HISTORYCZNY ROZWÓJ ADMINISTRACYJNEJ ORGANIZACJI PAŃSTWA RZYMSKIEGO, Eseje z Prawo rzymskie

Pobierz HISTORYCZNY ROZWÓJ ADMINISTRACYJNEJ ORGANIZACJI PAŃSTWA RZYMSKIEGO i więcej Eseje w PDF z Prawo rzymskie tylko na Docsity! HISTORYCZNY ROZWÓJ ADMINISTRACYJNEJ ORGANIZACJI PAŃSTWA RZYMSKIEGO διαίρει καὶ βασίλευε Filip II Macedoński Wstęp Od zdobycia Wejów około 396 r. przed Chr. Rzym rozszerzał swoje panowanie nad coraz większym terytorium. Wraz z kolejnymi podbojami pojawiła się potrzeba sprawnego zarządzania kontrolowanymi obszarami. Poprzez wieki wykształcały się nowe, bardziej wyrafinowane mechanizmy administrowania rozległym państwem, a część z nich została przejęta przez państwa powstałe na gruzach imperium oraz rozpowszechniona na globalną skalę i w ten sposób przetrwała do dziś. Okres królewski Z początku podział państwa nie miał związku z terytorium. Podstawą pierwotnego ustroju rzymskiego była więź rodowa [Koranyi 1961: 100]. Dziesięć rodów (gentes) tworzyło kurię (curia), a dziesięć kurii tworzyło plemię (tribus). Zgodnie z tradycją istniało trzysta rodów, tworzących w sumie trzy plemiona – Ramnes, Tities i Luceres, które stanowiły populus Romanus Quiritium – naród rzymski. Przeprowadzenie obszernej reformy administracyjnej przypisuje się przedostatniemu królowi rzymskiemu Serwiuszowi Tuliuszowi. Wprowadził on podział na tribus lokalne, w oparciu o cztery dzielnice (regiones): Collina, Palatina, Suscusana (Suburana) oraz Esquiliana. Wzgórze Kapitolińskie było wyłączone z tego podziału. Oprócz miejskich tribus, istniały także tribus wiejskie (rusticae), obejmujące ager Romanus. Przynależność do tribus zależała od miejsca zamieszkania i miała charakter dziedziczny. Wraz z podbojami tworzono kolejne tribus aż do III w. przed Chr., kiedy zrezygnowano z tego zwyczaju i zaczęto dopisywać nowych obywateli do już istniejących jednostek. Tych, którzy nie posiadali ziemi wciągano do czterech tribus urbanae [Zabłocki et al. 2005: 23]. Podział na tribus służył głównie celom administracyjnym [Koranyi 1961: 105] i podatkowym, a także był potrzebny przy zaciągu do wojska. Serwiusz Tulliusz podzielił także Rzym na vici, a sąsiednie wsie na pagi zarządzane przez magistri vicorum lub pagorum. Rzeczpospolita W 264 r. przed Chr., wraz z upadkiem miasta Volsinii, zakończył się podbój Italii przez Rzym. Znajdujące się pod kontrolą Rzymu ziemie na Półwyspie Apenińskim nie były jednolitym państwem – stanowiły onę federację gmin (civitates) o różnych stanowiskach prawnych. Rzymianie nie ingerowali w miejscowe struktury, ani obyczaje. Widzieli się raczej w roli koordynatorów zdobytych terenów i na tym opierali tworzony przez siebie system administracyjny [Markowska 2015: 275]. Italia dzieliła się na ager Romanus, pod bezpośrednią kontrolą Wiecznego Miasta, oraz tereny należące do socii – sojuszników Rzymu. Mieszkańcy Lacjum (Latini veteres) byli w porównaniu do innych mieszkańców Italii najbardziej uprzywilejowani – cieszyli się oni ius conubii i ius commercii, mogli oni także nabyć pełne prawa obywatelskie po przeniesieniu się do Rzymu (ius migrandi). Różnice te jednak zatarły się wraz z upływem czasu. Sam Rzym określano mianem urbs. Istniało kilka rodzajów gmin. Municipia posiadały własny samorząd i sądownictwo, płaciły podatki i i miały obowiązek pełnienia służby wojskowej. Z początku mieszkańcy municypiów dysponowali ograniczonym obywatelstwem (bez możliwości głosowania na komicjach i pełnienia urzędów), ale wraz z upływem czasu prawa obywatelskie rozszerzono i na nich. Municypia z pełną autonomią zwały się municipia optimo iure (cum suffragio), natomiast te z ograniczonymi uprawnieniami – municipia sine suffragio. Gminy pozbawione organów samorządowych kontrolowano poprzez corocznie wysyłanych z Rzymu urzędników, a zwano je prefekturami. W 45 r. przed Chr. lex Iulia municipalis nadała wszystkim miastom italskim samorząd, czyniąc je w ten sposób municypiami. Coloniae civium Romanorum były zakładane w kluczowych punktach strategicznych na podbitych terytoriach, które stały się częścią ager publicus. Pokonawszy jakieś państwo lub miasto w Italii, Rzymianie zabierali mu na mocy układu część ziemi, zwykle 1/3 lub 2/3 [Dębiński et al. 2010: 88]. Ziemia ta była osadzana przez małorolnych i bezrolnych synów chłopskich. Obywatele rzymscy cieszący się pełnymi prawami obywatelskimi stanowili swego rodzaju garnizon w danej miejscowości pilnujący tubylczej ludności. Zajmowali się także rolnictwem. Ustrój kolonii był wzorowany na rzymskim. Rada dekurionów (ordo decurionum) odpowiadała senatowi, a duumwirowie (duoviri) – konsulom. Kolonie latyńskie miały charakter zbliżony do kolonii rzymskich, jednak ich mieszkańcy dysponowali prawem przesiedlenia się do Rzymu. Brak pełnych praw obywatelskich rekompensowano większymi przydziałami ziemi. U schyłku republiki, Juliusz Cezar doprowadził nawet do przeniesienia plebsu poza granice Italii, gdzie razem ze zdemobilizowanymi żołnierzami tworzył nowe kolonie latyńskie lub rzymskie. Prowincje podnosiły się stopniowo do politycznego poziomu Italii w miarę tego, jak poziom ten w Italii ulegał obniżeniu [Koranyi 1961: 161]. Prowincje dzieliły się na cesarskie (Caesaris) i senatorskie (populi Romani), a te drugie nadal na konsularne i pretorskie. Wpływy z prowincji cesarskich stanowiły dochód skarbu cesarskiego (fiscus), a prowincje senatorskie zasilały aerarium – skarb publiczny. Zdzierstwa namiestników zostały ukrócone przez nadzór urzędniczy poborców podatkowych. Namiestnikom pomagali legaci, a w sprawach skarbowych kwestorzy (populi Romani) albo prokuratorzy (Caesaris). Tytuł praeses provinciae nadawany był na początku tylko namiestnikom prowincji cesarskich, ale później przeszedł także na zarządców prowincji senatorskich. Nowo utworzone prowincje zawsze uzyskiwały status cesarskich, a senatorskimi również od czasu do czasu zawiadywał princeps. Do prowincji cesarskich wysyłano także komisarzy zajmujących się kontrolą regionu (correctores civitatum liberarum). Na terenie całej prowincji zbierało się zgromadzenie prowincjonalne (concilia provinciae), na czele którego stał sacerdos provinciae. Omawiano tam sprawy dotyczące finansów i zarządu regionu, można było także składać zażalenia na namiestników. Pewną specyfikę, ze względu na wielką rolę w aprowizacji Rzymu, zachował Egipt, gdzie cesarze występowali jako następcy faraonów, a zarząd sprawowany był przez prefekta posiadającego uprawnienia zbliżone do samego cesarza (imperium ad similitudinem principis). Odrębność Egiptu została zlikwidowana w III w. Sprawami finansowymi zajmował się idiolog (ἴδιος λόγος). Dominat Administrację oparto na zasadach centralizmu i biurokratyzmu [Zabłocki et al. 2005: 124]. Za rządów cesarza Dioklecjana w państwie rzymskim zakończył się proces ujednolicania administracji. Italia i Egipt straciły swój status, nie było już podziału prowincji na senackie i cesarskie. Dioklecjan powiększył liczbę prowincji i zmniejszył ich rozmiary, dzięki czemu osłabił też władzę namiestników [Dębiński et al. 2010: 98]. Odseparował struktury cywilne od wojskowych. Stworzył też większe od prowincji jednostki administracyjne – diecezje. Ukształtował się czterostopniowy podział terytorialny. Najmniejsze były civitates składające się z miasta i terenów przyległych, zarządzane przez radę miejską i duumwirów. Sytuacja arystokracji municypalnej zmieniła się na jeszcze gorszą, gdyż godność radnego miejskiego stała się dziedziczna. Curatores zostali komisarycznymi naczelnikami miast [Dębiński et al. 2010: 100] i pilnowali ściągania danin publicznych. Gdy radom miejskim przyznano prawo mianowania kuratorów, większość z nich natychmiast pozbawiła ich uprawnień kontrolnych, by oszczędzić dekurionom odpowiadzialności majątkowej [Zabłocki et al. 2005: 125]. Namiestnicy sprawowali zarząd nad prowincjami składającymi się w zespoły zwane diecezjami – tymi z kolei kierowali wikariusze. Najwyższy status miały prefektury zarządzane przez praefectus praetorio. Rzym i Konstantynopol znajdowały się pod kontrolą cesarza za pośrednictwem mianowanych przezeń prefektów. Senat rzymski dysponował statusem zwykłej rady miejskiej, a tytuł konsula miał już charakter wyłącznie honorowy. Dioklecjan wprowadził także czwórwładztwo. Imperium Rzymskim mieli rządzić dwaj augustowie, którzy po upływie dwudziestu lat oddawali władzę swoim dotychczasowym zastępcom – cezarom. System jednak załamał się szybko wraz z końcem kadencji Dioklecjana. W 395 r. Teodozjusz Wielki podzielił państwo na część wschodnią i zachodnią – od tego momentu żaden cesarz rzymski nie sprawował już władzy nad obiema połowami, choć oficjalnie kraj nadal miał jednolity charakter. Zakończenie Rzym na potrzeby swojej ekspansji wykreował oryginalny i skuteczny model administracji. Spoglądając na współczesny ustrój terytorialny, dostrzega się liczne cechy wspólne z obecnym samorządem – ordines decurionum można przyrównać do rad gmin, praesides provinciarum do wojewodów, a correctores do regionalnych izb obrachunkowych. Mimo agresywnej polityki podbojów, Rzymianie byli w stanie utrzymać w ryzach ogromne połacie swojego imperium, dzięki poszanowaniu lokalnych tradycji i układów. Sprawne i elastyczne zarządzanie państwem umożliwiło administracji przetrwanie ponad tysiąc lat. Bibliografia Dębiński A., Misztal-Konecka J., Wójcik M. (2010) Prawo rzymskie publiczne, Warszawa: C. H. Beck Koranyi K. (1961) Powszechna historia państwa i prawa. Tom I. Starożytność, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe Markowska K. (2015) Struktura i organizacja prowincji rzymskich – wprowadzenie do zagadnień prawno-ustrojowych w Krytyka Prawa. Tom 7. Nr 1, Warszawa: Akademia Leona Koźmińskiego Twarowska-Antczak E. (2018) Od lex Iulia municipalis do flawijskich leges municipales. Rozwój rzymskiej administracji municypalnej w okresie od Juliusza Cezara do Domicjana, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa Wyrwińska K. (2015) Civis Romanus sum. Rzymskie prawo publiczne. Wybrane zagadnienia, Kraków: Księgarnia Akademicka Zabłocki J., Tarwacka A. (2005) Publiczne prawo rzymskie. Skrypt wraz z wyborem źródeł, Warszawa: LIBER Zawadzki T., Mrozewicz L. (red.) (2009) Na peryferiach świata rzymskiego, Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk