Pobierz HLP - epoka: średniowiecze i więcej Notatki w PDF z Język polski tylko na Docsity!
ŚREDNIOWIECZE
nazwa jest źródłowo deprymująca - średniowiecze jako epoka teocentryczna tworzy pewien trzon: kościół; instytucja kościoła miała szczególny wpływ na rozwój kultury średniowiecza; ówczesna popularyzacja tych czasów, osadzenie akcji książek, filmów czy gier w świecie średniowiecznym, nie podlega pod badania naukowe - średniowiecze zostało wymyślone jako inwektywa, ale w sensie naukowym 1960 r. - Cellarius opublikował podręcznik do historii; wydzielił tam czasy starożytne, średniowieczne i nowożytne medium aevum - pojęcie ma rozpiętość czasową, czyli 1000 lat różnych etapów rozwoju; średniowiecze było ,,wciśnięte” między duchowy rozwój, erupcję człowieka 1860 r. - powstaje dzieło Jacoba Burckhardta ,,Kultura odrodzenia we Włoszech"; chcąc podkreślić piękno historii renesansu, dokonał w tym dziele spotwarzenia średniowiecza, przedstawiając je jako obraz nędzy i rozpaczy - ten właśnie sposób przedstawienia średniowiecza przedostaje się do kultury i utrwala aż do obecnych czasów dla mediewistów było to tak krzywdzące, że rozpoczęli tzw. bunt mediewistów; by zmienić sytuację, rozpoczęto intensywnie badać literaturę i kulturę, a następnie zinterpretować od nowa epokę; badacze doszli do wniosku, że jest to epoka złożona, interesująca, kontrowersyjna, że doszło tam nawet do zainteresowania antykiem (i był to okres panowania Karola Wielkiego - renesans karoliński); okazało się, że historia polityczna związana była z relacjami z innymi państwami, a historią cywilizacji na fali buntu powstała ,,Jesień średniowiecza’’ Johana Holdena; pojawia się piękna, eseistyczna fraza schyłku średniowiecza CHRONOLOGIA daty to tylko umowa, zaznaczająca pewne stopnie przemian, jakie miały miejsce u schyłku epok; chronologia to zagęszczenie materii kulturowej; początek średniowiecza uznaje się 476 rok n. e., natomiast koniec to 1450 r./ 1453 r./ 1492 r. Jacques Le Goff - koncepcja długiego trwania średniowiecza: koniec tej epoki przypada na 1789 r., a więc oświecenie, barok i romantyzm to epoki elitarne, to znaczy że tylko inteligencja wiedziała o rozwoju kultury w tamtych czasach średniowieczny świat jest teocentryczny - jest to pogląd sformułowany przez św. Augustyna; Bóg jest centrum świata, ośrodkiem na wszystkie zdarzenia, człowiek patrzy z punktu widzenia wieczności sub specie aeternitatis deesis, czyli osadzający się na przeciwstawieniu doczesności i wieczności; konsekwencją takiego podziału jest dwubiegunowa mnogość dzieł średniowiecznych; celem średniowiecznego artysty jest przybliżenie odbiorcy idei Boga; dzieło musi być wyrazem szacunku do Stwórcy - zatem (oderwane od koncepcji Platona) musi być kalokagatis - czyli piękne, dobre, ale i też prawdziwe; zbliżanie odbiorcy do Boga jest wykonane dzięki alegorii i symbolowi , np. symbol róży to symbol kobiety, to piękno kruchość ale też i coś zdającego zranić, bo ma kolce; artyści chcąc mówić o dobru, pięknie i prawdzie, musieli operować numerycyzmem, bo proporcje stosunku były istotne [1 - Bóg ojciec, źródło wieczności; 2 - dualistyczna natura świata; 3 - trójca święta, liczba święta; 4 - klasyczna liczba ziemska; cztery strony świata, cztery żywioły, czterej ewangeliści]
kultura średniowiecza jest przeważająca pod względem religijnym; na wielu płaszczyznach jest związana z kościołem: kultura druku, książki, uniwersytety, kultura szkolnictwa, rozwój duchowy, rozwój teologii, kultura polityczna podporządkowana kulturze religijnej, teologicznej ŚREDNIOWIECZNA POEZJA ŁACIŃSKA W POLSCE
- pierwsze łacińskie utwory wierszowane w Polsce (epigrafy) powstały już na początku XI wieku, a od XIII stulecia nastąpił szybki rozwój poezji liturgicznej (głównie ku czci lokalnych patronów), pojawiło się też sporo wierszy okolicznościowych, natomiast w wieku XV obok poezji religijnej umocnił się nurt świecki, związany ze środowiskiem dworskim oraz uniwersyteckim
- w średniowieczu najczęściej identyfikowano poezję ze sztuką wierszowania (ars versificandi), jej wartość mierzono przestrzeganiem reguł, tak więc to forma decydowała o poetyckości utworu
- w poezji rzymskiej istotnym dla wiersza było zjawisko rytmu, uzyskiwane dzięki następowaniu po sobie określonych układów zgłosek długich i krótkich (poczucie różnej długości sylab, tzw. iloczas); kiedy zaczęto posługiwać się w poezji łaciną, to zanikło, a zaczęły się pojawiać nowe systemy wersyfikacyjne: a. wiersze metryczne - wiersze odwołujące się do starożytnych form tradycyjnych, czyli do starożytnego systemu wersyfikacyjnego opartego na iloczasie; stosowanie martwych zasad spowodowało poszukiwanie czegoś nowego i dzięki temu do wierszy metrycznych wprowadzono heksametr i pentametr; rymy w starożytności nie były popularne, a w poezji średniowiecznej wprowadzano go albo na końcu wersów i były to tzw. ,,heksametry ogoniaste”, albo (co występowało częściej) rym łączył cezurę po piątej półstopie z klauzulą i w ten sposób powstawały tzw. ,,heksametry leonińskie” b. wiersze rytmiczne - na podstawie wpływów Bliskiego Wschodu, europejscy chrześcijanie przyjęli, jako podstawę nowego systemu wersyfikacyjnego, zasadę izosylabizmu, czyli przestrzegania określonej liczby sylab w następujących po sobie wersach; drugą charakterystyczną cechą tego systemu był unormowany rozkład akcentów w klauzuli wiersza, tzw. klauzule akcentowe (mógł być to akcent paroksytoniczny lub proparoksytoniczny) - ten element wiązał się z prozą łacińską; trzecią cechą był rym, który występował w formie żeńskiej, a także były często rymami przybliżonymi, czyli asonansami (oparte jedynie na zgodności samogłosek) LITERATURA POLSKIEGO ŚREDNIOWIECZA ● w pierwszych wiekach kształtowała się w państwowości polskiej, w niełatwych i niezbyt sprzyjających pracy umysłowej warunkach; młoda społeczność z terenów bardzo odległych od centrów cywilizacji starożytnej, dopiero w X w mogła włączyć się w nurt kultury zachodnioeuropejskiej, w kulturę chrześcijańską ● średniowieczny autor pisał zawsze z myślą o pożytku bezpośrednim dla swojego odbiorcy, z zamiarem zbudowania go, pouczenia o prawdach moralnych, wprowadzenia w określoną dziedzinę wiedzy, starał się w jakiś sposób te treści upiększać, ułatwić ich odbiór i zapamiętywanie – takie utwory można zaliczyć do literatury pięknej ● w każdego rodzaju utworze mamy do czynienia ze zjawiskami apelującymi do wyobraźni, uczuci aodbiorćów, których się nie tylko informuje, ale na których oddziałuje za pomocą walorów estetycznych
➔ pierwsze księgi zaczęły powstawać w Polsce już w XII wieku, ale dopiero w następnym stuleciu rozpoczął się rozwój krajowych skryptoriów; w XV wieku ich zasób wzbogacają księgi drukowane ➔ rozwój poezji liturgicznej przypadł na wiek XIII, kiedy niemal równocześnie zaczęły powstawać hymny, sekwencje i oficja rymowane ➔ ułożenie najwcześniejszych utworów przypisuje się Wincentemu z Kielczy (były to utwory poświęcone św. Stanisławowi i cieszące się dużą popularnością) ➔ powstająca w Polsce poezja liturgiczna rozwinęła się na podłożu twórczości Kościoła zachodniego, czerpiąc z niej wzory gatunkowe, stroficzne i stylistyczne; częstym zjawiskiem były także bierne zapożyczenia frazeologiczne i leksykalne oraz przejmowanie gotowych melodii; o jej odrębności decydowała jedynie sfera treściowa: większość utworów wiązała się tematycznie z polskimi świętymi i odbijała znamienne dla swoich czasów postawy moralne, a nawet polityczne (dotyczy to głównie twórczości rozwijającej się w XII wieku głównie wokół św. Stanisława i św. Jadwigi, oraz kultu św. Wojciecha) ➔ pierwszym śpiewem w obrzędach kościoła katolickiego w Polsce był łaciński śpiew gregoriański (lud początkowo nie uczestniczył w liturgii – wynikało to głównie z faktu, iż wierni kościoła byli różnego pochodzenia etnicznego) ➔ po XII wieku w kościołach zaczęto recytować w języku polskim niektóre modlitwy i po tym momencie (czyli przed XIV wiekiem) recytacja przerodziła się w śpiew, czemu dowodzą dopiski przy niektórych modlitwach (np. Pierwsza Pieśń Sandomierzanina) informujące o sposobie wykonania melodii GATUNKI PIEŚNI LITURGICZNYCH hymny – podniosła pieśń liryczna ku czci Boga, przeznaczona do śpiewu chóralnego; musiał spełniać trzy warunki: zawierać pochwałę, pochwałę Boga i być pieśnią; początkowo (w IV wieku) układano je, wzorując się na liryce starożytnej; autorem pierwszych hymnów powstających w Polsce był Wincenty z Kielczy (hymn o św. Stanisławie (1253)) tropy – były drobnymi pieśniami lirycznymi powstającymi w wyniku podkładania tekstu pod melodie śpiewu liturgicznego, np. pod rozbudowany melizmat w aklamacji Kyrie eleison podstawiano słowa wprowadzane między Kyrie a eleison; uzupełniały główne teksty liturgiczne; były zapoczątkowaniem twórczości pieśniowej w językach narodowych; w literaturze polskiej są to najdawniejsze zabytki poetyckie; pierwszym i najsłynniejszym takim tropem stała się Bogurodzica sekwencje – są najbardziej rozwiniętym rodzajem tropów, czyli są to tropy do tzw. allelujastycznych aklamacji mszalnych; byli lirycznymi pieśniami liturgicznymi, odśpiewywanymi w obrębie oficjum mszalnego oficja rymowane - oprócz pojedynczych tekstów poezji liturgicznej, powstawały również cykle utworów lirycznych (najczęściej dotyczące świętych), które przeznaczone były do wykonywania podczas nabożeństw pozamszalnych, zwanych też brewiarzowymi; oficja zdobyły popularność w XIII stuleciu; najczęstszym tematem oficjów były żywoty świętych, stąd bliski ich związek z hagiografią wiersze dla szkół zakonnych - do poezji paraliturgicznej należą też wiersze przeznaczone do nauki w szkołach zakonnych Bernardynów; mogły być one recytowane lub śpiewane przez uczniów podczas stosownych nabożeństw
POEZJA ŚWIECKA
poezja okolicznościowa - nurt panegiryczny - poezja niezwiązana z Kościołem służyła przede wszystkim utrwalaniu pamięci o ludziach i związanych z nimi zdarzeniach; opiewano władców, dostojników kościelnych i świeckich, dzielnych rycerzy; poezja była nacechowana panegirycznie: mniej istotna była prawda historyczna, bardziej liczyło się zachowanie laudacji
- epitafia i utwory komemoracyjne - wiersze utrwalające pamięć o zmarłych, podobnie jak wiele innych gatunków, mają swoje korzenie w literaturze starożytnej; w Polsce pierwsze przykłady epitafiów, to napisy nagrobne
- enkomia - utwory pochwalne należące do poezji panegirycznej, miały swój początek w greckiej liryce chóralnej i były to pieśni wysławiające bohaterów lub zwycięzców igrzysk sportowych, śpiewane najczęściej z towarzyszeniem fletu
- genethliaca - przejęty termin z języka greckiego oznaczał w starożytności utwór pochwalny dotyczący czyichś narodzin; pieśni takie zawierały życzenia skierowane do nowonarodzonego dziecka, mówiły o wiązanych z nim nadziejach i o jego znakomitym pochodzeniu; ponieważ najczęściej chodziło o potomków osób sprawujących władzę, genethliaca przede wszystkim można kojarzyć z dworską twórczością okolicznościową poezja okolicznościowa - nurt historyczny - obok nurtu panegirycznego, w ramach poezji okolicznościowej, można było wyróżnić cały szereg utworów utrwalających pamięć o istotnych wydarzeniach, zarówno odległych w czasie jak i tych aktualnych; wiersze te, łącząc daty i fakty, pełniły funkcję kronikarską, a zarazem dostarczały informacji bieżących, wpływając na kształtowanie się opinii publicznej
- pieśni i metra historyczne - dłuższe opowieści epickie dotyczące wydarzeń historycznych mogły przybierać różne formy, np. listu czy streszczenia zwanego epilogiem; w takiej postaci spotykamy je już w najstarszej kronice (początek XII wieku)
- epigrafy i epigramy chronologiczne - krótkie utwory o charakterze epigramatycznym, które mogły być zarówno ryte na budowlach, nagrobkach lub przedmiotach użytkowych (np. pieczęciach lub kielichach i wtedy są to epigrafy) jak też wpisywane do książek; jedynym zadaniem takiego wiersza było utrwalenie w pamięci czytelnika konkretnego wydarzenia i wtedy utwór zawiera tylko zapis roku oraz wskazanie faktu, który się wówczas dokonał poezja dydaktyczna - twórczość średniowieczna pełniąc zasadniczą funkcję utylitarną z natury swojej nastawiona była na nauczanie; wyraźnie zaznacza się przewaga tego właśnie żywiołu w określonych gatunkach: bajka, wierszowany traktat bądź poradnik, poemat satyryczno-moralizatorski czy epigramat poezja żakowska - oprócz Kościoła, środowiskiem, które miało swój udział w tworzeniu poezji łacińskiej, był krąg młodzieży studiującej w Akademii Krakowskiej, bądź w innych szkołach miejskich; poezja była o tyle specyficzna, że w znacznej mierze dotyczyła spraw związanych z życiem scholarów, nie wykraczała więc poza tematykę charakterystyczną dla tego stanu; pod piórem żaków powstawały ,,uczone”: listy miłosne, pieśni towarzyszące zabawom juwenaliowym,
gnieźnieńskiego Jana z bp. krakowskim Mateuszem, czwarta księga jest opisem ciągłym, a nie dialogowym jak wcześniejsze w swoim dziele opowiada w sposób, który ma zaciekawić czytelnika, ale i upiększa współczesne sobie wydarzenia; dzieje narodu, jego historia, odgrywały tu rolę mniej istotną, niż interpretacja moralistyczna, do której siłą rzeczy trzeba było nagiąć prawdę - treścią przekonywał czytelnika do uprawiania cnoty, zalecał skromność, pokorę, wymownymi przykładami budził miłość do ojczyzny; Kadłubek nie jest politykiem, tylko literatem-moralistą ; jego styl pisania jest piękną, dwunastowieczną łaciną, z bogactwem leksykalnym, manieryczny, zawiły, pełen skomplikowanych wyrażeń w okresie rozbicia dzielnicowego, kronikarstwo podzieliło się na trzy najważniejsze nurty: wielkopolski, małopolski i śląski ● Kronika wielkopolska - powstała w kręgu Przemysła II Wielkopolskiego; obejmuje historię do roku 1273; autorem jest prawdopodobnie Godysław Baszko, pisarz biskupa poznańskiego autor Kroniki wielkopolskiej dał obszerną opowieść o Lechu i założeniu Gniezna, Kadłubkowego Popiela zlokalizował w Kruszwicy i obszernie rozbudował losy książąt wielkopolskich w roczniki kapituły poznańskiej; ukazał ojca Przemysła II, Przemysła I jak władcę wzorcowego, ale już według XIII-wiecznych ideałów ascezy, umartwień i wyrzeczeń; Kronika wielkopolska stanowi Wielką Kronikę, tzn. obejmuje luźne zapiski kalendarzowe, kroniki, a także Kronikę Janka z Czarnkowa; Kronika wielkopolska zbliża się już do dziejopisarstwa nowego, trzeźwego i suchszego, nastawionego na rzeczowe informowanie czytelnika ● Kronika oliwska - autorstwa Stanisława, opata w cysterskim klasztorze w Oliwie; w swoim dziele przedstawił dzieje tego klasztoru od założenia książąt pomorskich w XI w. do roku 1350, kiedy to wielki pożar zniszczył większość budowli klasztornych; w swoim opisie dziejów niekiedy przemilcza pewne sprawy, lub dopuszcza się niedopowiedzeń, by nie rzucić plamy na władców których uważa za legalnych ● Kroniki śląskie powstały później niż inne, głównie przez to, że Śląsk nie miał takiego ośrodka kulturalnego jak Wielkopolska czy Małopolska (Poznań, Kraków); najwcześniejszy jest rocznik kamieniecki (1237) i Kronika Polska lub Polsko-śląska uzupełniona wiadomościami ze śląskiego poematu o Piotrze Właście tzw. Carmen Mauri; autor tej kroniki zadbał o literackie walory swojego dzieła ➔ Janko z Czarnkowa - jego kronika jest częścią Kroniki wielkopolskiej, przez co ciężko było ją wyodrębnić z całości; kronika jest atakiem na rządy andegaweńskie, Janko opisuje czasy mu współczesne, w jego kronice brak początku i końca, cechuje się emocjonalnością, nie ma tu żadnych ozdobników literackich, pozostaje wymowa faktów referowanych rzeczowo i surowo; jego styl jest żywy, potoczysty, konstruuje barwny opis ówczesnych czasów; Janko uważał rację Wielkopolski za rację ogólnopolską; kronika Janka z Czarnkowa zostaje gwałtownie przerwana, co może być wynikiem kapitulacji opozycji wielkopolskiej wobec władzy małopolskiej ➔ Jan Długosz - jest autorem dzieła pt. Roczniki, czyli kroniki sławnego królestwa polskiego; została ona rozpoczęta ok. 1455 roku; sądy historyka odznaczały się surową ostentacyjnością, wytykano także mu brak szacunku do różnych spraw, ujawnianie skandali dotyczących papiestwa i duchownych - ta cała skandaliczność Roczników zatrzymała zdobywanie popularności, dlatego w pewnym momencie nawet zostają zakazane; jego dzieło jest kroniką bardzo wierną faktom, Długosz niekiedy kilka razy przepisywał fragmenty różnych źródeł, ponieważ miał wątpliwości co do ich wiarygodności
Roczniki składają się z dwunastu ksiąg, sięgają do czasów współczesnych Długoszowi, ponadto autor dotarł nawet do dokumentów państwa krzyżackiego, czeskiego, węgierskiego, ruskiego czy litewskiego; częściej niż z zafałszowaniem, można się spotkać u Długosza z tezami tendencyjnymi, wynikającymi głównie z wychowania przez Oleśnickiego ➔ Filip Buonaccorsi, zwany Kallimachem - autor Historii o królu Władysławie, czyli o klęsce warneńskiej; ta kronika skupiona jest na panowaniu jednego króla i wsparta o kronikę Długosza; dzieło zostało napisane jako źródło informacji, ale miało także być atrakcyjne pod względem poetyckim - chwaliło zatem rządy rodu Jagiellonów, utrwalało pamięć o bohaterskim królu autorzy trzynastowieczni wszędzie odwołują się do mistrza Wincentego, jego tekst jest dla nich w pewnym sensie bazą: korzystają z niego jednak w sposób znamienny dla swej epoki: tworzą wyciągi wiadomości historycznych odrzucając retorykę, przypowieści, budujące przykłady, anegdoty i legendy; rezygnują z zawiłości stylistycznej na rzecz zasady breviter et lucide (zwięźle i przejrzyście); uzupełniają także teksty o wiadomości lokalne i coraz wyraźniej zaznaczają się podziały dzielnicowe PRZEKŁADY PSAŁTERZA ● Psałterz floriański ○ powstał na przełomie XIV-XV wieku, dla królowej Jadwigi z inicjatywy Piotra Wysza [bp. krakowskiego]; zaprzestano jego kontynuowania wraz ze śmiercią królowej (1399), a ponownie rozpoczęto z inicjatywy Władysława Jagiełły w 1405 roku; zajmowali się nim duszpasterze klasztoru Kanoników Laterańskich w Kłodzku na Śląsku ○ jest to bogato iluminowany, pergaminowy kodeks formatu folio, będący dziełem trzech kopistów; liczy 296 kart pisanych w dwóch kolumnach teksturą; układ treści wygląda następująco: werset łaciński, później ten sam po niemiecku i na końcu po polsku ○ psałterz jest najstarszym znanym polskim przekładem; zawiera zbiór psalmów, symbol wiary św. Anastazego, kilka kantyków starotestamentowych i dwa prologi Ludolfa Saksończyka w języku łacińskim, niemieckim i polskim ○ polski przekład psalmów jest prawdopodobnie wzorowany na jakimś dawniejszym wzorze, być może Żywocie św. Kingi ● Psałterz puławski ○ jest to pergaminowy, iluminowany kodeks formatu szesnastki, liczący 312 kart ○ powstał w końcu XV lub w 1 ćwierci XVI wieku; jest to kopia znacznie starszego wzoru, prawdopodobnie tego samego, co psałterz floriański ○ zwiera przekład psalmów oraz kantyków starotestamentowych i symbolu wiary św. Anastazego; każdy psalm jest opatrzony argumentem zawierającym najczęściej alegoryczny wykład psalmu, sprowadzający jego znaczenie do osoby Chrystusa - najczęściej są one zaczerpnięte od Ludolfa Saksończyka; podzielone są według ferii ○ psałterz przeznaczony jest dla osoby świeckiej lub duchownego świeckiego KAZNODZIEJSTWO kazania początkowo były wygłaszane niekiedy już przed XIII wiekiem w katedrach lub kolegiach, prowadzących własne szkoły i kształcących duchownych na europejskich wzorcach predykatorskich
○ na podstawie oceny bardzo archaicznego języka, przyjmuje się że kazania powstały w końcu XIII lub na początku XIV wieku ○ każde zagadnienie dzieli się na elementy składowe (najczęściej w liczbie trzech lub czterech) ○ Kazania świętokrzyskie cechuje paralelizm składniowy, rytmizacja tekstu oraz wiązanie jego cząstek rymami (choć ich treść ma formę prozy) ○ Aleksander Britner - jeden z najwybitniejszych historyków polskich, historyk językowy, władał językami starożytnymi, odkrył kazania świętokrzyskie 1890 r. - wyjechał do Petersburgu pracować nad łacińskim kodeksem, w którego oprawie znajdowały się skrawki tekstu starsze niż XV - wieczny kodeks; zagiętki tworzone z makulatury były tekstem Kazań; nazwa Kazania świętokrzyskie pochodzi z klasztoru na Świętym Krzyżu, gdzie trafiły jako makulatura, a powstały o wiele wcześniej ● całość Kazań Świętokrzyskich zawiera kazania na każde święto liturgiczne; kazanie od ,,kazać’, ,,mówić’’; z języka staropolskiego jest to mowa, bądź jej tekst wygłaszany przez kapłana; istnieje wiele typów kazania Kazanie na dzień św. Katarzyny Katarzyna z Aleksandrii żyła w IV w p. n. e.; była w konflikcie z cesarzem Maksencjuszem; była męczennicą chrześcijanką, zaprzedanym wrogiem cesarza; skazana na ścięcie, ale uratowana - została uśmiercona na kole (rozczłonkowana); osoba zaślubiona Chrystusowi; tekst kazania to wabienie Świętej Katarzyny do Królestwa Niebieskiego SURGE, PROPERA, VENI - wstań, pośpiej się, pójdź (następuje rekapitulacja) — sensus literalis [pobudza, ponęca, powabia — objaśniony sensus spiritualis] ODBĄDŹ STADŁA GRZESZNEGO — POŚPIEJ SIĘ W LEPSZE DOBREGO— PÓJDZI DO KRÓLESTWA NIEBIESKIEGO - sensus moralis — sensus allegoricus — sensus anagogicus do tej pory jest to podział trójkowy, w tym momencie zmienia się w czwórkowy: SIEDZĄCY — ŚPIĄCY — LEŻĄCY — UMARLI - (czł. niewidomy z Ewangelii Marka, Mt) retoryczna siła kazania obowiązuje każdego do zidentyfikowania się z którąś z tych grup; kaznodzieja będzie filologiem. tzn. to, co będzie mówił, będzie wiązało się z innym egzemplum; Kazania Świętokrzyskie są zbiorem kazań na cały rok liturgiczny; w tych kazaniach katolickich są wskazówki dotyczące opowieści o siedmiu mędrcach, żywocie Katarzyny itp.; są to autotematyczne wskazówki, na co zwracać uwagę, są wzornikiem modelowym; kazanie na dzień Świętej Katarzyny jest wzorcem, jak ma wyglądać kazanie wzór egzemplaryczny Pieśń nad pieśniami jest to opis ślubu między oblubieńcem, a oblubienicą; erotyk biblijny, mistycyzm religijny - pierścień na obrazie Memlinga TWÓRCZOŚĆ O TEMATYCE APOKRYFICZNEJ słowo apokryphos (gr. ukryty, tajemniczy) oznaczało w kulturze hellenistycznej księgę zawierającą wiedzę ezoteryczną, a więc przeznaczoną tylko dla wybranych, a niedostępną ogółowi; za wyróżniające cechy pism apokryficznych uważa się:
- zbliżenie formalne i treściowe do ksiąg kanonicznych, wynikające ze świadomego naśladownictwa tych ostatnich
- nieprawdopodobieństwo treści, przesyconej elementami baśniowymi i fantastycznymi, bądź też naiwnymi, drobiazgowo ujętymi szczegółami, dotyczącymi różnych epizodów życia postaci przedstawionych
- niejasne pochodzenie, związane z podszywaniem się obcych autorów pod osoby występujące w Starym lub Nowym Testamencie
- odstępstwa od chrześcijańskich poglądów doktrynalnych i moralnych, wynikające z faktu spisywania ich przez heretyków
- synkretyczność treściową, związaną z genezą apokryfów, powstających w różnych środowiskach (judaistycznych, hellenistycznych, chrześcijańskich, heretyckich) i w rozmaitych kręgach kulturowo-geograficznych
- przyjmuje się że podstawowy zasób apokryfów Nowego Testamentu powstał między II a V/VI wiekiem; były to utwory naśladujące formalnie księgi kanoniczne, nawiązujące do ich treści, a zarazem podszywające się autorsko pod postacie w nich występujące (np. Apostołów: Jakuba, Pawła, Jana, Tomasza)
- na przestrzeni lat pojawiły się apokryfy o różnej tematyce: apokryfy opowiadające o całym życiu Jezusa, apokryfy przedstawiające jedynie dzieciństwo i narodzenie Jezusa, apokryfy koncentrujące się na opisie Męki i Zmartwychwstania; osobną grupę stanowiły apokryfy asumpcjonistyczne, opowiadające o Wniebowzięciu Marii, tworzące cykl utworów określanych zazwyczaj terminami: transis (przejście) bądź dormitio (zaśnięcie)
- apokalipsy (gr. apocalypsis - odkrycie, objawienie) – to utwory proroczo-wizyjne, nawiązujące do różnych epizodów ksiąg kanonicznych, a kontynuującymi formalnie i treściowo tzw. Księgi Prorockie; stanowią czwartą grupę apokryfów ★ Rozmyślania przemyskie ★ rękopis pochodzi z XVI wieku i stanowi odpis starszego rękopisu i jego oryginalny tytuł brzmi: ,,Poczyna się Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa” ★ rękopis nie jest kompletny – brakuje niewielkiego początku, zapewne dość sporego zakończenia i znajduje się luki w środku ★ jest to najobszerniejszy i najciekawszy utwór apokryficzny, zawierający opowieść o życiu Świętej Rodziny, a zwłaszcza o dzieciństwie i męce Chrystusa ★ Rozmyślania podzielone są na trzy księgi: ○ I Księga o świętej dziewicy Maryjej – opowiada dzieje Matki Jezusa od chwili Zwiastowania przez archanioła Gabriela jej przyszłych narodzin Annie, żonie Joachima; traktuje o Niepokalanym Poczęciu i narodzeniu Maryi, aż do chwili małżeństwa z Józefem ○ II Księgi o żywocie błogosławionej dziewice – przedstawia dzieje Maryi od chwili Zwiastowania, poprzez konflikt z Józefem, aż do Narodzin Jezusa; głównym tematem Księgi jest dzieciństwo Jezusa, czynione przez Niego cuda i szczegółowy opis jego postaci ○ III Księgi tej isnej wielebnej dziewice Maryjej a takież o skutcech Syna jej Pana naszego – poświęcona jest publicznej działalności Jezusa, przedstawia jego nauki, cuda, skupianie się wokół Niego Apostołów; żywot Jezusa został doprowadzony do momentu pojmania i pasji, ale scena męki urywa się na rozmowie z Piłatem ★ Rozmyślania dominikańskie ❖ należą do prozaicznej literatury pasyjnej; skupiają się głównie na szczegółowym i makabrycznym opisie męk Chrystusa ❖ zawierają wyraźne cechy religijności ludowej, z doloryzmem i lubowaniem się w scenach okrutnych i krwawych opisujących wyrafinowane tortury pojmanego Jezusa
śmierć i miłość - główne i najważniejsze motywy w literaturze europejskiej; trzeba było zmierzyć się z tym, że ludzie są istotami śmiertelnymi, a to było najtrudniejsze zadanie Bronisław Pasternak: ,,Wszystka filozofia jest ogromnym wysiłkiem, by przezwyciężyć problem śmierci i przeznaczenia.’’ przezwyciężenie to próba budowania świadomości osadzonej na konfrontacji ze źródłem strachu, lęku; myśl chrześcijańska przyjęła starożytne rozważania nad tym, co dzieje się z ludzkim ciałem po śmierci; ubi sunt [qui ante fuerunt] - gdzie są ci, co byli przed nami?; przyjęto nawet pitagorejski system metempsychozy: dusza wciąż wędruje, a więc istnieje w kręgu mierząc się z faktem śmierci nie odczuwa się strachu (bo strach to obawa przed znanym), tylko lęk (czyli obawę przed czymś nieznanym), który jest jeszcze gorszy od strachu; pojawia się niepokój, rozmyślania o tym jak będzie wyglądała śmierć; źródłem myślenia o śmierci jest doświadczenie, przebywanie w jej obecności - myśli o śmierci w życiu codziennym nie biorą się znikąd człowiek średniowiecza: a) myślał o swoim życiu jako o drodze do zbawienia, dlatego też myśli o śmierci będą mu towarzyszyły częściej niż człowiekowi współczesnemu b) kwestie braku higieny oraz związanym z nim chorobom, epidemią, powodowały dużą śmiertelność - ludzie na co dzień obcowali ze śmiercią, ze zwłokami; tu człowiek średniowiecza i współczesny się od siebie różnią trzy toposy:
- przyjęty ze starożytności ubi sunt - gdzie są?
- element rozkładającego się ciała (włącza się tu dualizm myślenia)
- motyw danse macabre, czyli tańca śmierci - przekonanie o tym, że nikt, niezależnie od stanu do jakiego należy, jej nie uniknie nie da się prześledzić następstw śmierci; ludzie w średniowieczu mieli wpojoną pogardę dla rzeczy doczesnych, a skupiali się na tym, co zastaną po śmierci średniowieczny system szkolnictwa: by zostać człowiekiem wykształconym, należało przejść przez 7 nauk wyzwolonych; później były trzy kierunki do wyboru: prawo, medycyna i teologia; siedem nauk wyzwolonych to: TRIVIUM: czyli trzy drogi poznania, podstawy fundamentalne; należała do nich: gramatyka, dialektyka (logika) i retoryka (rozumowanie, posługiwanie się językiem, by przekonać odbiorcę do czegoś) QUADRIVIUM: cztery drogi poznania; należała do nich: arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka po dwóch latach studiowania dostawało się tytuł baccalarius articum, a po czterech latach tytuł magister in artibus - z takim tytułem można było iść na jeden z trzech dostępnych wówczas kierunków studiów wykształcenie teologiczne obejmowało: 1 tytuł: baccalarius biblieus, 2 tytuł: baccalarius sententiarus, 3 tytuł: magister sacrae theologicie (tytuł najwyższy, prawdopodobnie taki stopień osiągnął Polikarp); później można było jeszcze otrzymać tytuł professio fidelio Polikarp był wybitnym uczonym - w jego czasach był teologiem, czyli również duchownym; dostał szansę, by dowiedzieć się jak wygląda śmierć, na czym polega; autor dialogu jest przerażony tym, co Polikarp zrobił - teolog, pełen pychy, poprosił Boga o poznanie tajemnicy
ludzkości; Bóg się zgodził, ale to co przeżył Polikarp podczas tego spotkania całkowicie go poniża, stawia na niższym poziomie, zachowywał się wówczas jak błazen; Polikarp zawodzi, nie spełnia swojej roli, traci daną mu szansę to, co dzieje się z jego ciałem, jest odbiciem stanu psychicznego; degradująca postawa filozofa podczas spotkania ze śmiercią jest dla niego nauczką za grzech pychy; pokazuje także, że wobec śmierci nie ma filozofii, a jest jedynie fizjologia Śmierć tutaj jest ironistką i źródłem humoru w całym utworze - to ma pokazać, że Polikarp, wielki uczony, jest godzien pogardy; Śmierć ma ciało kobiety (kobiety, jako istoty zasługującej na nienawiść); szczegółowe przedstawienie postaci Śmierci zamienia lęk w strach; genealogia śmierci: powstała z grzechu Adama i Ewy; (jabłko powtórzone cztery razy ma symbolizować Ziemi); Śmierć jest karą za sprzeniewierzenie się Bogu, ale nie jest złą mocą, jest urzędniczką Boga, pełniącą Jemu; zabiera ludzi z tego świata z jego woli, za Jego zgodą; wszyscy ludzie są śmiertelni, dlatego podlegają śmierci (co zostało powtórzone 24 razy w utworze) zostało tu także spełnione uwarunkowanie danse macabre; w tekście są zawarte wskazówki, jak dobrze przejść przez życie CANTILENA INHONESTA (zwana też Skargą na pannę) ● najwcześniejszy polski wiersz o tematyce miłosnej zawarty w kodeksie z utworami o tematyce przeważnie religijnej ● zapis cechuje pomieszanie form językowych polskich z czeskimi topos identyfikowania uczucia miłosnego z chorobą był popularnym motywem; zakochanie, intensywne uczucie jest identyfikowane z młodością; w liryce pojawiają się stałe opisy - miłość nie jest pierwotna, została wykreowana przez słowo, a każdy człowiek powiela schematy liryka miłosna w średniowieczu pojawiła się, kiedy w XI wieku rozpoczęły się wyprawy krzyżowe; kobiety krzyżowców którzy wyruszyli na wojnę zostały w domach - ich osamotnienie budzi potrzebę wypełnienia tej pustki kulturą, miłością; wobec tego pojawili się ludzie, którzy wkrótce zaczęli zaspokajać tą potrzebę; źródłem takiej literatury są przede wszystkim dwory podział średniowiecznej poetyki miłosnej:
- Francja południowa – trubadurzy [II poł. XI wieku i cały XII wiek]; posługiwali się językiem okcytańskim (langue d' oc)
- Francja północna – truwerzy [XIII wiek]; posługiwali się językiem północno francuskim (langue d' oil — później to będzie znaczyło fr. oui ,,tak" i z niego zrodzi się język francuski) trobar dus (tworzyć); poezja dla wyższych warstw, specjalizowała się w miłości; trobar leu; poezja dla ludzi prostych, ale umiejących czytać - obydwa te typy kontynuuję się w innych językach, odzwierciedlając podział na poezję dworską i tą tzw. codzienną, nie dworską list poetycki najczęściej będzie utworem wierszowanym i otwartym (bo w czasie podróży do odbiorcy, inni będą mieli do niego dostęp); z punktu widzenia autora: utwór jest intymnym wyznaniem dla kochanki; z punktu widzenia kochanki: jest deklaracją uczucia, bardzo stałego uczucia podmiot pada na kolana (zespół zachowań utrwalony w konwencjach - autor wyraża świadomość tego); pokłon - oddanie charakteru feudalizmu, pokory, wyraz hierarchizacji tej relacji; podległość i władza są powodem oddania kochanka kochance; on ma jej służyć, a ona dać znak
to, gdzie i jak zostało to zapisane, może posłużyć jako pomoc w ustaleniu tezy, kiedy powstała Bogurodzica - jest to więc prawdopodobnie 28 VII 1407 r [jest to terminus post quem, czyli moment, po którym ten tekst mógłby być zapisany] ● drugi przekaz: przekaz krakowski, redakcja krakowska jest to tekst bez nut, ale składający się z trzynastu strof; powstał krótko po 7 IV 1408 r, na karcie 87 verso kodeksu łacińskiego [wskazuje się verso po to, by łatwo byłoby znaleźć miejsce w kodeksie; zapis to: 87 r (recto)/ 87 v. (verso)] ● drugi przekaz, chronologicznie trzeci pochodzi z 1456 roku i mieści się w rękopisie Biblioteki Narodowej w Warszawie; obejmuje 19 zwrotek, w tym cztery dodatkowe: do króla, św. Katarzyny, św. Wojciecha i św. Stanisława dwie pierwsze daty są sobie bardzo bliskie, ponieważ w dwóch różnych miejscach Polski pojawia się ten sam utwór, który różni się zapisem - świadczy to o tym, że Bogurodzica jest tekstem o dużo starszej tradycji, niż mówią to daty zapisu i nie wiadomo na jakich terenach funkcjonowała
- mogła mieć wiele innych redakcji, które do obecnych czasów się nie zachowały pierwsza drukowana wersja Bogurodzicy pochodzi z 1506 r., z Krakowa, gdzie ukazała się z inicjatywy ówczesnych wpływowych polityków, m.in. Jana Łaskiego (z którego inicjatywy wydano statuty łaskiego, czyli spis historycznych praw obowiązujących na terenie Królestwa); zanim te zapisy się pojawią, to cały tekst został poprzedzony piętnasto-strofową wersją Bogurodzicy, z adnotacją że jest to canticum Bogarodzica manibus et oraclo sancti Adalberti Scripta, a więc pod piórem kanclerza Łaskiego, pojawia się pierwszy raz w druku domniemanie autorstwa [sancti Adalberti scripta - napisane przez św. Wojciecha] - jest to z punktu widzenia historii nieprawda, bardziej legenda dotycząca św. Wojciecha, ale musi się ona pojawić, bo prawdopodobnie istniała do XVII-XVIII wieku według Jerzego Woronczaka archaiczny tekst Bogurodzicy powstał w I poł. XIII wieku pierwsza zwrotka Bogurodzicy to prośba do Maryi o wstawiennictwo, natomiast druga jest prośbą do Chrystusa o wysłuchanie modlitw za wstawiennictwem Jana Chrzciciela na podstawie tej treści można stwierdzić, że w utworze został uwidoczniony motyw deesis, czyli przedstawienie Chrystusa jako władcę i umieszczenie u jego boków Maryję i Jana Chrzciciela w postawach klęczących, jako głównych pośredników; Bogurodzica była popularnym utworem - świadczy o tym dołączanie do niej wielu innych tekstów o całkiem innej treści i wersyfikacji carmen patrium - pieśń ojczyźniana powstała w średniowieczu; jej przykładem jest Bogurodzica (śpiewana nawet przez rycerzy bitwy pod Grunwaldem); jest to mowa ludu pielgrzymującego, modlitwa w drodze, z myślą o życiu, śmierci, chwale powstały cztery koncepcje powstania Bogurodzicy:
- zachodnia (kontakion grecki)
- wschodnia (z Czech, św. Stanisław)
- słowiańska (misja Cyryla i Metodego)
- liturgia i obraz (??) teoria benedyktyńska mówi, że Bogurodzica powstała w Płocku, w kręgu benedyktynów z opactwa misyjnego św. Wojciecha, a dla liturgii katedralnej; zrodził ją neoplatonizm XXI wieku
ikona deesis na wschodzie oznaczała przekroczenie, przejście, ostateczne doświadczenie obecności Boga, jako prośba, błaganie; znajdowała się w narteksie nad wejściem, gdzie z drugiej strony był Sąd Ostateczny; dopiero później stała się kompozycją centralną ikonostasu Maryja i Jan Chrzciciel (Zachariasz i Elżbieta) to dwie postaci zrodzone z jednakowej łaski Bożej, stojące na progu dwóch Testamentów [Jan Starego, jako że przepowiadał nadejście Zbawiciela, a Maryja Nowego, jako matka owego Zbawiciela]; oboje stają się świadkami Objawienia Trójcy pierwszym elementem, który uderza w kontakcie z tekstem jest integralnie związany z kształtem zachowania tego utworu, brak tytułu (Bogurodzica w sensie ścisłym nie jest tytułem, tylko incipitem [skrót inc.]) oraz anonimowość - cecha charakterystyczna wielu tekstów kultury europejskiej [najczęściej tłumaczy się tym, że większość twórców chciała zachować anonimowość, ponieważ swoim tworem wielbiła Stwórcę, chciała oddać im cześć; drugą tezą jest fakt, że teksty średniowieczne nie były odnotowywane w ten sposób, w jaki odnotowuje się je teraz, tzn. notowane były w kodeksach, a więc pozbawione elementów dystynktywnych dzieła wydawniczego; wobec tego w kodeksach średniowiecznych po prostu nie było miejsca na informację o autorze, czy spis treści tekst jest bardzo ważny z punktu widzenia historii literatury Polski, ponieważ tak naprawdę on rozpoczyna samą literaturę Polski; pozostałe zachowane urywki, pojedyncze zdania, pozbawione są charakteru intencjonalnego, właściwego dla dzieła literackiego; Bogurodzica natomiast jest takim tekstem, która w swojej intencjonalnej wersji była pewną całością, rozwijaną bez świadomości tego pierwszego człowieka, który ją stworzył, a także bez wiedzy ludzi, którzy zapisali tę archaiczną wersję niezależnie od liczby redakcji, ich wyglądu, liczby strof, to zawsze musi być część archaiczna, rozpoczynająca - Bogurodzica nie istnieje bez nich; to one tworzą fundament i to ze względu na nie ten tekst się rozrasta, pojawia się potrzeba zapisywania tych strof gatunek Bogurodzicy: trop, czyli drobna pieśń, która powstaje w wyniku nakładania słów na melodię aklamacji - w przypadku Bogurodzicy, nakładania na litanię Kyrie Elejson; w XVIII wieku niemiecki muzykolog M. Geppert: ,,tropem liturgii jest jeden wers, lub kilka wersów, umieszczonych przed, w środku, lub po innych śpiewach kościelnych’’ tropy się specjalizują - historycy literatury europejskiej podzielili tropy europejskie w zależności od tego do jakiej aklamacji powstały - są tropy do Kyrie Elejson, do Sanctus na przełomie XII i XIII wieku, niektóre tropy wychodzą z użycia, natomiast niektóre się utrwalają i później wychodzą poza użytkowanie liturgiczne i stają się użytkowymi elementami społeczności [Bogurodzicę śpiewało rycerstwo przed bitwą pod Grunwaldem jako pieśń bojową]; musiał zatem minąć odpowiedni czas, by Bogurodzica oderwała się od kontekstu liturgicznego; wobec tego, w kontekście literatury XIII-wiecznej, liturgicznej, Bogurodzica jest tropem, w XV wieku była już pieśnią, natomiast jest ona również modlitwą [o czym świadczy sama treść utworu] Bogurodzica - kobieta, która urodziła Boga (nie matka, ponieważ Maryja nie jest matką bóstwa Chrystusowego, a jedynie jego człowieczeństwa; Maryja jest kobietą, która jest matką dla Boga, jest to podkreślenie dla tego, że Maryja stała się narzędziem oddziaływania Boga na świat, ale nie matką Boga)
taka teoria ma swoje korzenie w Bizancjum, ale nie tylko; szczyt popularności tego motywu deesis przypada na stulecia od XI do XIII - to podsuwa pewną oczywistość: pomimo oryginalności Bogurodzicy, nie udało się wskazać żadnego pierwowzoru, jest to więc tekst unikatowy, ale jednocześnie jest to owoc standardowego procesu zachodzącego w średniowiecznej Europie można powiedzieć, że Bogurodzica jest w pewnym sensie wzorem życia i modlitwy, odpowiada na pytanie jak się ma modlić wzorowy chrześcijanin XIII wieku: ma zanosić wszystkie swoje modlitwy za pośrednictwem Maryi i Jana Chrzciciela, ale te prośby mają dotyczyć tak naprawdę dwóch sfer (zbożności życia przed śmiercią i oczekiwania wiecznego zbawienia, które przyjdzie wkrótce) z pieśni pasyjnych
- „Jezus Chrystus, Bóg człowiek (Po czwartkowej wieczerzy czasu jutrzennego)” a. pieśń ułożona jest według godzin kanonicznych brewiarza, którego składniki zostały uporządkowane stosownie do godzin ich odmawiania i noszą nazwy: jutrznia (pojmanie w Ogrójcu), pryma (sąd u Piłata), tercja (biczowanie i koronowanie cierniem), seksta (droga krzyżowa), nona (śmierć na krzyżu), nieszpory (zdjęcie z krzyża) i kompleta (złożenie do grobu) b. przypuszczalnie autorem jest opat witowski Jan, należący do dworu Władysława Łokietka c. utwór jest przekładem łacińskiego pierwowzoru; zbudowany jest na podstawie schematów, według których układano w średniowiecznej Europie skróty (tzw. officia parva), przeznaczone do odśpiewywania przez osoby świeckie bądź niewyświęconych jeszcze kanoników d. treść wymienia wybrane godziny misterium Męki Pańskiej Jezus Chrystus, Bóg Człowiek, mądrość Oćca swego - Wikiźródła, wolna biblioteka
- „Mękę Bożą spominajmy…” a. inaczej Pierwsza pieśń sandomierzanina b. została skomponowana na podłożu siedmiu słów Jezusa wypowiedzianych – według Ewangelistów – na krzyżu, bezpośrednio przed śmiercią; później opisuje jak diabli porwali Jezusa i. ,,Ojcze, przebacz im, bo nie wiedzą, co czynią” ii. ,,Zaprawdę, powiadam ci: Dziś ze Mną będziesz w raju” iii. ,,Niewiasto, oto syn Twój” i ,,Oto matka Twoja” – skierowane do Matki i apostoła Jana iv. ,,Pragnę” – odnośnie zbawienia dla ludzi (?) v. ,,Wykonało się” – dzieło zbawienia ludzi vi. ,,Boże mój, czemuś mnie opuścił” ŚREDNIOWIECZE - POEZJA ŚWIECKA - MĘKĘ BOŻĄ SPOMINAJMY… z pieśni wielkanocnych:
- „Trzy Maryje poszły…” a. każda strofa zakończona ,,Alleluja" b. treść zawiera opowieść o tym jak Marie chciały odwiedzić z olejkami Grób Jezusa, ale na miejscu zastały odsunięty kamień i anioła, który je uspokoił że Jezus Zmartwychwstał i nakazał iść do Galii ogłosić nowinę Trzy Maryje poszły - ŚREDNIOWIECZE
- „Anjeli słodko śpiewali…” a. na początku zawarto łacińską sentencją a po każdej strofie 2×Alleluja z kolęd:
- „Kiedy król Herod królował…” a. opowiada o tym, jak Herod dowiedział się o Narodzinach Dzieciątka i kazał zebrać swych biskupów i faryzeuszy (licemierników) by odszukali dziecię, ponieważ zamierzał udać się do Niego, aby mu ,,wszego dobrego winszować” b. dwie ostatnie strofy to zwrot do samego Jezusa o zmiłowanie i zapewnienie zbawienia w niebie Śpiewnik kościelny/Kiedy król Herod królował - Wikiźródła, wolna biblioteka
- „Wesoły nam dzień nastał (narodzenia)” a. utwór zbudowany z 10-wersowych strof b. opowieść o narodzeniu Jezusa
- „Kolęda się z Allelują zwadziła…” a. żartobliwy, alegoryczny spór między Allelują i Kolędą; bez podziału na strofy b. na początku 1 linijka po łacinie Kolęda się z Allelują zwadziła - Wikiźródła, wolna biblioteka z pieśni maryjnych: LAMENT ŚWIĘTOKRZYSKI scena, w której pojawia się Maryja obecna pod krzyżem Chrystusa, występuje w Ewangelii wg. św. Jana (rozdział 19, ,,Testament z krzyża’’ mówi o obecności pod krzyżem Maryi i Magdy Magdaleny), i w żadnej innej - tym różni się Ewangelia św. Jana od reszty ewangelistów: św. Marek, św. Mateusz i św. Łukasz - są to ewangelie synoptyczne, tzn. tworzące chronologię, zazębiające się, opowiadające o różnych wypadkach, ale jednak są ze sobą powiązane w scenie Maryi pod krzyżem szuka się idei wstawiennictwa - Maryja jest matką wszystkich ludzi (podkreślenie jej matczyności); Chrystus z kolei ofiarowuje się wszystkim ludziom; jego uczeń natomiast zostaje przybranym synem Maryi (mowa o umiłowanym uczniu Chrystusa); uczeń będący nauczycielem wszystkich ludzi i mający jako matkę Maryję, jednocześnie dzieli ją ze wszystkimi ludźmi - ta idea wstawiennictwa jest podstawą tworzenia takich pieśni (np. Bogurodzica) różnica między Bogurodzicą a Lamentem Świętokrzyskim sprowadza się do stylistycznej różnicy pomiędzy surowym, kamiennym, zdystansowanym teologicznie, pogłębionym wizerunkiem Bogurodzicy, związanym z estetyką romańską, a bardzo żywiołowym, emocjonalnym, rozpłomienionym i pełnym rozpaczy, uczucia, wizerunkiem Maryi w Lamencie Świętokrzyskim, związanym z estetyką późnego gotyku - rozróżnienie w ramach skojarzeń, bo chronologia nie pozwala na zestawianie tych tekstów mnogość tytułów powoduje, że ciężko jest określić jeden konkretny, więc pozostaje skłonić się ku incipio; świadczy to o źródłowej, archiwalnej niepewności co do określenia tytułu średniowiecznego utworu; obok Lamentu Świętokrzyskiego, było jeszcze kilka innych utworów (chrystologiczne: Radości Wam powiedam, Mocne, boskie tajemności, O ciało Boga Żywego, oraz mariologiczny: Zdrowaś Królewno Wyborna), które razem tworzyły zbiór Pieśni Jasnogórskich
