbawienia wolności. Feudalny proces karny Średniowiecze – proces skargowy Początkowo powszechnym sposobem wymierzania sprawiedliwości była samopomoc, z podstawowa forma – krwawa zemsta o charakterze prywatny. Krzywdy karnej nie odróżniano od szkody cywilnej. W państwach szczepowych pojawiały się elementy publicznego, a nawet sadowego, wymiaru sprawiedliwości. Powstanie odrębnego procesu karnego miało miejsce w XIII wieku, gdy zróżnicowano skargi na karne i cywilne. Państwowe sadownictwo karne odbywało się bez skargi poszkodowanego. Proces był bardzo sformalizowany [pod rygorem nieważności], stosowano środki dowodowe o irracjonalnym charakterze, np. ordalia. Skargowy proces sadowy, ustny i jawny, w średniowieczu, wszczynany był skarga prywatna do sadu. Nieuzasadnione nie stawienie pozwanego w sadzie powodowało przegranie sprawy, a nawet sankcje karne. Sady kościelne rywalizowały ze świeckimi, zwłaszcza szlacheckimi. Zakres jurysdykcji sadów kościelnym w stosunku do osób świeckich był szeroki [prawo kanoniczne posiadało szeroki katalog przestępstw], a egzekucja wyroków należała do władzy świeckiej. W Anglii wprowadzono w XII w. zmiany – modyfikując wcześniejsze postępowanie rugowe, sędziowie mieli prawo do prowadzenia spraw z urzędu, a skargę poszkodowanego zastępowali zaprzysieżeni przedstawiciele hrabstwa. Sędziowie i szeryfowie objeżdżali państwo badając złą opinie publiczna razem z przysiegłymi. Ich zeznania zastępowały prywatna skargę pokrzywdzonego i skutkowało wszczęciem procesu karnego. Do XVI w. dominował proces skargowy, który w Polsce utrzymał się do rozbiorów. Na zachodzie został wyparty przez proces inkwizycyjny. Proces inkwizycyjny Świecki proces inkwizycyjny przejął elementy cechujące inkwizycje kościelną. Kościół walczył z heretykami początkowo przez polemiki intelektualne, później przez inkwizycje właściwą, w której sędzia przeprowadzał postępowanie dowodowe, oparte nie na sadach bożych, ale na zracjonalizowanym katalogu środków dowodowych [zeznania świadków, oględziny przedmiotu, przyznaniu podejrzanego]. Od XIV w. aktywność Św. Inkwizycji zmniejszyła sie. Sadownictwo inkwizycyjne dysponowało duża grupa urzędników i współpracowników [prokuratorzy, obrońcy z urzędu, poborcy grzywien]. Proces świecki inkwizycyjny dominował w postępowaniu karnym doby nowożytnej, przejął wiele cech inkwizycji kościelnej. Wszczynano go z urzędu [bez skargi pokrzywdzonego], prowadzono w sposób tajny, w formie pisemnej, funkcje procesowe [oskarżyciela, obrońcy, sędziego] znajdowały się w rękach jednej osoby – sędziego inkwirenta. Opierał się na teorii dowodowej, pozytywnej [określenie prawem katalogu dopuszczalnych dowodów i ich wagi], później negatywnej [nie zezwalała sędziemu na wydanie wyroku jeśli okoliczności sprawy nie zostały udowodnione]. Najwyższa wagę miało przyznanie się oskarżonego [stosowano tortury w celu przyznania sie]. Kolejne były zeznania świadków, pod przysiegą, stanowiące dowód pełny, dający podstawy do wydania wyroku. Dowodami niepełnymi były poszlaki i zeznania jednego świadka. W procesie inkwizycyjnym można wyróżnić trzy stadia: 2. Inkwizycja generalna – rozpoczynano na podstawie doniesienia o przestępstwie, sędzia przesłuchiwał świadków bez przysiegi; 40 SZKOŁA SOCJALISTYCZNA Nowy kierunek myśli stanowiła szkoła socjalistyczna skupiająca niemieckich prawników socjaldemokratów. Krytykowali szkołę socjologiczna. RUCH ANTYSPOŁECZNY Po II wojnie pojawił się też ruch obrony społecznej – antyspołeczny czyn jednostki wynika z jej antyspołecznej postawy. Ochronę społeczeństwa widzieli nie w karaniu przestępców ale w przywracaniu ich w procesie resocjalizacji. Kryminologia Wykształcona na przełomie XIX i XX w. kryminologia obejmuje: 1. Naukę o prawie i procesie karnym, w ujęciu prawniczym, ale też naukę badającą przyczyny i skutki przestępczości; 2. Politykę kryminalna [działalność państwa i interes społeczny]; 3. Psychiatrię sadowa; 4. Wiktymologię, naukę o pokrzywdzonym przez przestępstwo. Zasady i kierunki zmian Przełomowe znaczenie w historii prawa i procesu karnego miało ustawodawstwo rewolucji Francuskiej [oparte na wzorach angielskich i myśli rodzimych humanitarystów – Wolter]. Podstawowe kategorie prawa stanowiła wolność i sprawiedliwość. Ważnym problemem był problem kwalifikacji zawodowych sędziów przeciwstawianych ławnikom [ludowym]. Nowatorska była rewolucyjna koncepcja kary, które powinna być określona czasowo, proporcjonalna do winy, oraz pełnić funkcje resocjalizacyjna i społecznie użyteczna. Skodyfikowane prawo karne stało na gruncie zasad [niewzruszony kanon]: 1. Równość prawa 2. Nullum crimen i nulla polne sine lege, czyli zasady legalizmu; 3. Lex retro neon agi [wyjątkiem od tej zasady są sytuacje, gdy nowa ustawa jest łagodniejsza od obowiązującej w czasie popełnienia przestępstwa] 4. Sędziowskiego wymiaru kary, który polegał na ocenia stopnia karygodności czynu oraz wymiaru kary. Ustawa określała najniższy i najwyższy wymiar, ale pozwalała też na zawieszenie kary [np. w stosunku do skazanych pierwszy raz]; 5. Pełnej publicyzacji prawa polegającej na wyłączności państwowego wymiaru sprawiedliwości. Wyłącznym źródłem prawa karnego w Europie XIX i XX w. stała się ustawa [kodeksy i ustawy szczegółowe]. System kar uległ humanitaryzacji, zlikwidowano kary hańbiące i okrutne, ograniczono stosowanie kary śmierci i konfiskaty mienia. Podstawowa kara stała się kara pozbawienia wolności. Wprowadzono odrębne zasady dla nieletnich. Kodeksy określały moc obowiązującą co do czasu, ale również co do miejsca i osób. Pojawił się system środków zabezpieczających społeczeństwo przed przestępcami niebezpiecznymi i chorymi [umieszczano ich w zakładach izolacyjnych albo leczniczych]. Większość kodeksów oparto na 3-częściowym podziale przestępstw na zbrodnie, występki i wykroczenia. Wykroczenia – drobne naruszenia prawa karnego. Karane były przez władze policyjne, odrębnym trybie administracyjnym. Unowocześniono technikę kodyfikacyjną – systematykę oparto na podziale na: 41 1. Część ogólna, zawierająca przepisy definiujące przestępstwo, katalog kar i zasady wymierzania; 2. Część szczegółowa, zawierała katalog przestępstw i kar, w określonej hierarchii dóbr chronionych [państwo, życie, mienie, zdrowie, cześć]. Współczesna doktryna prawa karnego wiele uwagi poświęca wykładni, czyli interpretacjom znaczenia tekstu prawnego. Kodeksy określały też zasady wymiaru kary. Występowały sankcje: 1. Bezwzględnie oznaczone – niedające sędziemu swobody orzekania; 2. Bezwzględnie nieoznaczone – dające sędziemu nieograniczone pole decyzji o karze; 3. Względnie oznaczone – określające minimalna i maksymalna karę. Przestępstwo W prawie karnym XIX i XX w. występowały dwie definicje przestępstwa – formalna i materialna, najczęściej jednak mieszana. Szkoła klasyczna określała przestępstwo jako czyn zewnętrzny człowieka, sprzeciwiający się prawu i z tego powodu zabroniony pod groźbą kary, ale tylko o tyle o ile jego spełnienie można poczytać sprawcy za winę. Formalna definicja – [m.in. w polskim kodeksie karnym z 1932 r.] zakładała, że odpowiedzialności karnej podlega ten, kto dopuszcza się czynu zabronionego pod groźbą kary, przewidzianej przez ustawę w chwili popełnienia czynu. Definicja mieszana – stwierdzała, że odpowiedzialności karnej podlega ten, kto dopuszcza się czynu niebezpiecznego, zabronionego pod groźbą kary przewidzianej przez ustawę obowiązującą w chwili popełnienia czynu. Prawo socjalistyczne opierało się na materialnej definicji przestępstwa, określając je jako czyn niebezpieczny dla socjalistycznych stosunków społeczeństwa. Współczesne prawo karne definiuje okoliczności wyłączające bezprawność działań przestępnych, stan wyłączający karalność to kontratyp. Może nim być obrona konieczna, rozkaz przełożonego [np. w wojsku]. Kodeks niemiecki określił najszerzej prawo wyższej konieczności, definiował iż nie ma czynu przestępnego gdy ktoś w stanie wyższej konieczności [wywoływany bez własnej winy, bez możliwości innej drogi wyjścia] ratuje swoje lub czyjeś życie bądź ciało kosztem cudzego dobra. Przestępstwo ścigane było z urzędu, ale kodeksy XIX i XX w. uzależniały ściganie od upoważnienia pokrzywdzonego zgłoszonego prokuratorowi lub wniosku o wszczęcie postępowania jakie wnosił. Kodeksy opierały się na dwu albo trzyczęściowym podziale przestępstw – po raz pierwszy w kodeksie francuskim, występuje też w kodeksach polskich. Wyróżniano zbrodnie, występki i wykroczenia. Zwiększył się katalog przestępstw przeciw mieniu – kradzież, bankructwo, oszustwo, zniszczenie mienia, szkody na mieniu, nadużycie zaufania. Kara i zasada odpowiedzialności Kara definiowana jest jako realizacja uprawnień własnych państwa w zakresie wymiaru sprawiedliwości. Treścią jej jest dolegliwość, uzależniona od znaczenia naruszonego dobra społecznego oraz od stanu subiektywnego sprawcy w momencie popełnienia przestępstwa. 42 Wyraźna ewolucje przeszły w prawie i nauce XIX i XX w. cele kary – miały to już być nie tylko zemsta i odpłata ale też poprawa sprawcy w procesie resocjalizacji albo izolacji i leczenia. Nowym nurtem jest nurt podnoszący charakter odszkodowawczy jako środka kompensaty za szkodę spowodowana przestępstwem, związane z przekonaniem o sprawiedliwości naprawczej kary. Humanitaryzacja kar – ograniczenie lub zniesienie okrutnych kar cielesnych, wymierzanych publicznie [odstraszanie]. Kara śmierci wymierzana tylko w najpoważniejszych przestępstwach. Najczęściej stosowano karę pozbawienia wolności. Wyróżniano trzy rodzaje: dom poprawy [najsurowszy, tylko wobec sprawców zbrodni], wiezienie, areszt [bez przymusu pracy]. Nadzór policyjny – poddanie osoby skazanej po odbyciu kary, pewnym ograniczeniom i kontroli sprawowanej przez policje, co miało na celu zapobieżenie powrotowi do przestępstwa. Kodeksy karne XIX i XX w. dzieliły kary na: 1. Zasadnicze [najczęściej kara pozbawienia wolności]; 2. Orzekane samoistnie; 3. Dodatkowe. Karę pozbawienia wolności w polskim kodeksie ograniczono do wiezienia i aresztu [z obowiązkiem wykonywania pracy]. Szerokie zastosowanie mają kary majątkowe, w tym pieniężne, w postaci: grzywny, konfiskaty majątku [całego lub części], przepadku przedmiotów pochodzących z przestępstwa. Odpowiedzialność Prawo karne XIX i XX w. zasadniczo zmieniły też zasady odpowiedzialności, które obowiązywały w feudalizmie. Polegały one na: 1. Pełnej subiektywizacji [oparcie odpowiedzialności na winie]; 2. Indywidualizacji odpowiedzialności; 3. Niekaralności osób chorych psychicznie oraz działających pod wpływem błędu lub przymusu; 4. Odrębnym uregulowaniu odpowiedzialności niepełnoletnich. W nauce XX w. winę określano stosunek przyczynowości moralnej miedzy człowiekiem a spełnionym przez niego czynem przestępnym. W nauce polskiej – wina to psychiczny stosunek sprawcy do czynu. Odpowiedzialność karna oparta została w kodeksach XIX i XX w. na winie. Ważne znaczenie miało poczytanie winy – przypisanie spełnionego czynu przez sędziego na poczet woli jego sprawcy, osoby fizycznej. Poczytywać można było tylko osoby posiadające tzw. poczytalność kryminalna, mogące ponosić odpowiedzialność karna. Wyróżniano: 1. Winę umyślną – wystąpienie złego zamiaru i postanowienia przestępnego, co doprowadzało do skutku czyli przestępstwa; 2. Nieumyślną – gdy sprawca nie chciał sprowadzić skutku czynu przestępnego, ale przewidział, możliwość jego wystąpienia], która dzieli się na lekkomyślność i niedbalstwo. Na odpowiedzialność karna mogą mieć wpływ stany zaburzenia umysłu, mogły to być: lunatyctwo, odurzenie alkoholowe i narkotyczne, gorączka, poryw uczuciowy. Inną formą wykluczającą odpowiedzialność karna były choroby umysłowe. Występowało też określenie okoliczności wyłączających winę i karalność czynu, którymi były stany niepoczytalności karnej sprawcy oraz stan niedojrzałości umysłu. W związku z oparciem odpowiedzialności na winie, dokonano wyraźnej indywidualizacji odpowiedzialności. 45 Francuski kodeks procedury wprowadzał zasadę jawności rozprawy w celu zapewnienia społecznej kontroli nad postępowaniem i zapewnienia praw oskarżonego. Prawo cywilne W średniowieczu proces był jednakowy w sprawach karnych i cywilnych, rozróżnienie od XIII wieku w zależności od celu, jaki chciał osiągnąć powód: 1. Osiągnięcie rekompensaty – proces cywilny; 2. Ukaranie pozwanego – proces karny. Podstawową rolę w rozwoju postępowania cywilnego odegra tzw. proces rzymskokanoniczny – rozwinął się w sądownictwie kościelnym i opierał się na zasadach rzymskiego procesu kognicyjnego zmodyfikowanego przez ustawodawstwo papieskie i średniowiecznych prawników. W XVI wieku wywarł wpływ na francuski i niemiecki proces cywilny. Cechy: 1. Zasada dyspozycyjności – rozpoczęcie procesu zależne było tylko od woli strony; 2. Zasada sporności / kontradykcyjności – proces był oparty na zasadzie wolnej rozprawy stron, na których ciążył obowiązek przygotowania zgromadzenia i dostarczenia materiału procesowego sądowi; 3. Proces był pisemny – wszystkie ważniejsze czynności procesowe musiały być dokonane na piśmie; 4. Legalna teoria dowodów – strona musiała przedstawić minimum dowodów określonych z góry przez prawo, jeśli to zrobiła, sąd musiał uznać jej twierdzenia za prawdziwe; 5. Prawo apelacji; 6. Egzekucja wyroku miała charakter urzędowy. Niedogodności: 1. Przewlekłość; 2. Forma pisemna; 3. Duże koszty. Starano się je usunąć przez wprowadzenie dla niektórych spraw postępowania sumarycznego – skróconego – malała w nim rola czynności dokonywanych na piśmie. Ograniczono w nim możliwość przewlekłego składania przez stronę pism procesowych dot. jej twierdzeń i dowodów. Stosowano zasadę ewentualności – strony były zobowiązane [pod rygorem utraty tej możliwości w terminie późniejszym] – do przedstawienia od razy wszystkich swoich twierdzeń i dowodów. Powszechny proces cywilny – stworzony w Niemczech w XVII w. nawiązujący do zasad postępowania sumarycznego. Proces inkwizycyjny – dawał sędziemu kierownictwo procesu i możliwość gromadzenia materiału dowodowego i dochodzenia nowych okoliczności bez względu na stanowisko stron – z urzędu. Stosowany w Prusach w XVIII w. 46 Prawo polskie w epoce feudalizmu Źródła prawa w Polsce Sposoby zdobywania wiedzy o dawnym prawie: 1. Metoda retrogresywna – wnioskowanie wsteczne; zakłada się, że jakaś instytucja prawna występująca później musiała istnieć i rozwijać się wcześniej; 2. Metoda porównawcza – wykorzystuje założenie, że rozwój prawa w różnych społeczeństwach jest zbliżony. Najstarszy zbiór praw ludów słowiańskich – Zakon sudnyj liudem – bułgarski. Opierał się na bizantyjskiej Eklodze [przeróbka prawa justyniańskiego z VIII w.]. Ruska Prawda – zbiór prawa ruskiego, kilka razy zmieniany i przerabiany. Spis prawa rodzimego nieskażonego obcymi wpływami, spisany w staroruskim języku. W Polsce początek prac nad porządkowaniem źródeł prawa – XVI w. Kształtowanie systemu prawa Cechy prawa polskiego w średniowieczu: 1. Brak źródeł do X w.; 2. Do XIII w. ius polonicum – polskie prawo zwyczajowe, nie było stanowe, obowiązuje wszystkich. Od XIV wieku wzrastało znaczenie prawa stanowionego, ale prawo rodzime nadal przeważało. Nie podlegało niemal wpływom obcych praw. Prawo polskie było podobne do prawa czeskiego; 3. Od XIII ekspansja prawa niemieckiego – podstawa do prawa wiejskiego i miejskiego; 4. Prawo polskie staje się prawem szlacheckim [prawo ziemskie]; 5. Stanowość prawa [rodzaj partykularyzmu – proces personalny] prawo ziemskie, miejskie, wiejskie, kanoniczne; 6. Partykularyzm geograficzny – ze względu na rozbicie dzielnicowe. Trzy poważniejsze odmiany – małopolskie, wielkopolskie i mazowieckie [najbardziej archaiczne], odmienności prawa nie były zbyt duże; 7. Żydzi, Ormianie – odrębne systemy. Źródła prawa 1. Prawo zwyczajowe; 2. Dokumenty utrwalające czynność prawną – akty spisane w obowiązującej formie; utrwalano tak różne czynności prawne. Najstarsze pochodzą z XII w. Odzwierciedlają stan ówczesnego prawa polskiego zwyczajowego [prawo zwyczajowe]; 3. Ksiegi sądów ziemskich [wielkopolskie roty sądowe]; 4. Inne ksiegi np., Ksiega henrykowska opisała to co się dzieje w klasztorze; 5. Najstarszemu Zwodowi Prawa Polskiego [NZ] / Ksiedze Elbląskiej – najstarszy spis polskiego prawa zwyczajowego odkryty w XIX wieku. Powstał w XIV w., autorem był Niemiec [prawdopodobnie urzędnik krzyżacki] – powstał jako zbiór prawa polskiego dla potrzeb Krzyżaków [prawo zwyczajowe]; 6. Statuty Kazimierza Wielkiego [prawo stanowione]: a) Statut wielkopolski – wielkopolskie prawo zwyczajowe; b) Statut małopolski – nowatorski i reformatorski charakter przepisów; c) Do statutów dołączono ekstrawaganty [krótkie ustawy], prejudykaty [orzeczenia sądowe ubrane w formę kazusów], petyta [projekty przepisów niesformułowanych ostatecznie]; d) Redakcje i odpisy, najbardziej poularny – dygesta. Nie miały charakteru obowiązującego do umieszczenia ich w statucie Łaskiego, lecz były uważane za źródło prawa; 47 7. Wielki statut warcki [1423r.]; 8. Laudy – uchwały lokalnych organów władzy [sejmików, wieców]; Prawo stanowione – uzupełniane było lub zmieniane przez akty o charakterze ustawodawczym wydawane głównie przez panujących. Często to prawo opierało się na istniejącym zwyczaju, dlatego władcy raczej spisywali niż tworzyli prawo. Statuty – ustawy władców polskich. Na początku nie wkraczały zbyt często w prawo sądowe, sytuacja zmienia się w XV w. – od statutów Kazimierza Wielkiego. Źródła i rozwój prawa sądowego w okresie Rzeczypospolitej szlacheckiej [XVI- XVIII w.] Systemy Nie nastąpiły wielkie zmiany. Nadal utrzymała się odrębność praw ze względów stanowych. Istniały trzy systemy: 1. Prawo ziemskie; 2. Prawo miejskie; 3. Prawo wiejskie. Istniała odrębność prawa na terytoriach, które zostały inkorporowane w skład Rzeczypospolitej: 1. Mazowsze – odrębne prawo ziemskie opierające się na zwyczaju i silnie rozwiniętym ustawodawstwie książąt mazowieckich. Po inkorporacji rozpoczęto prace nad kodyfikacją tego prawa – opracowano II Zwód prawa mazowieckiego / Zwód Goryńskiego [1540r. – sankcja monarsza]. W 1576 r. szlachta mazowiecka przyjęła prawo ziemskie Korony zastrzegając sobie pewne odrębności sformułowane w eksceptach mazowieckich [46]; 2. Prusy Królewskie – szlachta zatrzymała odrębny od polskiego system prawa opierający się na prawie chełmińskim. W 1598 r. sejm koronny zatwierdził projekt nowego prawa – Korektura prawa pruskiego: a) Prawo procesowe; b) Prawo familijne; c) Prawo spadkowe; Korektura opierała się na prawie rzymskimi polskim prawie ziemskim. Posiłkowo stosowano ją w Wielkopolsce; 3. Litwa – w XV i XVI w. ożywiła się działalność ustawodawcza i kodyfikacyjna. Powstały trzy statuty litewskie [1529, 1566, 1588] spisane w języku staroruskim. Najważniejszy był III statut – kodeks prawa litewskiego. Statuty pozostawały pod znacznym wpływem prawa polskiego i ruskiego, oraz rzymskiego. Trybunał koronny w Koronie używał go jako prawa posiłkowego. Polskie prawo ziemskie Prawi ziemskie w RP szlacheckiej nadal pozostawało przede wszystkim prawem zwyczajowym, lecz coraz większą rolę odgrywało ustawodawstwo. Najważniejsze były konstytucje – normy uchwalane przez sejm. Sejmiki lokalne uchwalały dla swoich ziem lauda. W Polsce Złotego Wieku ożywiło się zainteresowanie prawem –zauważamy wzrost kultury prawnej. Próbowano nadać większe znaczenie prawu rzymskiego, które do XV wieku nie odgrywało w Polsce większej roli. Na wzrost zainteresowania wpłynęły kontakty z uniwersytetami włoskimi oraz ożywienie nauki prawa rzymskiego w Polsce na Akademii Krakowskiej. Wszelkie próby wprowadzenia na większą skalę prawa rzymskiego nie przyniosły jednak efektu [wywarło wiekszy wpływ tylko na prawo miejskie]. Szlachta widziała w prawie rzymskim instrument do wzmocnienia władzy monarszej oraz przejaw zależności od Cesarstwa Niemieckiego. 50 Prawo wiejskie Podstawowe znaczenie miały [wydane w Zbiorze Łaskiego i zbiorze Mikołaja Jaskiera w 1535r.]: 1. Zwierciadło Saskie; 2. Weichbild Magdeburski; 3. Carolina – prawo karne. Prawo polskie wiejskie pozostało pod silnym wpływem miejscowych polskich zwyczajów i było kształtowane przez właścicieli wsi, którzy wydawali ustawy wiejskie – wilkierze i ordynacje. Regulowały wewnętrzne stosunki wsi i zawierały przepisy z zakresu prawa sądowego. Typy: 1. Na prawie polskim; 2. Na prawie niemieckim; 3. Na prawie wołoskim [Podkarpacie]. Kto mógł być właścicielem: 1. Pan feudalny; 2. Miasto; 3. Uniwersytet etc. Prawo kanoniczne w Polsce Ius canocrium partuculare – prawo partykularne – tworzone przez polską organizację kościelną, szczególnie na synodach: 1. Statuty prowincjonalne – uchwalali je biskupi na synodach prowincjonalnych; 2. Diecezjalne – uchwalane na zjazdach jednej diecezji. Pierwsze akty w Polsce: Synody [legackie, prowincjonalne, prymacjalne od XVI w]; najstarsze zachowane XII w. Jarosław ze Skornik h. bogoria Studia w Bolonii; 1357 synodyk – zbiór dawnych statutów synodów pod przewodnictwem Pełki, Janusza, Jakuba Świnki, Janisława. Mikołaj Trąba Syn naturalny scholastyka kolegiaty sandomierskiej – dyspensa od ‘wadliwego’ urodzenia. Jako notariusz spisał dokument fundacyjny UJ. Arcybiskup gnieźnieński, był w 1414 na soborze w Konstancji. Prymas. 1420 – synod prowincjalny wieluńsko-kaliski Tzw. kodeks powszechnego ustawodawstwa synodalnego – statuty Mikołaja Trąby. 1. Układ rzeczowy; 2. Transmisja werbalna prawa rzymskiego. Polskie zbiory 1. 1527 r. zbiór Jana Łaskiego; 2. Zbiór Stanisława Karnkowskiego [studia na UJ, we Włoszech, Niemczech, kanonik, arcybiskup gnieźnienski, Otwarcie I seminarium duchownego]; 3. 1579 – zbiór praw i dostosowanie prawa partykularnego do postanowień soboru; 51 Prawo u schyłku Rzeczypospolitej [druga połowa XVIII wieku] Wpływ oświecenia Ożywiła się nauka prawa na uniwersytetach. Przyczyniła się do tego reorganizacja akademii w Krakowie i w Wilnie, związana z pracami Komisji Edukacji Narodowej. W Krakowie powstała pierwsza katedra prawa krajowego [profesor Józef Januszewicz]. Hieronim Stroynowski. Rozwijały się badania nad prawem polskim. Dzieła – Prawo cywilne narodu polskiego Teodora Ostrowskiego. PRAWO KARNE Tłumaczono dzieła Monteskiusza, Beccarii i Filandieriego. Przedstawiciele polskich karnistów: 1. Sebastian Czochron; 2. Józef Szymanowski; 3. Hugo Kołłątaj; 4. Tadeusz Ostrowski; 5. Tomasz Kuźmirski – tłumaczenie Prawa kryminalnego angielskiego Blackstone’a wraz z komentarzami; Uwagi nad procesem – wystąpił przeciwko karze śmierci i domagał się równych kar dla przedstawicieli wszystkich stanów; 6. A. Trębicki – postulaty znowelizowania niesprawiedliwego i niejasnego prawa – przedstawiciel tzw. względnego prawa natury. Próby kodyfikacyjne 1775r. – uchwalenie przez Sejm ogólnopolskiego prawa wekslowego – pierwsze w kraju prawo powszechne. Volumina Legum Inicjatorzy – Stanisław Konarski i Józef A. Zaluski. Zawartość – akty prawne do 1780. W Polsce [w dobie oświecenia] – najważniejsze inicjatywy kodyfikacyjne za Stanisława Augusta. Początkowo zebrano chronologicznie źródła polskiego prawa stanowionego [zwłaszcza konstytucje sejmowe] jako księgi praw. Ułatwiło to późniejsze prace kodyfikacyjne. Zbioru praw sądowych / Kodeksu A. Zamoyskiego 1776r. – powołanie komisji kodyfikacyjnej z Andrzejem Zamoyskim na czele [Józefem Wybickim w składzie], któremu powierzono opracowanie kodeksu praw, w oparciu o prawa natury, miał zebrać i usystematyzować obowiązujące prawa i wyeliminować sprzeczności. Powołano zespół który zrealizował polecenie sejmu, a opublikowany przez Zamoyskiego projekt oparty na 3-częściowej systematyce rzymskiej [osoby – rzeczy – sprawy] zawierał przepisy o ustroju sadów i prawnosądowym statusie króla, urzędników, mieszczan i chłopów, prawo i proces cywilny, materialne i procesowe prawo karne. Projekt został odrzucony przez sejm po ataku prowincji szlacheckiej. Projekt ukazał się drukiem w 1778 r. W 1780 r. zosta odrzucony przez Sejm na skutek opozycji duchowieństwa. Kodeks Stanisława Augusta Druga [bardziej nowoczesna] próba kodyfikacji w Polsce – decyzja Sejmu Czteroletniego [tzw. Kodeks Stanisława Augusta]. Nie została ukończona [III rozbiór Polski ale również odrębność prawna Litwy i niechęć do unifikacji prawa sadowego Rzeczpospolitej Obojga Narodów]. Polecenie sejmu nakazywało 52 opracowanie kodeksu obejmującego tylko prawo sadowe [materialne i procesowe prawo cywilne i karne]. Prace prowadzono osobno dla Korony i Litwy, doprowadzono do etapu zało9en, projektu systematyki. Kodyfikacja w Polsce w dobie oświecenia to: zbieranie istniejących praw, oczyszczaniu ich ze sprzeczności i niejasności, systematyzowanie i usuwanie przepisów niezgodnych ze „sprawiedliwością naturalną”. Zbiory – edycje dawnego prawa Volumina Constitutionum Wydawnictwo Sejmowe; Zbiór źródeł – współczesna edycja. Czym różni się edycja? Uzupełnia się brakujące konstytucje, poprawia się błędy w pisowni, ujednolica się pisownię, nazwiska. Praca wyłącznie historyczna, adresowana do historyków. Prawo sądowe Prawo sądowe rozwijało się w epoce feudalnej samodzielnie i nie podlegało silniejszym wpływom obcym. Obce prawa kształtowały w dużym stopniu terminologię prawniczą, niektóre instytucje tworzyły się i rozwijały pod ich wpływem – np. testament. W większości jednak ziemskie prawo polskie – cywilne i karne – utrzymało do końca Rzeczypospolitej narodowy charakter. Mimo to było podobne do praw obcych, które nie uległy całkowicie prawu rzymskiemu. Podobieństwa są rezultatem podobnego rozwoju. Polskie prawo sądowe było przede wszystkim prawem zwyczajowym i formalistycznym. Prawo prywatne Prawo osobowe ZDOLNOŚĆ PRAWNA 1. Osoby fizyczne – zdolność prawna zależąła od wielu czynników i przybierała różny zakres: a) Brak zdolności prawnej:  Niewolnicy – przypadki niewoli były w Polsce rzadkie i zdarzały się raczej w czasach odległych;  Wywołańcy / proskrybowani – ludzie uznawani za zmarłych, na ogół przestępcy, mogli być bezkarnie zabici;  Cudzoziemcy – z czasem ich stanowisko uległo polepszeniu i tylko pierwotnie nie mieli zdolności prawnej; b) Częściowa zdolność prawna:  Cudzoziemcy – w późniejszym czasie;  Kobiety; c) Pełna zdolność prawna – osoby nieobciążone wadami. Była to względna zdolność prawna – można było z niej korzystać tylko w ramach praw stanowych; 2. Osoby prawne – miały ją: a) Większe instytucje kościelne :  Biskupstwa;  Klasztory;  Kapituły; b) Miasta; c) Cechy; d) Wspólnoty prowadzące wspólną działalność gospodarczą [wspólnota lasów, łąk]. 55 Wspólnoty sąsiedzkie – własności pastwisk i lasów mieszkańców wspólnoty. Dobra dziedziczne – te, które właściciel otrzymał po przodkach. Dobra nabyte – kupione od kogoś lub nadane przez panującego. OGRANICZENIA WŁASNOŚCI ZIEMI Ważniejsze ograniczenia prawa własności na ziemi: 1. Regalia – prawa zastrzeżone wyłącznie dla panującego. Do podstawowych zaliczyć można: a) Regale polowania; b) Regale rybołówstwa; c) Regale górnicze; 2. Prawo bliższości – krępowało dyspozycję mieniem nieruchomym i zagrażało prawom nowonabywcy. Dotyczyło ono dóbr rodzinnych i zapewniało uprawnionemu „bliższemu” [krewnemu] możność wyłączenia od wspomnianych dóbr osób posiadających gorsze prawo. Wyrażało się w dwóch instytucjach: a) Pierwokup – bliscy krewni mieli pierwszeństwo nabycia dóbr, gdyby krewny chciał je zbyć; b) Retrakt – prawo wykupu dóbr od nabywcy przez krewnych zbywcy; 3. Ordynacje – regulowały status prawny niektórych dóbr magnackich. Ich celem była chęć zapewnienia świetności rodu przez nieuszczuplanie majątku rodowego. Istotą było, żeby określony kompleks dóbr magnackich wyjęty był spod zasad obowiązujących w prawie ziemskim i podlegał zasadom statutu domowego oraz ustanawiającego niepodzielność dóbr ordynackich i dziedziczenie tylko w jednej linii. NABYCIE PRAWA WŁASNOŚCI NA RZECZACH NIERUCHOMYCH Nabycie własności następowało w sposób pierwotny lub pochodny: 1. Pierwotny: a) Zawłaszczenie rzeczy niczyjej [traktowano tak ziemie nienależące do feudałów]; 2. Pochodny: a) Kupno-sprzedaż, dzieląca się na dwie czynności:  Wzdanie – przeniesienie prawa własności;  Wwiązanie – wprowadzenie w posiadanie. OGRANICZONE PRAWA RZECZOWE 1. Wolności – służebności – polskie prawo patrzyło na służebność przede wszystkim z punktu widzenia uprzywilejowanego. Powstawały głównie drogą umowy między stronami lub też z ustawy czy zwyczaju. Najbardziej typowe wolności: a) Prawo do przechodu lub przejazdu; b) Prawo wypadu bydła po zbiorach na cudzych gruntach; c) Prawo kobylego pola; 2. Ciężary realne: a) Renty – powstawały przez darowiznę lub sprzedaż. Szlachta polska ustanawiała renty tylko na rzecz instytucji kościelnych lub na rzecz mieszczan – nigdy na innego szlachcica; 3. Zastaw: a) Zastaw nieruchomości:  Zastaw użytkowy – połączony z dzierżeniem. Występował w dwóch odmianach: o Extenuacja – zastaw do wydzierżenia – pożytki z nieruchomości wierzyciel-zastawnik zaliczał na poczet wierzytelności, a zastaw kończył się z chwilą zaspokojenia – wierzyciel otrzymywał tyle, ile wynosił dług; 56 o Pożytków nie zaliczano na poczet długu, a zastaw kończył się z chwilą uiszczenia długo. Pożytki wykraczały poza dług;  Zastaw bezużytkowy – hipoteka – bez dzierżenia i użytkowania zastawionej rzeczy. Był terminowy – umowa przewidywała, ze w określonym terminie nastąpi uiszczenie długu i wygaśnięcie zastawu. Do tego czasu dłużnik miał rzecz, jeśli nie zwrócił długu w określonym terminie – wierzyciel zaspokajał się z rzeczy. Zasada pierwszeństwa – prior tempore, potior iure. Prawo zobowiązań W polskim ziemskim prawie zobowiązań często po stronie wierzyciela lub dłużnika występował węzeł nazywany pospólną ręką – wszyscy wierzyciele lub dłużnicy byli podmiotami jednego, niepodzielnego stosunku obligacyjnego – dłużnicy musieli razem wykonać świadczenie i razem byli zwalniani przez wierzycieli ze zobowiązania. Z czasem zaczęto uważa, ze że świadczenie jednego dłużnika zwalniało pozostałych, a wierzyciel mógł żądać spełnienie świadczenia przez jednego tylko dłużnika. Zobowiązania powstawały: 1. Przez umowę - Dzięki za wszystko i kontraktom realnym i formalnym. Umowy konsensualne [oparte na zwykłym porozumieniu] nie miały wielkiego znaczenia; 2. W wyniku przestępstwa – pociągały za sobą obowiązek uiszczenia kary prywatnej lub odszkodowania. SPOSOBY UTWIERDZANIA I UMACNIANIA UMÓW 1. Utwierdzanie umów – przesądzało o ważności zawiązania umowy: a) Klątwa – później przysięga – przywoływała na świadectwo zawarcia umowy bóstwo; b) Litkup – strony brały udział w biesiadzie wraz z innymi osobami [litkupnikami] pełniącymi rolę świadków; c) Przybijanie rąk; d) Sporządzanie aktu pisemnego; e) Powoływanie świadków; 2. Umacnianie umów – gwarantowało spełnienie przez dłużnika świadczenia: a) Zakład, wadiacja – suma pieniężna, którą musiał zapłacić dłużnik, jeśli nie wykonał świadczenia w określonym terminie. Przy długach pieniężnych zakład równał się wysokości długu; b) Rękojemstwo – powszechna forma zabezpieczenia wykonania świadczenia przez dłużnika. Rękojmia w najdawniejszych czasach przejmował na siebie obowiązek uiszczenia długo, później świadczył w wypadku, gdyby dłużnik nie spełnił świadczenia; c) Zastaw – powszechna forma umocnienia zobowiązania; d) Załoga – obowiązek dłużnika [szlachcica] przebywania w gospodzie z określoną liczbą służby i koni i w określonym terminie tak długo, dopóki nie wykonano świadczenia, albo wierzyciel przebywał w gospodzie na koszt dłużnika; e) Łajanie – bezkarne lżenie dłużnika ustnie lub na piśmie, jeśli nie wykonał świadczenia. RODZAJE UMÓW 1. Zamiana – obie strony były zobowiązane do wzajemnych świadczeń w naturze; 2. Darowizna – początkowo miała charakter remuneratoryjny – obdarowany musiał również coś świadczyć na rzecz darczyńcy; 3. Kupno-sprzedaż – rozwinęło się z zamiany; jedna strona nie świadczyła w naturze, lecz uiszczała pieniądze za określony towar. Największe znaczenie miało kupno-sprzedaż nieruchomościami; 4. Pożyczka – wg przepisów kanonicznych była to umowa nieodpłatna – w praktyce wyglądało to często inaczej; 57 5. Wierna ręka – pokład – depozyt – początkowo rozumiano przez wierną rękę stosunek obligacyjny, mocą którego pewna osoba zaufana dokonywała jakichkolwiek czynności na rzecz wierzyciela, później pod tym pojęciem rozumiano tylko depozyt [XVI w.]. Prawo miejskie: 1. Wyżej przedstawione umowy; 2. Najem; 3. Umowa o pracę; 4. Umowa o dzieło; 5. Umowa spółki. Prawo spadkowe DZIEDZICZENIE BEZTESTAMENTOWE Górowało nad dziedziczeniem z testamentu [początkowo niedopuszczalnym]. Dziedziczenie ruchomości nie podlegało większemu skrępowaniu. Bardziej rygorystyczne było dziedziczenie ruchomości. Cechy: 1. Przy dziedziczeniu po ojcu najważniejsze były prawa synów [kategoria dziedziców koniecznych]. Dziedziczyli w równych częściach [oprócz ordynacji]; 2. Rozwój praw dziedzicznych kobiet [głównie córek] od XIII w. Dziedziczyły przede wszystkim w braku równych im stopniem krewnych męskich. Od XVII w. wprowadzano zasadę czwarcizny – córki dziedziczyły po ojcu łącznie ¼ majątku; 3. Poszerzał się krąg bocznych krewnych uprawnionych do dziedziczenia – do ósmego stopnia komputacji rzymskiej; 4. Prawo polskie nie uznawało dziedziczenia po małżonku; 5. W razie braku krewnych z prawami spadkowymi spadek stawał się spuścizną – przypadało panującego. Prawo to nazywano prawem kaduka. Panujący mieli to prawo także wobec cudzoziemców. TESTAMENT Początkowo był niedopuszczalny: 1. Najdawniejsze prawo nie pozwalało, aby rozporządzenie woli wyrażone za życia wywoływało skutki po śmierci testatora; 2. Testament mógł stanowić naruszenie zasady, ze własność jest dobrem rodzinnym. Pierwsze testamenty pojawiły się pod wpływem Kościoła w XII w. Kościół walczyło swobodę testowania. Od początki XVI w. zakazywano sporządzania testamentów dotyczących dóbr nieruchomych pod groźbą nieważności. Te obostrzenia miały powstrzymać ekspansję materialną Kościoła. Prawo karne Dominacja zasady prywatnoprawnej PRZESTĘPSTWA PRYWATNE I PUBLICZNE W średniowieczu przeważały przestępstwa prywatne – dochodzone na podstawie skargi pokrzywdzonego i uważane za krzywdę wyrządzoną tylko osobom przez nie dotkniętym; m.in.: 1. Zabójstwo; 2. Uszkodzenie ciała; 3. Gwałt a) Na osobie; b) Na majątku. 60 ABGB a prawo rzymskie W czasie kodyfikacji wynikły spory o prawo rzymskie. Miało duże wpływy w kodeksie terezjańskim, później zmalały. W ABGB prawo rzymskie zostaje uchylone. II połowa XIX w. – kierunek historyczny w austriackiej nauce prawa – dopuszczalność wykładni historycznej. Nowelizacja 1914-1916 – pod wpływem pandektystyki i romanistycznych konstrukcji BGB. ABGB – doktryna Nauka austriacka pod wpływem niemieckiej. Recypowane prawo rzymskie było podstawą studiów – poglądy prawników były zdominowane przez prawo rzymskie. Tuż przed zakończeniem ABGB upadła Rzesza [1806] – zerwanie więzi. Cechy: 1. Szkoła egzegezy; 2. Stagnacja i bezkrytyczny kult przepisów; 3. Zeiller: zakaz komentowania, ale sam napisał komentarz. 1848 – przerwano bariery – postulaty reformy studiów. 1850-1855 – reforma studiów prawniczych – wprowadza się historię prawa. Powstaje szkoła historyczna. Josef Unger „System des österreichischen Privatrechts“. Sytuacja ulega zmianie, gdy zaczęto interesować się historią powstania ABGB. Zaczęto wydawać źródła – prace komisji. Kierunek socjalny – zasady solidaryzmu społecznego i hasła obrony ekonomicznej słabszych – Anton Menger. Nowelizacje ABGB W ciągu XIX w nie zmieniany, choć – zniesiono feudalizm, poddano regulacji ABGB własność chłopską, wydawanie ustaw szczegółowych dot. spraw nieprzewidzianych w ABGB, reformy konstytucyjne – pierwsza faza [lata 60. i 70.] w duchu liberalizmu, od lat 80. nawrót do reform antyliberalnych [hasła solidaryzmu społecznego]. Po 1859 uchylona została większość ograniczeń jednostek wynikających z ich wyznania. 1856/7 – 1868 – wobec katolików – wyznaniowe prawo małżeńskie. 1870 – bezwyznaniowcy; śluby z konieczności. Początek XX w. – trzy nowele: 1. 1914 – prawo osobowe, rzeczowe i spadkowe 2. 1915 – przepisy o odnowieniu i sprostowaniu granic 3. 1916 – zmiany w niektórych przepisach prawa zobowiązań. Kodeks nadal obowiązujący – obowiązuje do dziś w Republice Austrii. ABGB a prawa krajowe Spory: 1. M.in. Zeiller – zwolennik zniesienia praw krajowych; 61 2. Rothenhann – przyznanie kodeksowi charakteru posiłkowego; 3. Paragraf 11. ABGB – statuty prowincjonalne będą mogły uzyskać moc obowiązującą o ile zostaną przez monarchę wyraźnie potwierdzone. ABGB a prawo zwyczajowe Uchylenie wszystkich ustaw i zwyczajów w artykule IV patentu wprowadzającego ABGB. Paragraf 10 ABGB – ustawa musi wyraźnie powoływać się na zwyczaj. Polska myśl cywilistyczna w zaborze austriackim 1. Lwów – Ernest Till [1864-1924] – uczestniczył w pracach nad ABGB w czasie I WŚ; 2. Kraków – przełom w końcu XIX. Władysław Leopold Jaworski; oprócz niego – Stanisław Wróblewski [romanista, komentarz ABGB], Fryderyk Zoll jr. ABGB – zakres obowiązywania 1. 1852 – wprowadzenie do tzw. Wielkiego Ksiestwa Krakowskiego [d. W.M. Krakowa wcielonego do Austrii w 1846]; 2. Prawo małżeńskie. Kodeksy karne austriackie Theresiana z 1768 r. Maria Teresa Feudalny, ale pewne postępy, głównie dotyczące formalnej strony, jak systematyzacja materiału i tworzenie pojęć ogólnych. W kwestii treści nadal feudalny – wielość kar okrutnych, tortury [wraz z rycinami jak odpowiednio je wykonać – stąd nazwa Nemesis Theresiana], stosowanie analogii, kar arbitralnych, różnice stanowe, podział kar na bardzo ciężkie, ciężkie i lekkie, mające cel wyłącznie odstraszający, przepisy prawa materialnego i procesowego razem. – w praktyce Maria Teresa wielokrotnie uniewinniała skazanych na karę śmierci. Leopoldina z 1786 r. Leopold II, władca Wlk. Ks. Toskani Wiele wad formalnych, ale w materii realizował idee oświeceniowe, jak: likwidacja okrutnych kar cielesnych i hańbiących oraz kary śmierci. Podstawowa kara – pozbawienie wolności o surowych rygorach. Mały zasieg obowiązywania, ale duże oddziaływanie. Josephina z 1787 r. Józef II, Austria Tylko prawo karne materialne [procedura skodyfikowana rok później]; 2 części: I — o przestępstwach i karach kryminalnych oraz II — o przestępstwach i karach politycznych [mniejsze, bo sądzone przez władze administracyjno-porządkowe;krótka, wolna od kazuistyki, jasna i prosta; przyjęcie zasady nullum crimen sine lege w art. 1 – zniesienie arbitralności sędziów [nulla poena sine lege]; brak zróżnicowania na stan społeczny; subiektywny i indywidualny charakter odpowiedzialności karnej; zrównanie usiłowania z dokonaniem przestępstwa; pominięcie instytucji przedawnienia przestępstwa i kary; katalog przestępstw – ujęcie zbrodni obrazy majestatu jako zamachu przeciwko państwu, a nie przeciw panującemu, zniesienie karalności czarów, wprowadzenie karalności pojedynków, przestępstwa przeciw religii i obyczajności jako „polityczne", ale utrzymana karalność samobójstwa; katalog kar – utylitaryzm społeczny – zniesienie kary śmierci; podstawowa kara – pozbawienia wolności, ale duża surowość w ich wykonaniu – podział ze względu na czas trwania na czasowe, długie i długotrwałe [do 100 lat!], oraz ze względu na stopień dolegliwości na łagodne, ciężkie i najcięższe z możliwością obostrzenia; 62 Po śmierci Józefa II Leopold II zliberalizował kodeks, a jego następca Fryderyk II wzmógł represję wobec ruchów rewolucyjnych – 1797 r. – Ustawa karna dla Galicji Zachodniej – podstawa wydania Ksiegi ustaw na zbrodnie i ciężkie policyjne przestępstwa z 1803 r. zwanej Franciscaną. Franciscana z 1803 r. Ścisły podział przestępstw na 2 kategorie [wraz z systematyką]: Ksiega I dotyczyła zbrodni, ksiega II ciężkich przestępstw policyjnych, a każda z ksiąg dzieliła się na część ogólną i szczególną wraz z odrębnymi przepisami proceduralnymi. Zbrodnie karane przez władze sądowe. Ciężkie policyjne przestępstwa przez władze administracyjne [przestępstwa nieumyślne oraz lżejsze uszkodzenia ciała i czyny naruszające dobre obyczaje]. Nawiązywała do Josephiny, czasem z postępowymi [przywrócenie przedawnienia] lub wstecznymi rozwiązaniami. Katalog przestępstw – rozszerzenie przestępstw przeciw władzy państwowej, przestępstwa przeciw religii i obyczajowe jako zbrodnie, rozbudowanie przestępstw przeciw mieniu; katalog kar – wprowadzenie kary śmierci za najcięższe przestępstwa, zniesiono konfiskatę, złagodzenie wykonywania kary więzienia, wprowadziła nadzwyczajne złagodzenia kary i przedterminowe zwolnienia. Elastyczny i abstrakcyjny – utrzymał się długo, choć formalnie ujęto go w nowe ramy w 1852 r. z pewnymi zmianami [zastąpiono w 1974 r.]: 1. Usunięcie przepisów z dziedziny procedury karnej 2. Wprowadzono trójpodział przestępstw na zbrodnie [cz. I], występki i wykroczenia [cz. II]. 3. Nowa [ograniczająca] definicja zdrady głównej i obrazy majestatu, złagodzono kary więzienia. 4. Zmiany redakcyjne [nowa numeracja przepisów, usunięcie z kodeksu definicji naukowych]. Francja Idee humanizacji, racjonalizacji i kodyfikacji prawa nie zostały podjęte przez monarchię absolutną. Prawo okresu rewolucji: 1. Przeobrażenia społeczne i gospodarcze; 2. Wprowadzenie zasad powszechności i równości praw cywilnych jednostki; 3. Zindywidualizowanie własności; 4. Hasło trzech wolności – osoby, własności prywatnej i obrotu prawnego; 5. Duża aktywność wszystkich władz; 6. Indywidualizacja i liberalizacja – mogę wszystko, czego nie zabraniają mi ustawy; 7. Laicyzacja prawa [także prawo małżeńskie]; 8. Poprawa sytuacji dzieci nieślubnych; 9. Nikły postęp w dziedzinie kodyfikacji; 10. Wprowadzenie równych kar – bez względu na przynależność stanową; 11. Wprowadzenie instytucji sędziów przysiegłych; 12. Likwidacja postępowania inkwizycyjnego; 13. Uwzględnienie humanitarnych postulatów; 14. Przełomowe zmiany: a) Zniesienie stanów – ludzie są równi względem prawa; b) Rozluźnienie struktury feudalnej rodziny. Deklaracja praw człowieka i obywatela 1789 1. Ustawa może zabraniać szkodliwego dla społeczeństwa działania; 2. Ustawa powinna być jednakowa dla wszystkich w dwóch aspektach – kiedy chroni i gdy karze Pierwszy kodeks karny rewolucyjnej Francji 1791 Dwie części: 1. Ogólna – o karach w ogólności, recydywie, wyrokach zaocznych, skutkach skazania \ przedawnieniu 2. Katalog przestępstw. 65 KN a prawo natury Uznaje się, że istnie je prawo uniwersalne i niezmienne, stanowiące źródło prawa stanowionego. Zasady stosowania kodeksu 1. Fikcja braku luk – uznaje się, ze wszystko jest regulowane; jak czegoś nie ma, to trzeba lepiej szukać; 2. W założeniach zamkniętym i zupełnym systemem norm cywilno-prawnych; 3. Sędzia nie mógł się zasłaniać brakiem przepisy; 4. Zakaz rozstrzygnięć precedensowych; 5. Dominacja kultu egzegezy. Kodyfikacja napoleońska 1804 – Kodeks Napoleona 1806 – Kodeks postępowania cywilnego – Code de procédure civile – wiele przejął z ordonansu z 1667 r.; stworzył jednak podstawy nowego prawa procesowego – wprowadził zasadę ustności i bezpośredniości, kontradykcyjności, dyspozycyjności i koncentracji materiału dowodowego. 1807 – Kodeks handlowy – Code de commerce – przejmował wiele z dawnych ordonansów o handlu i marynarce z czasów Colberta. Wywarł duży wpływ na inne kodeksy handlowe. 1808 – kodeks postępowania karnego - podtrzymywał podstawowe zdobycze z okresu Rewolucji [uchylenie procesu inkwizycyjnego, jawność rozprawy, prawo oskarżonego do posiadania obrońcy etc.]. 1810 – kodeks karny – uwzględniał postulaty prawa natury i zdobycze kresu Rewolucji, zasadę równości kar dla wszystkim i zasadę nullum crimen, nulla poena sine lege. Często przewidywał karę śmierci i utrzymywał kary pręgierza i piętnowania. Ziemie polskie 1. Art. 69 Konstytucji Księstwa Warszawskiego – wprowadzenie KN; 2. Szkolenie kadr; 3. 1 marca 1808 – Szkoła Prawa; 4. 1 maja 1808 – wchodzi w życie; 5. Reorganizacja sądownictwa; 6. 1806 – wprowadzenie kodeks postępowania cywilnego. Krytyka Duchowieństwo – za przepisy dot., stanu cywilnego i małżeństw; Szlachta – nie było przepisów dotyczących hipoteki, która była instytucją bardzo cenioną przez szlachtę. Nowelizacja 1818 – prawo o ustaleniu własności dóbr nieruchomych, o przywilejach i hipotekach 1820- postulat – Kodeks narodowy 1825 – KCKP – Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego – tylko prawo osobowe 1. Śmierć cywilna 2. Dzieci pozamałżeńskie 3. Małżeńskie osobowe 1825 – „prawo o przywilejach i hipotekach” 1836 – Prawo Małżeńskie [PM] Poza kodeksem uregulowano prawo autorskie i patentowe, prawo o stowarzyszeniach i prawo pracy. 1910 – Kodeks pracy. 66 Orzecznictwo sądowe służyło uelastycznianiu prawa i jego przystosowaniu do bieżących potrzeb. Od początku XX wieku coraz szersze zastosowanie ma wykładnia teleologiczna w interpretacji prawa. Jej poprawieniu mogą służyć określone zasady nadrzędne – słuszności, nienadużywania prawa, porządku publicznego i dobrych obyczajów. 1958 – kodeks karny traci moc obowiązującą. Orawa i Spisz na Słowacji – prawo Węgierskie Pod wpływem Code civil powstawały – i na nim się wzorowały – liczne kodekst cywilne w XIX wieku – rumuński, włoski, hiszpański,p ortugalski i kodeksy Ameryki Łacińskiej. Code penal z 1810 r. Pierwszy klasyczny kodeks karny „triumfującego mieszczaństwa", wzór dla kolejnych. Osiągnięcie z punktu widzenia techniki legislacyjnej. Tylko przepisy karnego materialnego. Wstęp i 4 części [po 2 na ogólną i szczególną], jasny i precyzyjny, trójpodział przestępstw na zbrodnie, występki i wykroczenia [kryterium kara i sąd właściwy]. Treść Atyfeudalny, ale bardzo surowy w celu odstraszania [ze względu na sytuację społeczną] – szerokie stosowanie kar śmierci, też kwalifikowanych, przywrócenie konfiskaty i kar mutylacyjnych [piętnowanie], kara dodatkowa – śmierć cywilna. Szczególnie rozbudowany katalog przestępstw związanych z ochroną własności i bardzo surowe kary. Zmiany – najpierw usunięto niektóre okrutne kary [kwalifikowana śmierć, pręgierz, śmierć cywilna. Stopniowo coraz większe łagodzenie kar, szersze uwzględnianie okoliczności, ostrzejsze traktowanie recydywistów, rozwijanie elementów poprawczych, środki wychowawcze wobec nieletnich. Po drugiej wojnie światowej – [ruch tzw. nowej obrony społecznej] kolejne reformy w duchu szkoły socjologicznej, głównie dot. nieletnich, opieki. Obowiązywał do 1994 r. Niemcy BGB – geneza, charakter i znaczenie W Niemczech dążono do unifikacji prawa – wraz z tendencjami zjednoczeniowymi. W okresie Związku Niemieckiego uchwalono kodeks handlowy oraz kodeks procedury cywilnej. Geneza Pierwsze głosy [Thibaut] pojawiły się w 1814 r. Zostały zahamowane krytyką autorytetów prawniczych i rozbicia politycznego Niemiec. Po zjednoczeniu podjęto prace w komisji kodyfikacyjnej od 1874 r. – krytyka ze względu na trzymanie się pandektystyki, brak uwzględnienia praw socjalnych. Druga komisja w 1890 r. w niewielkim stopniu wzięła tą krytykę pod uwagę – w 1900 r. wszedł w życie BGB. Anton Fridrich Justinus Thibaut – 1772-1840; studiował m.in. u Kanta w Królewcu; profesor prawa w Heidelbergu – zaczyna dyskusję, czy trzeba skodyfikować prawo dla całych Niemiec. Konflikt z F.K. von Savigny. 1874 – pierwsza komisja do opracowania Kodeksu Cywilnego. 1888 – projekt i 5 tomów motywów 67 Krytyka, m.in. Otto von Gierke, Anton Menger, Leon Petrażycki – krytykowano m.in. skrajny pozytywizm i romanistyczne założenia. Pierwszy projekt nie wszedł w życie. W drugim uwzględniono postulaty germanistów. 18 VIII 1896 – sankcja cesarza. Bürherliches Gesetzbuch. – BGB 1 I 1900 – wejście w życie. Ustawa wprowadzająca a ustawodawstwo krajowe 1. Instytucje typu feudalnego: fideikomisy, lenna i dobra rodowe; 2. Wprowadzone w ramach interwencjonistycznych reform gospodarczo-społecznych końca XIX w – dziedziczenie niepodzielnego, ustawodawstwo rentowe; 3. Utrzymano przepisy prawa górniczego, łowieckiego etc. Ponad 2tys. artykułów, systematyka pandektowa. Forma – szczytowe osiągnięcie „jurysprudencji pojęciowej" – bardzo rozbudowany aparat abstrakcyjnych i precyzyjnie skonstruowanych pojęć – język trudny i niezrozumiały dla laików. Oparty na założeniach liberalno-indywidualistycznych, ale z uwzględnieniem akcentów antyliberalnych i antyindywidualistycznych [próba kompromisu między różnymi kierunkami polityki społecznej i ekonomicznej]. Początkowo utrzymano instytucje feudalne [jak lenna, fideikomisy]. Kodeks abstrahował od zagadnień pozaprawnych – pewnym ustępstwem w uwzględnianiu potrzeb życia było zamieszczenie licznych klauzul generalnych [od początku kwestia kontrowersyjna]. Ernst von Wildenbruch – napisał poemat o BGB. Znaczenie BGB poza granicami Niemiec Ograniczenie dominacji Code Civil. ZGB – wyrastał z tego samego pnia. Wpływ w nowelach ABGB z okresu I wojny światowej. Wpływ BGB – kodeks grecki, włoski, polski kodeks zobowiązań, brazylijski, meksykański, peruwiański, syjamski, chiński i japoński. BGB – zasady Zasady: 1. Przepisy abstrakcyjne; 2. Ujęte w sposób indywidualistyczny; 3. Równość stron / podmiotów. 4. Pełnia własność; 5. Swoboda umów – przejęte z ust. francuskiego; 6. Elementy rzymskie – wcielenie teorii pandektów 7. Elementy germańskie: a) W mniejszym zakresie niż w KN; b) Własność niepodzielnej ręki; c) Wwiązanie [Auflassung] – instytucja o charakterze rzeczowym dotycząca przeniesienia własności; d) Dziedziczenie wg parantel; 8. Instytucje nowe: a) Osoby prawne; b) Umowy na rzecz trzeciego; c) Przepisy o nadużyciu prawa. 70 Osoba prawna w NRD – zrezygnowano z tego pojęcia, bo termin niezrozumiały. Potrzebne było szersze pojęcie, wymyślono zatem przedsiebiorstwo. Język: 1. Kodyfikatorzy chcieli mu nadać cechę zrozumiałości; 2. Przepisy miały być zrozumiałe i przejrzyste; 3. Zamierzano to osiągnąć posługując się językiem potocznym; 4. Prowadzono konsultacje z robotnikami i dziennikarzami; 5. Zerwanie z określeniami występującymi w BGB; 6. Zerwanie z rzymskimi korzeniami terminologii. 7. Wprowadzono nową terminologię: a) Zdolność do działań prawnych – Handluhsfähigkeitm; b) Zachowano Rechtsgeschäft – czynność prawna; c) Zamiast Dienstbarkeiten [służebności] – Mitbenutzungsrecht [prawo współużywania]. Systematyka 1. Zerwanie z systematyką pandektową; 2. Skoncentrowano się na praktycznym stosowaniu danej instytucji. Kodeks cywilny NRD - 7 części: 1. Podstawowe zasady socjalistycznego prawa cywilnego; 2. Własność socjalistyczna i własność osobista; 3. Umowy kształtujące życie materialne i kulturalne; 4. Korzystanie z nieruchomości dla celów mieszkaniowych i w wypoczynku; 5. Ochrona życia, zdrowia i własności przed wyrządzeni szkody; 6. Prawo spadkowe; 7. Przepisy szczególne dot. poszczególnych stosunków cywilnoprawnych. Cechy 1. Zniesiono podział praw rzeczowych i obligacyjnych; 2. Bardzo dużo przepisów o bardzo ogólnym charakterze, nazywanych normami zadaniowymi – nakazywały jakieś działania. Zjednoczenie Niemiec, koncepcje: 1. Wprowadzenie porządku prawnego RFN na teren NRD; 2. Wspólne opracowanie nowego prawa cywilnego dla zjednoczonego państwa na podstawie obowiązujących w podzielonych Niemczech przepisów; 3. Pozostawienie dotychczasowych kodeksów cywilnych w obu częściach Kodeks cywilny NRD[ZGB] utracił z dniem 3 października 1990 r. moc obowiązującą. Landrecht [1794 r.] Tytuł XX, cz. II [ponad 1500 art.] Technika – niski poziom, kazuistyka, brak odróżnienia norm od wskazówek etycznych. Swoiste połączenie feudalno-absolutystycznych koncepcji z elementami ideologii oświeceniowej. Przyjęcie zasady nullum crimen sine lege, ale dopuszczał stosowanie środków zabezpieczających po odbyciu kary na dowolnie długi czas. System kar – odstraszanie, choć przeważało pozbawienia wolności, to utrzymano kwalifikowane kary śmierci, z możliwością ich obostrzenia. Szerokie zastosowanie chłosty. Utrzymano tzw. karcenie domowe. Szczególna ochrona dla honoru osób ze stanów uprzywilejowanych [szlachty, kupców]. Początek XIX w. – początek prac nad reformą prawa karnego – zakończone pod koniec XIX w. 71 Kodeks karny pruski z 1851 r. Wzorowany na Code penal z 1810 r. – m.in. trójpodział przestępstw, wpływ system kar, przepisy o współuczestnictwie i usiłowaniu, w ujęciu okoliczności łagodzących. Oparty zasadzie nullum crimen sine lege oraz formalnej równości wobec prawa karnego. Znaczne rozbudowanie przepisów dotyczących ochrony praw majątkowych. Przepisy o ochronie władzy i osoby króla o charakterze absolutystyczno-policyjnym. Bawarski Kodeks karny [1813 r.] Najnowocześniejszy pod kątem techniki – część ogólna i szczególna, trójpodział przestępstw. Normy zbudowane w sposób syntetyczny, wolny od kazuistyki i wątków pozaustawowych, jasny i wyrobiony język, jednolita terminologia. Autor: Anzelm Feuerbach – twórca teorii „przymusu psychologicznego", przedstawiciel szkoły klasycznej, twórca nowoczesnej doktryny penalistycznej, rzecznik interesów młodej burżuazji niemieckiej, po raz pierwszy użył sformułowania nullum crimen sine lege. Duże ograniczenie swobody decyzji sędziowskiej poprzez bezwzględnie oznaczone kary i zakaz wydawania komentarzy do kodeksu, z wyjątkiem urzędowych. System kar – bardzo represyjny [kara śmierci, kara więzienia z obostrzeniami, śmierć cywilna, kary cielesne] – wynik teorii „przymusu psychologicznego". Wzór dla innych kodyfikacji: m.in. kodeksu saskiego [1838], hanowerskiego [1840], badeńskiego [1841], heskiego [1841] i innych. Obowiązywał w Bawarii do 1871 roku. Kodeks karny Związku Północno-Niemieckiego [1870r.] Zjednoczenie Niemiec – potrzeba kodyfikacji dla całego państwa – podstawą kodeks z 1851 r. – 1870 r. kodeks karny Związku Płn.-Niemieckiego – 1871 r. rozciągnięty na całą II Rzeszę. Przepisy wstępne, 2 części [I – O karaniu za zbrodnie, występki i wykroczenia w ogólności oraz II – O poszczególnych zbrodniach, występkach i wykroczeniach i ich karalności]. Liberalizował przepisy kodeksu z 1851 r. – ograniczenie i złagodzenie karalności przestępstw przeciw państwu, kary śmierci, maksymalną wysokość kary pozbawienia wolności z lat 20 do 15, warunkowe zwolnienie po 3/4 kary. Dużo ustaw szczególnych – ustawa antysocjalistyczna, ustawa „dynamitowa", kilkadziesiąt innych. Republika Weimarska – projekt nowego kodeksu karnego z 1930 r. – zasadnicza reforma Hitlerowska III Rzesza – liczne nowele totalitarne: np. zerwanie z zasadą legalizmu, powrót analogii, rozbudowa środków zabezpieczających i poprawczych dla recydywistów, osób wykazujących predyspozycje do przestępstwa, ogromny wzrost czynów karalnych [zdrada, sabotaż, ochrona NSDAP i in.] i zaostrzenie represji karnej. Podczas wojny seria rozporządzeń karnych pod nazwą „niemieckiego prawa wojennego". Szwajcaria Szwajcarski Kodeks Cywilny - ZGB Wpływy: 1. Pandektystyki; 2. Prawo rodzime; 3. Prawo francuskie; 4. Prawo austriackie. 72 Stan prawny – systemy 1. Kodeks Napoleona [zachodnia i południowa Szwajcaria – Jura, Genewa]; 2. ABGB; 3. Nowe „kodyfikacje” – Zurich [1856]; 4. Uwzględnianie wpływów szkoły pandektystów; 5. Prawo statutowe. Geneza Szwajcaria już od XVI w. wyodrębniła się od I Rzeszy, w szczególności nie uznając jurysdykcji Sądu Kameralnego [brak globalnej recepcji prawa rzymskiego]. Po rewolucji w 1848 r. i powstaniu państwa związkowego – program unifikacji prawa prywatnego w ramach poszczególnych kantonów [powstały liczne kodyfikacje, w tym najważniejsza Zurychu] – z czasem potrzeba ujednolicenia w ramach całej federacji. 1874 r. komisja federalna – projekt z 1881 r. ogólnoszwajcarskiego kodeksu zobowiązań, a w 1898 r. w wyniku rewizji konstytucji całość prawa prywatnego weszła w kompetencje Związku. Prace nad kodeksem podjął profesor Eugen Huber [sam opracował pewne części]. Projekt kodeksu cywilnego uchwalony jednogłośnie w 1907 r. i dołączono do niego kodeks zobowiązań z 1881 r. – całość weszła w życie w 1912 r. Etapy prac 1. 1874 – Konstytucja federalna 2. 1874 – ustawa o st. cyw. i prawo małżeńskie; 3. 1881 – ogólnoszwajcarski kodeks zobowiązań i ustawa o zdolności do czynności prawnych 4. Powierzenie opracowania prawa cywilnego Eugenowi Huberowi, wybitnemu profesorowi prawa z Berna; Łączył prawo z historią; 5. 1892 – Hubert przedstawia projekt kodeksu cywilnego [bez zobowiązań]; 6. 1898 – nowelizacja; 7. Uchwalenie projektów cząstkowych kodyfikacji; 8. Uchwaloy 10 XII 19007 jako kodeks cywilny; 9. 30 maeca 1911 – uchwalono nowelizacje kodeks zobowiązań 1811 r.; 10. 1 stycznia 1912 wchodzi w życie całość kodyfikacji. Systematyka Kombinacja pandektystyki i Instytucji. 997 artykułów. 1. Wstęp – pewne postanowienia ogólne 2. Cztery ksiegi: a) I — prawo osobowe, tj. o osobach fizycznych i prawnych; b) II — prawo rodzinne; c) III — prawo spadkowe; d) IV — prawo rzeczowe Dołączono kodeks zobowiązań jako V księga. Charakterystyka Materia – najnowocześniejszy, uniknięcie wad BGB poprzez pogodzenie tradycji prawa rodzimego z prawem rzymskim, oraz kompromis miedzy kapitalizmem a sytuacją drobnych posiadaczy. Tendencje egalitarne i liberalne zmodyfikowane w duchu społecznym. Forma – przewyższa BGB, jasny język i styl, krótkie artykuły, przejrzysty, abstrakcyjny, ale nie szafuje klauzulami generalnymi. Kwestia luk – art. 1 [szkoła wolnego prawa] – upoważnienie dla sędziego do rozstrzygania tak jak gdyby sam był ustawodawcą – w praktyce nie wykorzystywane. 75 Kraje prawa nieskodyfikowanego Anglia i Wielka Brytania Prawo sędziowskie Miało główne znaczenie. Jest to prawo tworzone przez orzecznictwo sądowe wg systemu common law [prawo pospolite] czy też equity law [prawo słuszności]. Reguła stare decisis - sąd jest zobowiązany przestrzegać precedensów wcześniej wydanych, zasada, na której oparty jest system common law. W pierwszej połowie XIX wieku ustaliły się bardziej rygorystyczne zasady przestrzegania precedensów, co dotyczy szczególnie precedensów kształtowanych przez sądy najwyższe. Rozwój obu systemów był związany z działalnością dwóch rodzajów sądów: 1. Sądy królewskie; 2. Sąd Kanclerski. Ten dualizm zniesiono w wyniku reform z lat 1873-1875. System equity rozwinął się w czasach państwa kapitalistycznego – od XVII wieku. Przyczynił się do modyfikacji angielskiego prawa cywilnego – osłabło w tej dziedzinie znaczenie common law. Nie ma wyraźnego rozróżnienia, co było regulowane przez equity law, a co przez common law. Prawo karne pozostawało jednak w ramach common law. Nie można traktować tych dwóch „warstw” jako niezależnych i wyspecjalizowanych systemów. Normy equity law stanowią głównie dodatek i uzupełnienie norm common law. Rola statue law Od XIX wieku wzrosła rola ustawy [statue] jako źródła prawa. Prawo stanowione do tej pory odgrywało znikomą rolę. Teraz zaczęło uzupełniać i korygować prawo sędziowskie. Na ustawę patrzy się przez pryzmat precedensu – prawo w ustawie zyskuje pełną wartość, gdy zostanie zinterpretowane przez sąd. Prawo statutowe ingerowało silnie w dziedzinę prawa cywilnego, a jeszcze silniej w dziedzinę prawa karnego. Prawo karne było anachroniczne i niehumanitarne, dlatego niezbędna była szybka ingerencja za pomocą prawa stanowionego. Konsolidacje – akty porządkujące szersze dziedziny prawa przygotowywane przez specjalne komisje królewskie i zatwierdzane przez parlament. Źródła poznania prawa angielskiego 1. Głównym źródłem poznania są zbiory wyroków sądowych [w 1916r. – ok. 6500 tomów]; 2. Traktaty znanych prawników: a) ‘Komentarze’ E. Coke’a; b) ‘Commentaries in the law of England’ W. Blackstone’a; 3. Zbiory ustawodawstwa. Znaczenie Prawo angielskie dało początek wielkiej rodzinie prawa zwanej anglosaską / common law. W miarę rozrastania się imperium brytyjskiego rósł jej zasięg terytorialny. Na nim oparło się prawo Irlandii i wiele innych praw. 76 Stany Zjednoczone Ameryki Przyjęcie systemu common law Władze angielskie uważały, że w koloniach obowiązuje [z wyjątkami] common law. Jednak osadnicy często nie znali tego prawa i go nie lubili, a aparat sądownictwa amerykańskiego był z początku źle zorganizowany. W praktyce posługiwano się prawem dość prymitywnym, tworzonym przez lokalne władze lub opartym na Biblii. Pełne przejęcie common law nastąpiło dopiero w XVIII w. wraz z rozwojem gospodarczym i stabilizacją ustrojową. Po zjednoczeniu zaczęły pojawiać się głosy w sprawie kodyfikacji prawa, lecz zwyciężył kierunek „praktyczny”. Prawo federalne i stanowe W Konstytucji przyjęto zasadę, ze nieliczne kwestie z zakresu prawa sądowego są normowane przez władze federalne – Kongres. Inne prawa kształtują władze stanowe. Stad wyróżniamy prawo federalne i prawa stanowe. Prawo federalne [w większości stanowione]: 1. Prawo autorskie; 2. Prawo wynalazcze; 3. Niektóre przestępstwa przeciwko państwu. Prawo stanowe [precedensy]: 1. Prawo cywilne formalne i materialne; 2. Prawo karne formalne i materialne. W wielu stanach źródłem prawa są kodeksy. Prawa stanowe mają wiele cech wspólnych i istnieją wyraźne tendencje do ujednolicania prawa. Amerykański common law System prawa amerykańskiego do chwili uniezależnienia się od metropolii związany z systemem angielskim. Później rozwijał się już niezależnie, kształtowany przez orzecznictwo własnych sądów – powstały różnice między angielskim i amerykańskim common law. W USA mniejsze znaczenie ma reguła stare decisis – na skutek tego sądy mogą zmieniać własne precedensy. Istotnym problemem praktycznym i teoretycznym było to, czy common law może być tworzony przez sądy federalne jako federalne, ogólne prawo pospolite w dziedzinach, które nie należą do kompetencji władz federalnych. Precedens z 1842 r. przyjął zasadę, że mogą, lecz precedes z 1938 r. rozstrzygnął zupełnie odmiennie kształtując zasadę, że – poza materiami zastrzeżonymi wyłącznie dla federacji – nie ma jakiegoś federalnego ogólnego common law. Proces ujednolicenia poszczególnych stanowych common laws postępował ze względu na: 1. Sędziom wolno powoływać się na precedensy z całego kraju; 2. Naukę uniwersytecką. Amerykański Instytut Prawa podjął inicjatywę uporządkowania precedensów w porządku systematycznym – Restatement of the Law. Ma on tylko znaczenie pomocnicze. Prawo stanowione Ustawodawstwo amerykańskie w silniejszym stopniu niż angielskie wpływa na całokształt prawa [ale nadal na ustawę patrzy się przez pryzmat precedensu]. 77 Zbiory prawa stanowionego: 1. Konsolidacje – zbiory ustawodawstwa federalnego lub stanowego, redagowane w porządku alfabetycznym; 2. Kodeksy stanowe – niektóre stanu mają własne kodeksy prawa cywilnego; 3. Kodeksy ujednoliconych praw stanowych – po II wojnie światowej zaistniały tendencje unifikacyjne wyrażające się w tym, że różne stany przyjmują za obowiązujący jeden, wspólny kodeks jakiegoś działu prawa. 80 Ustawodawstwo napoleońskie – poszło w ślady ustawodawstwa rewolucyjnego. Niektóre przepisy stanowiły jednak krok wstecz – zwiększono liczbę przeszkód z pokrewieństwa i powinowactwa. Nupturienci musieli pytać o radę rodziców lub dziadków w ustanowieniu tzw. aktów uszanowania. Dopiero w 1907 r. zezwolono pełnoletnim na śluby bez zgody rodziców. Niemcy – całkowita laicyzacja prawa małżeńskiego. Najwcześniej przyjęło się to na terenach nadreńskich, gdzie utrzymywało się ustawodawstwo napoleońskie. W 1875 r. wprowadzono obowiązkowe śluby cywilne i zapewniała wyłączność prawu cywilnemu w dziedzinie małżeńskiej na terenie całej Rzeszy; 2. Mieszany – występował w dwóch wariantach: a) Prawo małżeńskie należy do dziedziny prawa cywilnego, a jurysdykcja w tej dziedzinie jest zastrzeżona dla sądów cywilnych z tą różnicą, że w czyniono pewne koncesje na rzecz wyznań. Polegały przede wszystkim na konieczności zawarcia ślubu w formie wyznaniowej i niemożność uzyskania rozwodu przez małżonków należących do wyznania uniemożliwiającego rozwody. W XIX w. ABGB zezwolił na śluby cywilne dla bezwyznaniowców; b) Prawo cywilne małżeńskie dopuszczało możliwość wyboru przez nupturientów świeckiej lub wyznaniowej formy zawarcia małżeństwa; 3. Wyznaniowy – prawo małżeńskie było unormowane przez państwo, ale regulacja prawa dotycząca małżeństwa przejmowała w większości normy wyznaniowe, a co więcej, oddano jurysdykcję w sprawach małżeńskich w ręce poszczególnych wyznań. O formie małżeństwa decydowały przepisy o treści wyznaniowej i sądy poszczególnych wyznań. Prawo własności Własność nieograniczona Najbardziej istotne zmiany dotyczyły treści i charakteru prawa własności. Polegały one na zniesieniu feudalnej własności podzielonej i na wprowadzeniu pojęcia prawa własności w duchu rzymskim jako pełnego i nieograniczonego władztwa nad rzeczą. AUSTRIA ABGB utrzymywało podział własności na zupełną i podzieloną. Przepis ten utracił znaczenie po zniesieniu ustroju feudalnego i uwłaszczeniem chłopów w 1848 r. Mimo to ABGB kładł akcent a prawo jednostki do wyłącznej władzy nad rzeczą. Treść prawa własności określono w sposób pozytywny – wyliczając poszczególne uprawnienia właściciela. FRANCJA Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r. głosiła, że własność jest prawem świętym i nietykalnym. Indywidualistyczne i liberalne pojęcie prawa własności znalazło swój najpełniejszy wraz w prawie francuskim. Napoleoński Code Civil potwierdzał rewolucyjną zasadę świętości i nietykalności prawa własności, formułując je jako prawo korzystania z rzeczy i rozporządzania nimi w sposób najbardziej absolutny, byleby nie czyniono z niego użytku zakazanego przez ustawy. Kodeks ujmował prawo własności negatywnie – od strony ograniczeń. Własność była pełna i absolutna, a wywłaszczenie było dopuszczalne tylko ze względu na interes publiczny i za słusznym odszkodowaniem. NIEMCY I SZWAJCARIA Niemiecki i szwajcarski kodeksy stwierdzały, że właściciel rzeczy może postępować z rzeczą wg upodobania i wyłączyć innych od wszelkiego na nią oddziaływania, jeżeli nie sprzeciwiają się temu ustawy lub prawa osób trzecich. 81 Tendencje antyliberalne i antyindywidualistyczne Konflikty społeczne zmuszały państwa do ingerencji w sferę stosunków społeczno-gospodarczych i w prawo. Tendencje antyliberalne i antyidnywidualistyczne uwidoczniły się w doktrynie [solidaryzm społeczny i reformizm katolicki] oraz w obowiązujacym prawie. FRANCJA Poza ramami kodeksu wydano szereg przepisów administracyjnych zawierających ograniczenia właścicieli ze względu na interes publiczny. Po I wojnie światowej poszerzono zakres wywłaszczenia, a po II stosowano politykę nacjonalizacji niektórych przedsiębiorstw. Judykatura traktowała dość szeroko przepis o ograniczeniu właściciela, by nie czynił z rzeczy użytku zabronionego. NIEMCY BGB kładł większy nacisk na granice wykonywania własności [choć ograniczenia były nieliczne]. Ograniczaniem zajmowała się głównie judykatura. Konstytucja weimarska stwierdzała, że własność zobowiązuje – podkreślenie społecznej funkcji własności. SZWAJCARIA ZGB jako jedyny wymieniał liczne, publicznoprawne ograniczenia prawa własności ze względu na dobro ogólne – wynikające z wymogów higieny, bezpieczeństwa budowlanego i pożarowego, komunikacji, melioracji, ochrony przyrody etc. Prawo zobowiązań [z umów] Zasada swobody umów Tendencje liberalne i indywidualistyczne przyczyniły się do stworzenia fundamentalnej zasady w obligacyjnym prawie kapitalistycznym – zasady swobody umów. Zasada swobody umów – zasada swobody kształtowania przez strony w drodze umowy stosunku cywilnoprawnego, swobodę zawarcia lub niezawarcia umowy i zaciągnięcia zobowiązania, swobodę wyboru kontrahenta i możność zawierania umów bez zachowania określonej formy. Przyjęła się zasada, że umów należy dotrzymywać. Zasada równości stron – obie strony stosunku obligacyjnego są traktowane jako równe z punktu widzenia prawa cywilnego. Była to równość tylko formalna – kontrahenci zmuszani często byli do zawierania umów nie zawsze mających na celu ich własny interes. FRANCJA W c.c. znalazła wyraz zasada autonomii woli stron co do treści i formy umowy. Treść umowy mogła być kształtowana przez strony dowolnie – ograniczenia polegały na nienaruszaniu porządku publicznego i dobrych obyczajów. Przepisy dotyczące zobowiązań zawarte w c.c. były ujęte w formie ius dispositivum – prawa względnie obowiązującego – miały zastosowanie wówczas, gdy strony nie uregulowały stosunku obligacyjnego w sposób odmienny. Nieliczne przepisy ujęto w formie ius cogens. Tylko wyjątkowe przypadki powodowały nieważność umów. Charakterystyczne była zasada kauzalności zobowiązań – istotna była przyczyna prawna powstania zobowiązania. AUSTRIA ABGB nadawał stosunkom obligacyjnym charakter czysto indywidualistyczny. 82 NIEMCY I SZWAJCARIA BGB popierał system zobowiązań oparty na swobodzie umów – ograniczonej. Uznawano za nieważne umowy zawarte z wyraźnym pokrzywdzeniem stron, jeśli nastąpiło na skutek wyzyskania przymusowego położenia lub niedoświadczenia strony. Dopuszczano czynności prawne abstrakcyjne [brak causa] – podstawa prawna nie była ważna dla prawidłowości. Zwyciężyła zasada bezpieczeństwa i maksymalnego ułatwienia obrotu. Ułatwieniu obrotu służyły umowy typowe – adhezyjne – przez przystąpienie. Były narzucane kontrahentom przez przedsiębiorstwa kapitalistyczne; niosły niebezpieczeństwo akceptacji przez stronę warunków ustalonych przez przedsiębiorstwo. Ograniczenia swobody umów Przyczyny: 1. Nowe gałęzie prawa, np. prawo pracy; 2. Nowelizacja prawa. Ograniczenia: 1. Nieważność umów lichwiarskich i zawartych w sytuacji niedoświadczenia lub przymusowego położenia jednej ze stron [ABGB]; 2. Nieważność ze względu na interes społeczny [c.c.]; 3. Przyjmowanie, że konkretna treść stosunku obligacyjnego zależy od społecznej funkcji umowy [orzecznictwo sądów niemieckich]; 4. W interesie przedsiębiorstw kapitalistycznych. Zasada ekwiwalentności umów – równowartości świadczeń Kodeksy opierały przepisy dotyczące umowy o pracę na zasadach formalnej równości stron i swobody umów – w praktyce przeradzało się to nieraz w dyktat pracodawcy. Tendencje solidaryzmu społecznego doprowadziły do ingerencji państwa w kwestie stosunku pracy. Doprowadziło to do rozwoju ustawodawstwa socjalnego i powstania prawa pracy. Prawo handlowe Tendencja do wyodrębnienia norm dotyczących tego obrotu. Powstawały kodeksy handlowe regulujące stosunki cywilnoprawne wynikające z prowadzenia działalności gospodarczej w celach zarobkowych. Prawo spadkowe Zaczęto opierać zasady dziedziczenia na założeniu powszechności praw spadkowych – spadkobiercą mógł zostać każdy, jeśli został do tego powołany. Ograniczenia: 1. Niektóre kodeksy [ABGB, BGB] utrzymywały feudalne przeżytki – ordynacje i fideikomisy; 2. Upośledzenie dzieci nieślubnych – wynikały ze starych tradycji; 3. Ograniczenia wynikające z polityki społecznej dotyczące dziedziczenia gospodarstw wiejskich. Nadmierne rozdrobnienie gospodarstw wiejskich doprowadziło do ograniczenia praw spadkodawcy do jednego syna; Ograniczenia o charakterze subiektywnym – zależne od postępowania spadkobiercy i niebędące wyrazem ograniczenia zasady równości – niegodność dziedziczenia. Przyczyny: 1. Pokrzywdzenie na czci, ciele lub majątku: w szczególności przyczynienie się do śmierci spadkodawcy; 2. Rozmyślne i bezprawne przeszkodzenie w sporządzeniu lub uchyleniu rozporządzeń na wypadek śmierci; 85 Podstawowe zmiany Zasada publicznoprawna – przestępstwo zagraża ogólnemu ładowi i porządkowi publicznemu, musi być zatem ścigane przez państwo. Została uznana za zasadę naczelną. Tylko ustawa jest źródłem prawa karnego. Nie ma przestępstwa ani kary bez ustawy, przy czym ustawa nie może działać wstecz w wypadku, gdy poprzednia ustawa przewiduje karę łagodniejszą [postulaty humanitarystów]. Przestępcy nieletni winni być karani inaczej, niż dorośli. Drobne przekroczenia prawa karnego zaklasyfikowano jako wykroczenia. Zmienił się katalog przestępstw – odrzucono przestępstwa przeciwko moralności i religii. Zmienił się charakter represji karnej – likwidowano kary okrutne i hańbiące, ograniczano karę śmierci, podstawową karą stało się pozbawienie wolności. Przestępcę karanego po raz pierwszy należy traktować łagodniej. Zróżnicowano sankcje w zależności od typu przestępstwa. Rozbudowano system środków zabezpieczających typu izolacyjnego, leczniczego i administracyjnego stosowanych wobec przestępców recydywistów lub niebezpiecznych. Nie identyfikowano ich z represją karną. Proces karny Proces mieszany Niehumanitarny proces inkwizycyjny zaczął ustępować nowemu rodzajowi procesu – procesowi mieszanemu. Do końca XIX wieku został wprowadzony w większości krajów kapitalistycznych. Proces mieszany łączył w sobie elementy procesu inkwizycyjnego z elementami procesu skargowego. 1. Element inkwizycyjny – przestępstwa ścigane były z urzędu, niezależnie od woli i zachowania pokrzywdzonego oraz w tym, że postępowanie przygotowawcze prowadzone było przez organy państwowe; 2. Element skargowy – sąd mógł wszcząć rozprawę jedynie na podstawie skargi wniesionej przez uprawniony podmiot, inny niż sąd – prokuratora. Funkcje w procesie mieszanym: 1. Oskarżenie – prokurator; 2. Sądzenie – właściwy sąd; 3. Obrona – obrońca lub oskarżony – prawo do należytej obrony. Posługiwano się zasadą domniemania niewinności i in dubio pro reo – w razie wątpliwości należy orzec na korzyść pozwanego. Stosowano zasadę swobodnej oceny dowodów przez sędziego, zasadę jawności i ustności. Wzrost znaczenia czynnika społecznego Miał miejsce rozwój instytucji sądów przysięgłych oraz innych form postępowania, które uwzględniały udział czynnika społecznego w toku procesu. Sądy [ławy] przysięgłych – wiążą się ze specjalnym trybem procedury sądowej. Powstały w Anglii, rozwijały się w koloniach brytyjskich. 86 W okresie oświecenia służyły za czynnik hamujący samowolę sędziowską i rękojmię swobód obywatelskich. System angielski: 1. Istnieją dwie ławy – oskarżająca i orzekająca; 2. Ława orzeka jednomyślnie; 3. Orzeka tylko o winie; 4. Sprawy cywilne i karne. System kontynentalnych: 1. Wprowadzono tylko ławę orzekającą; 2. Ława decyduje większością głosów; 3. Ława decyduje o karze; 4. Sprawy karne. W niektórych państwach wprowadzono w przypadku ciężkich przestępstw ławników zasiadających i sądzących wraz z sędzią-fachowcem. 87 Prawo na ziemiach polskich pod zaborami Zróżnicowanie systemu prawnego na ziemiach polskich Na ziemiach polskich zaczęto wprowadzać prawo państw zaborczych – likwidacja prawa obowiązującego w Polsce przed rozbiorami. Prusy Zasadniczą rolę odgrywał Landrecht pruski z 1794 r. [wprowadzony w Prusach w związku z aneksją ziem polskich]. Na ziemiach polskich zagarniętych w II i III rozbiorze miał charakter bezwzględnie obowiązujący – moc prawa polskiego i litewskiego zatrzymano jedynie dla wydarzeń, ktore miały miejsce przed aneksją. W ziemiach zagarniętych w I rozbiorze, tak ja na terenie całych Prus, obowiązywał subsydiarnie. Austria Wcześnie nastąpiła tu likwidacja prawa polskiego. W latach ’90 XVIII w. wprowadzono tam nowe kodeksy „galicyjskie”, z których – po przeróbkach stworzono z nich ABGB. W skromnym zakresie utrzymało się prawo polskie – głównie w kwestiach nieregulowanych przez ABGB. Rosja Tu polskie i litewskie prawo zachowały się najdłużej. Obowiazywały statuty litewskie i część konstytucji sejmowych. Przyczyniło się do tego w dużej mierze podobieństwo prawa litewsko- polskiego i rosyjskiego oraz zbliżony rozwój społeczny obu krajów. Królestwo polskie [1815-1918] Można mówić o pewnej autonomii prawa w Królestwie Polskim, gdzie utrzymał się odrębny system prawa sądowego. Po kongresie wiedeńskim utrzymano w Królestwie Polskim dotyczhczasowy stan prawny – taki, jaki panował w Księstwie Warszawskim: 1. Prawo cywilne – Kodeks Napoleona [w KP od 1808 r.]; 2. Procedura cywilna – francuski kodeks procedury cywilnej [1806 r.]; 3. Prawo handlowe – francuski kodeks handlowy; 4. Prawo karne – przepisy dawnego polskiego prawa wsparte Ladrechtem i Franciscaną. Stan ten stopniowo ulegał zmianom. Przed powstaniem listopadowym trwały wysiłki stworzenia własnego prawa lub przystosowania KN do warunków polskich. Po powstaniu proces ten został zahamowany, a w niektórych dziedzinach wprowadzono prawo rosyjskie. Mimo to KP utrzymało znaczny stopień autonomii prawa – nie obowiązywało prawo cywilne państwa zaborczego. Prawo cywilne Było oparte na Kodeksie Napoleona – mniej niechętnie przyjmowanym przez szlachtę i duchowieństwo niż w okresie Księstwa Warszawskiego. Dzięki rozwojowi gospodarki kapitalistycznej zaczął bardziej pasować do warunków polskich. Krytykowano jednak prawo hipoteczne – było przestarzałe w porównaniu z dawnym prawem polskim – oraz małżeńskie, ze wzglęu na obligatoryjne śluby i rozwody cywilne. 1818 r. – Sejm uchwalił nowe prawo hipoteczne; 1815 r. – I księga „narodowego” Kodeksu cywilnego Królestwa Polskiego – prawo osobowe i małżeńskie – uchylenie niektórych przepisów KN. 90 Główne nurty rozwoju prawa ===== Państwa socjalistyczne [.....] 1. [...] 2. Prawo rolne – w prawie burżuazyjnym było normowane prawem zobowiązań. Państwo socjalistyczne rozwinęło metodę administracyjną regulowania stosunków rolnych. Wszystko odbywało się za decyzją administracyjną. 3. Prawo rodzinne – zmiany związane były z ulokowaniem prawa rodzinnego – wyodrębnienie go z kodeksu cywilnego. Wg marksistów – w prawie burzuazyjny, podstawowymi więziami łączącymi członków rodziny są więzi majątkowe [dlatego w kodeksie], natomiast w państwie socjalistycznym więzi rodzinne opierają się na uczuciach – dlatego trzeba było wyłączyć to prawo; 4. Obumarcie prawa handlowego – zastąpiono je prawem gospodarczym. Nie było skodyfikowane. Komisje arbitrażowe. Oficjalnie nie stracił mocy obowiązującej kodeks z 1933 – kodeks handlowy. Zanik prawa wekslowego, prawa upadłościowego, Zmiana stosunków własnościowych i prawa własności Zmiany stosunków własnościowych: 1. Usunięcie znacznej grupy właścicieli; Miało to wpływ na prawo rzeczowe. W prawie XIX i XX wieku własność była różnie definiowana, ale wzorowała się na rzymskiej własności i obejmowała prawo posiadania rzeczy, czerpania z niej pożytków i prawo nią dysponowania. W prawie socjalistycznym własność polegała na typizacji. Typizacja polega na wyodrębnieniu typów i form własności. Własność została zróżnicowana: 1. Ze względu na osobę właściciela; 2. Ze względu na przedmiot. Wzięła się ta typizacja od Marksa i Engelsa, a rozwinął ją Wieneidiktow. 3 typy własności: 1. Społeczna – własność spółdzielcza i państwowa, podmiotem właścicielskim była grupa osób w spółdzielni albo państwo; 2. Osobista – wszystko to, co służy zaspokajaniu osobistych potrzeb, a nie zarabianiu; 3. Indywidualna – środki produkcji – sklepy prywatne, warsztaty, taksówki. Typizację wprowadzono do konstytucji praw socjalistycznych. Konsekwencją było to, że szczególne rodzaje własności różniły się ochroną prawno-karną. Naruszenie własności osobistej i indywidualnej było traktowane łagodniej niż naruszenie własności społecznej. 91 Metoda administracyjna regulowania stosunków gospodarczych Podlegają albo prawu cywilnemu, albo prawu handlowemu, które jest odmianą prawa cywilnego, stosowaną wobec osób profesjonalnie zajmujących się gospodarowaniem. Podstawową metodą zarządzania życiem gospodarczym stała się decyzja administracyjna, a nie umowa cywilno-prawna. Wzrósł interwencjonizm. Charakter gospodarki nakazowo-rozdzielczej nie tylko w odniesieniu do sektora państwowego, lecz również w odniesieniu do sektora indywidualnego. Ograniczenie swobody umów Swoboda umów jest kanonem prawa cywilnego XIX i XX wieku. Swoboda umów oznacza: prawo zawarcia albo nie zawarcia umowy; wolność wyboru kontrahenta; swoboda określania treści zawartej umowy; swoboda decydowania o formie zawarcia umowy. W państwie socjalistycznym swoboda umów była ograniczona. Zmiany prawa rodzinnego Wyłączenie go z kodeksu cywilnego, stworzenie odrębnego kodeksu, pełna laicyzacja prawa małżeńskiego, równoprawność obydwu małżonków. Prawo spadkowe W Rosji rewolucyjnej zniesione – obywatel może mieć majątek tylko z własnej pracy, a nie ze spadków. Po jakimś czasie je przywrócono, ale z przewagą dziedziczenia ab intestato i bardzo wysokimi podatkami spadkowymi. -- Prawo rodzinne: 1. Charakterystyka ogólna Prawo rodzinne wchodzi w skład prawa cywilnego [zazwyczaj jako ostatnia księga kodeksu]. Normuje dwie grupy stosunków: a) Prawo małżeńskie:  Prawo małżeńskie osobowe – reguluje warunki i formę zawarcia małżeństwa, jego rozwiązanie, prawa i obowiązki małżonków etc.;  Prawo małżeńskie majątkowe – określa stosunki majątkowe między małżonkami; b) Prawo regulujące stosunki między rodzicami a dziećmi; Cechy:  Ile prawo osobowe w feudalizmie wyeliminowało prawo świeckie i stanowione było głównie przez Kościół, to prawo majątkowe zawsze było prawem świeckim. Wynikało z prawa zwyczajowego, a w wiekach późniejszych było stanowione przez władców, sejmy i inne organy mające władzę;  W epoce feudalnej miało wyraźnie patriarchalny charakter – wyższa pozycja ojca i męża w rodzinie. Był jeszcze bardzo silny w XIX w.; Trzy typy małżeństwa: 1. Wyznaniowe; 2. Typ laicki; 3. Typ mieszany. 92  Von Savigny – stosunki w rodzinie zależą w połowie od prawa, ale w połowie od obyczaju; 2. Świeckie formy zawierania małżeństwa w średniowieczu: a) Porwanie – czasem się twierdzi, ze był to raczej sposób „pozyskiwania” żony niż zawierania małżeństwa; b) Średniowiecze – charakter umowy:  Kupno kobiety – umowa nieformalna; zawierana w prosty, nieskomplikowany sposób – narzeczony dogadywał się z ojcem lub najstarszym bratem dziewczyny, ustalali cenę i posag, a później przenoszono kobietę do domu męża;  Kupno władzy nad kobietą – umowa formalna – zawierana była w określony sposób, składała się z trzech elementów: o Zmówiny – dogadanie się co do warunków umowy – wysokość posagu, termin, miejsce zamieszkania; o Zdawiny – przeniesienie kobiety do domu męża i wesele; o Pokładziny – obserwacja stosunku cielesnego nowożeńców; w Rosji przetrwało do XVIII wieku. Cele:  Badanie dziewictwa żony;  Kwestia ojcostwa dziecka zrodzonego na początku małżeństwa. Rozwiązywanie małżeństwa: a) Śmierć; b) Rozwód – prywatna decyzja męża; 3. Małżeństwo kanoniczne w średniowieczu – Kościół stanowił o prawie małżeńskim. Pierwsze zakazy: a) Zakazy małżeństw w rodzinie – powoli samodzielnie rodziła się świadomość niekorzystnego wpływu kazirodztwa na zdrowie dzieci; b) Zakazy wielożeństwa; Kościół definiował małżeństwo jako umowę i sakrament – znak łaski boskiej. Jest instytucją monogamiczną i nierozwiązywalną. W średniowieczu nie zwracano uwagi na formę. W 1215 r. – sobór lateraneński – ustalono, że małżeństwo musii być zawarte przed duchownym przez osoby stanu wolnego wyrażające wolę zawarcia małżeństwa; Przeszkody: a) Przeszkody zrywające – b) Przeszkody wzbraniające Prawo kanoniczne upodmiotowiło kobietę – była równym elementem umowy. Rozwiązywanie: c) Śmierć; d) Decyzje papieży – unieważnienie, np. w razie cudzołóstwa, impotencji. Czas wchodzenia prawa kanonicznego zależał od czasu chrystianizacji państw. 4. Tametsi 1563r.; Przepisy laterańskie obowiązywały do soboru trydenckiego. Doszło do usztywnienia przepisów prawa kanonicznego. Tametsi – rozbudowywala przepisy o formie małżeństwa. Małżeństwo jest umową i sakramentem zawieranym w obliczu Kościoła w obecności dwóch świadków z obowiązkowymi trzykrotnymi zapowiedziami. Zapowiedzi służyły wyszukiwaniu przeszkód małżeńskich. Małżeństwa zawarte z niedopełnieniem przepisów o formie nie mają mocy prawnej. Takie same przeszkody małżeńskie. Dodano trzy nowe przeszkody zrywające: a) Niedopełnienie formy; b) Błąd – błąd co do osoby, np. narzeczony utrzymywał, że jest szlachcicem, a był plebejem [wg prawa kanonicznego wszyscy byli rowni, ale takie małżeństwa były źle widziane]; c) Przymus. Przyczyną zrywania małżeństw był wiek...? Separacja – wprowadzona przez Tametsi; łagodzenie skutków nierozerwalności małżeństwa. Rozwiązywanie: