I Językoznawstwo Język polski należy do grupy języków zac, Egzaminy z Język polski

Pobierz I Językoznawstwo Język polski należy do grupy języków zac i więcej Egzaminy w PDF z Język polski tylko na Docsity!

I Językoznawstwo

Język polski należy do grupy języków zachodniosłowiańskich

1. Uniwersalia językowe - cechy wspólne wszystkim językom świata. Wynikają ze stosunku, jaki zachodzi między językiem a myśleniem, niektóre wynikają ze stosunku między językiem a światem zewnętrznym (kulturą) ● Każdy język ma foniczne elementy diakrytyczne - artykułowane dźwięki mowy różniące się między sobą (np. B jest dżwięczne,ustne, twarde) p jest bezdźwięczne, ustne, twarde, dwuwargowe, zwarte ● Wyróżniamy dwa rodzaje diakrytów : Samogłoski - to głoski, przy artykulacji których biorą udział tylko wiązadła głosowe, a strumień powietrza swobodnie przepływa przez kanał głosowy. Spółgłoski, ( b,d, dz, ) to dźwięki mowy wymawiane przy zwarciu lub szczelinie w kanale głosowym.
2. W każdym języku istnieje słownik (leksykon) składający się ze znaków odsyłających do pojęć. Np. dom jednostka języka dom (wyraz) desygnat - odpowiednik w rzeczywistości pozajęzykowej pojęcie – dom (uogólnione – każdy budynek mieszkalny)
3. W każdym języku istnieją reguły pozwalające łączyć elementy słownika w struktury będące zdaniami. Zdania służą do komunikowania istotnych treści
   • według reguł - GRAMATYKA Najbardziej ogólnym schematem takiej wypowiedzi (zdania) jest orzekanie czegoś o czymś. Zdolność orzekającą ma predykat – najczęściej jest to czasownik. Predykat - wyrażenie opisujące pewne własności lub relacje
4. W każdym języku występuje:

• wyrażenia wskazujące na uczestników aktu mowy: ja, ty, on.
• elementy (jednostki języka) lokalizujące akcję w przestrzeni: tu, tam i w czasie: teraz, potem, przedtem. Lokalizowanie w czasie odbywa się także za pomocą czasów gramatycznych.
• wyrażenia których jedyną funkcją jest informowanie o postawie nadawcy: twierdzącej, przeczącej, pytającej, rozkazującej.
• Występowanie wyrażeń oceniających: dobrze, źle, dobry, zły.
• Specjalna sfera języka, za pomocą której człowiek komunikuje się z Sacrum

II Językoznawstwo (lingwistyka) jako nauka

1. Indie

• Panini - IV w. przed Chrystusem
• 8 ksiąg: terminy gramatyczne, zasady analizy, wyrazy złożone i system przypadków, derywacja (przyrostki podstawowe i wtórne), akcent, alternacje wokaliczne, funkcja wyrazów w zdaniu, słownik.

2. Grecja

• Platon - dialog pt. Kratylos czyli o słuszności nazw
• Heraklit z Efezu – wyrazy w których istnieje naturalny związek pomiędzy brzmieniem a znaczeniem są narzędziami służącymi poznaniu rzeczywistości.
• Demokryt – związek wyrazów z rzeczami jest subiektywny i nie ma on żadnego związku z obiektywną rzeczywistością. Onomatopeiczna teoria mowy zakłada naturalny związek pomiędzy nazwą a zjawiskiem oznaczanym. Język to naśladowanie dźwiękami mowy dźwięków występujących w rzeczywistości. Znak językowy tworzy całość z rzeczą przezeń oznaczaną. Konwencjonalny charakter języka polega na braku naturalnego związku pomiędzy znakiem językowym a pojęciem przezeń oznaczanym. Język jest oparty na konwencji będącej skutkiem umowy społecznej.

3. Definicja języka: Język jest systemem konwencjonalnych (czyli ukształtowanych w danej społeczności na zasadzie umowy, przekazywanych przez tradycję z pokolenia na pokolenie) znaków fonicznych służących do porozumiewania się ludzi w obrębie danej społeczności. Język jest uporządkowanym wewnętrznie układem elementów posiadającym określoną strukturę.
4. Znak językowy:

• Forma dźwiękowa wyrażeń językowych
• Łączy pojęcie ( signifié – element znaczony) z obrazem akustycznym lub graficznym samego znaku ( signifiant – element znaczący). Signifié to również pojęcie, czyli to, co mamy na myśli, wypowiadając dany znak.
• To znak konwencjonalny - w mowie przyjmuje formę dźwiękową i charakteryzuje się dwóstronnością (posiada nadawce i odbiorce)

• foniczność znaku językowego – znaki językowe to ciągi dźwięków wytwarzane przez narządy mowy człowieka Dowodem na to, że mówienie jest prymarne wobec pisma jest foniczność znaków językowych
• dwustopniowość znaków językowych – znak językowy zbudowany jest z diakrytów
• dwuklasowość języka (tekstotwórczość, produktywność, otwartość) – język składa się z dwóch klas – słownika (czyli zbioru wyrazów – klasa 1) i zdań (klasa 2) budowanych według określonych reguł gramatycznych. Mechanizm ten pozwala mówiącym wyartykułować treści niewyrażalne za pomocą tylko klasy 1 (czyli wyrazów).
• abstrakcyjność znaku językowego – znak językowy jest używany do mówienia o obiektach świata w sytuacjach konkretnych, używany jest też do mówienia o obiektach nieobecnych – przeszłych, przyszłych, odległych w przestrzeni, tylko pomyślanych.
• polisemiczność znaku językowego – twórcze przesunięcie znaczeń. Używanie znaku zgodne z tym, co znaczy, używanie metaforyczne.
• uniwersalność znaku językowego – język naturalny złożony ze znaków językowych służy do komunikowania o wszystkim, o czym człowiek jest zdolny pomyśleć.

III Język jako system, język a mówienie, granice systemu językowego,

pojęcie tekstu, wypowiedzi, dyskursu.

1. System – układ wzajemnie powiązanych elementów charakteryzujący się hierarchiczną budową. Język jest uporządkowanym wewnętrznie układem elementów posiadającym określoną strukturę. W zależności wchodzą zarówno elementy należące do każdego podsystemu językowego, jak i same podsystemy. 2. System językowy: ● Podsystem fonologiczny – zbiór nieznaczących jednostek (fonemów) Składa się z nieznaczących funkcjonalnych jednostek językowych, które służą do rozróżniania i współtworzenia znaków. Fonem = zespół cech dystynktywnych realizujących się w głosce. Wyraz kot z punktu widzenia fonetyki: 3 głoski: k- bdź, ustna, tw. tjz. Zwarta o- sam. Średnia, tylna, okrągła

t- bdź, ustna, tw. pjz. Zwarta Wyraz kot z punktu widzenia fonologii: t - jest fonemem, bo odróżnia znak językowy kot od innego znaku: kod o – jest fonemem, bo odróżnia znak językowy kot od innego znaku: kat k – fonemem, bo odróżnia znak językowy kot od innego znaku: pot System fonologiczny języka polskiego składa się z 31 spółgłosek i 6 samogłosek (samogłoska ą w niektórych ujęciach jest wliczana do systemu – wtedy jest 38) nosowe ą w wygłosie i brak nosowego ą (czyli wystąpienie ustnego o) zmienia znaczenie: żoną : żono: żonom ● Podsystem morfologiczny – zbiór najmniejszych jednostek mających znaczenie ( morfem ). W obrębie tego podsystemu wyróżniamy derywację , czyli słowotwórstwo i fleksję , czyli naukę o odmianie wyrazów (przez przypadki i osoby). Morfem - \Najmniejszy, niepodzielny element Podkreślenie formy i znaczenia kot to wyraz zbudowany z dwóch morfemów: kot + (0) (zero morfologiczne) Woda to wyraz zbudowany z dwóch morfemów: wod + a Kotek to wyraz zbudowany z 3 morfemów: kot + ek + (0) Morfemy rdzenne, słowotwórcze i fleksyjne W podsystemie morfologicznym mieści się fleksja, czyli odmiana przez przypadki i przez osoby. Np. Wesoły, wesołego, wesołemu, wesołego, wesołym, o wesołym Prałem, prałeś, prał, praliśmy, praliście, prali Morfem stanowi połączenie kształtu fonologicznego (jednego fonemu lub ciągu fonemów) i znaczenia (funkcji). = Forma – fonem lub ciąg fonemów + Znaczenie – to, co znaczy morfem (leksykalny, słowotwórczy, fleksyjny)

• Morfemy leksykalne -ni osą znaczenie leksykalne wyrazu, na nich oparta jest rodzina wyrazów np. kwiat, kwiatek, kwiatuszek, kwiecie

W tradycyjnej gramatyce jednostką jest znaczenie wyrazu (również zmiany jakim podlega) oraz znaczenie zdania. Np. Śrpol. przystojny ‚taki, który przystoi, stosowny’ nwpol. O mężczyźnie urodziwy We współczesnym językoznawstwie bada się znaczenie zdań na podstawie założenia, że treści komunikujemy za pomocą zdań, a nie pojedynczych wyrazów

3. System językowy - użycie systemu 1916 Ferdynand de Saussure Strukturalizm - teoria oparta na przekonaniu, że język stanowi zamknięty system znaków, będących podstawowym kodem komunikacji międzyludzkiej. Langue - język system np.Książę, Karol, kupić, klacz, wyprzedaż – jednostki systemu langue Parole - mówienie, użycie systemu Np. Książe Karol kupił klacz na wyprzedaży Użycie systemu,zastosowanie kodu, realizacja kodu Pomiędzy langue a parole (językiem a mówieniem) stoją frazemy. Rozróżnienie to dało początek strukturalizmowi Frazemy - Trwałe formy językowe, które wyrażają daną treść. Nie pochodzą od nadawcy, ale są przez niego reprodukowane (powtarzane za kimś, przywoływane z zewnątrz. Należą do frazeologii nadawcy – czyli nadawca wykorzystuje znajdujące się w języku formy językowe, które zwyczajowo w pewnych sytuacjach komunikacyjnych komunikują daną treść. Np. Świeżo malowane, Trzymaj się! Czarno to widzę, Wszystko w swoim czasie
4. Tekst:

• każda wypowiedź ustna lub pisemna
• dłuższa wypowiedź o złożonej strukturze, wewnętrznie spójna.

Spójność tekstu na poziomie gramatycznym – kohezja (ma swoje wykładniki językowe na poziomie tekstu, czyli jest sygnalizowana za pomocą środków językowych) Spójność tekstu na poziomie sensu – koherencja (spójność tylko semantyczna

• tekst skupia się wokół jednego tematu)
• Tekst – wypowiedź ustna lub utrwalona graficznie powstała w obrębie określonego systemu językowego stanowiąca zamkniętą i skończoną całość z punktu widzenia treściowego. Tekstem wg. tej definicji jest zarówno wypowiedź jednozdaniowa (w tym także równoważnik zdania lub wykrzyknienie), jak i wypowiedź wielozdaniowa (np. dzieło literackie)

5. Wypowiedź (akt mowy) – konkretne zdanie wypowiedziane przez użytkownika języka (należy więc do parole) Wg. retoryki - ustny lub pisemny rzeczywisty komunikat językowy wyrażający stanowisko, pogląd czy opinię autora. Celem wypowiedzi jest wywołanie określonego skutku. Wypowiedź ma jednego nadawcę, skierowana jest do tego samego odbiorcy, nie ma ograniczonej długości, może być jednym zdaniem lub ciągiem wielu zdań. 6. Dyskurs (parole)

• wypowiedź zrygoryzowana logicznie dotycząca poważnego tematu
• zdarzenie komunikacyjne, czyli całość aktu komunikacji
• wypowiedzi pewnej wspólnoty komunikacyjnej zawężone do określonego tematu Dyskurs zachodzi zawsze w pewnym porządku czasowym, tzn. ma charakter zdarzeniowy, składa się z wypowiedzi po sobie następujących. Znaczenie kolejnych wypowiedzi wynika z poprzednich. System językowy langue jest abstrakcyjny i pozaczasowy. Dyskurs jest zawsze zindywidualizowany, czyli dyskurs jest zawsze czyimś dyskursem, wypowiadanym lub odczytywanym przez kogoś. System językowy langue jest systemem ponadosobowym, przynależącym do ogółu mówiących danych językiem. Dyskurs zawiera w sobie odniesienie do zewnętrznych warunków, w których się odbywa, czyli czasu i miejsca. System językowy langue nie posiada odniesienia do świata zewnętrznego Dyskurs ma charakter znaczący (przekazuje treści, ktoś komunikuje komuś coś). System językowy langue istnieje jako kod, wspólny wszystkim użytkownikom danego języka.

7. Funkcje języka

● Roman Jakobson 1960 Poetyka w świetle językoznawstwa Nadawca- funkcja emotywna (u Bühlera ekspresywna) Odbiorca – funkcja konatywna (u Bühlera impresywna) Kontekst ( u Bühlera rzeczywistość) – funkcja poznawcza (inaczej przedstawieniowa) Komunikat (u Bühlera znak) – funkcja poetycka Kontakt (u u Bühlera brak) – funkcja fatyczna Kod (u Bühlera brak) – funkcja metajęzykowa Jakobsonowskie funkcje: poetycka, fatyczna i metajęzykowa są w stosunku do teorii Bühlera nowością. Funkcja fatyczna – funkcja języka polegająca na nawiązaniu i podtrzymaniu kontaktu pomiędzy nadawcą i odbiorcą Funkcja metajęzykowa związana jest z kodem traktowanym jako system znaków (związana jest z langue). Występuje wtedy gdy jednostkami języka naturalnego mówimy o języku naturalnym. Funkcja poetycka np. Rankiem 18 kwietnia 1956 roku urodziła mi się córka Rozpowijaj żono z cieni Nagusieńkie niemowlątko Po raz pierwszy na świat

Na nas Na nas świetnych Patrzące CEL NADAWCY: ● przekaz informacji funkcja infomacyjna ● Cele pozainformacyjne Dyrektywa – wypowiedź, która formułuje zakaz lub nakaz określonego postępowania Funkcje systemu (langue): Funkcja generatywna – zdolność generowania tekstów Funkcja poznawcza stanowiąca rodzaj klasyfikatora świata Funkcja języka (langauge): Funkcja socjalizująca – jednoczenie członków danej społeczności Funkcja kulturotwórcza – gromadzenie i przechowywanie w tekstach utrwalonych lub zapamiętanych wiedzy, doświadczeń pokoleń, świata wartości wyznawanych przez użytkowników języka. Struktura systemy językowego:

Słowotwórstwo a fleksja

Kategorialność – zdolność tworzenia kategorii Temat fleksyjny rzeczownika + om = celownik liczby mnogiej (stołom, miotłom, piórom) Temat formotwórczy czasu teraźniejszego czasowników niedokonanych + ący = imiesłów przymiotnikowy czynny (niosący, czytający, palący) Słowotwórstwo jest niekategorialne Np. wykonawca czynności od czas. siedzieć *siedzacz, *siedziciel Od leżeć *leżacz *leżyciel Regularność semantyczna fleksji

• forma wyrazowa w swoim znaczeniu zawiera tylko to, co mówi reguła: Wszystkie imiesłowy przymiotnikowe czynne tworzone –ący będą nazywać wykonawcę czynności lub nosiciela stanu, o którym mówi imiesłów. Np. siedzący ’ten, który siedzi’, zdrowiejący ‚ten, który zdrowieje’ Derywaty mogą nie zmieniać znaczenia ( transpozycja ), zmieniać znaczenie ( mutacja ), częściowo zmieniać znaczenie ( modyfikacja ) Systemowość fleksji Formy fleksyjne tworzą zamknięte systemy, np. rzeczowniki mają 7 przypadków w l. poj. i 7 w l. mnogiej – wszystkie formy mają to samo znaczenie leksykalne Derywaty stanowią grupy otwarte. Konsekwencje: Fleksja istnieje w postaci reguł, które służą doraźnemu tworzeniu form wyrazowych w tekstach. W słownikach języka polskiego form fleksyjnych nie notuje się. Słowotwórstwo istnieje w słowniku (w zasobie leksykalnym polszczyzny) – dlatego wyrazy powstałe od wyrazów istniejących za pomocą procesów słowotwórczych muszą być nauczone i zapamiętane.

Rola fleksji i słowotwórstwa w systemie językowym:

1. Kategorie gramatyczne: Są to znaczenia komunikowane w sposób regularny i konieczny za pomocą form fleksyjnych Są tu kategorie klasyfikujące – rodzaj rzeczownika

2. kategorie fleksyjne: ● Fleksyjne kategorie imienne: Rodzaj (oprócz rzeczownika) Liczba Przypadek F. k. Werbalne:

• Czas:
• Tryb oznajmujący, przypuszczający, rozkazujący
• Osoba

Słownictwo jako system – części mowy

Tradycyjny podział leksemów na części mowy

1. 6 klas leksemów o funkcji odnoszenia się do zjawisk pozajęzykowych – leksemy realno-znaczeniowe (rzeczownik, czasownik, przymiotnik, przysłówek, liczebnik, zaimek) Tadeusz Milewski w 1965 r. wyróżnił: a) leksemy nazywające – rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki, przysłówki, b) leksemy wskazujące – zaimki, c) leksemy szeregujące - liczebniki
2. 4 klasy leksemów o funkcjach wewnątrz tekstowych – leksemy funkcyjne (spójnik, przyimek, partykuła, wykrzyknik) Rzeczowniki – leksemy o funkcji syntaktycznej członu głównego grupy imiennej (nominalnej). Grupa nominalna to struktura składniowa o dowolnej liczbie składników, której ośrodkiem jest rzeczownik lub zaimek rzeczowny, np. Wesoły mały piesek biega po łące. Grupę nominalną tworzy tu rzeczownik pies wraz z określeniami przymiotnikowymi wesoły, mały.

• zaimki przymiotne (zastępują przymiotniki): ze względu na znaczenie: dzierżawcze mój, twój, nasz, wasz, nieodmienne trzecioosobowe: jego, jej, ich; wskazujące taki, pytajno-względne jaki, który, nieokreślone jakiś, któryś, przeczące: niczyj, nijaki; zaimki liczebne (zastępują liczebniki): tyle, kilka, ile, ileś, iluś
• Zaimki przysłowne (zastępują przysłówki): ze względu na znaczenie: wskazujące tu, tam, tędy, tamtędy, stąd, teraz, wtedy; pytajno-względne jak, gdzie, kiedy, którędy, przeczące nigdy, nigdzie. Liczebniki to zamknięta klasa leksemów oznaczających ilość przedmiotów (zdarzeń, właściwości), miejsce przedmiotu w szeregu. Ze względu na znaczenie: - liczebniki główne – określają ilość obiektów (jeden, dwa, sto, tysiąc) - Liczebniki zbiorowe – są wariantami l. głównych tworzonymi sufiksami –oj (dwoje, troje) oraz –or (czworo, sześcioro)
• Liczebniki porządkowe – wskazują na miejsce zajmowane w szeregu przez dany obiekt (drugi, trzeci, czwarty) Leksemy funkcyjne: Partykuła (modalizator) pełni w zdaniu funkcję modalną:
• Modalność życząca: Niech on tu przyjdzie, pokaż no to, Idźże
• Modalność przypuszczająca: chyba, może, rzekomo, jakoby, niby
• Modalność pytająca: Czy wy mnie słyszycie? Znasz li ten kraj?
• Modalność przecząca: nie, ani Przyimki to niesamodzielne pod względem znaczenia leksemy, które wraz z rzeczownikiem tworzą wyrażenia przyimkowe. Ich funkcją w zdaniu jest wyrażanie stosunków temporalnych (czasowych, np. przed wojną, po obiedzie) i przestrzennych (pod domem, obok stołu, nad ziemią). Ze względu na budowę przyimki dzielą się na: podstawowe i wtórne. - Podstawowe są asylabiczne o, u, w lub jednosylabowe: bez, dla, nad, pod, przed. Są wśród nich przyimki złożone (mogą być więcej niż jednosylabowe): ponad, poprzez, spod, zza, spoza - Wtórne , np. między, pomiędzy, przeciw, naprzeciw, wbrew, koło, dokoła, wokół, obok, wewnątrz, wzdłuż, celem, skutkiem Spójniki - leksemy nieodmienne służące konstruowaniu grup wyrazowych lub zdań: - Spójniki koniunkcji (łączności w czasie i przestrzeni) i, oraz, tudzież - Spójniki przeciwstawności : a. ale, lecz, jednak, jednakże, natomiast, zaś - Spójniki alternatywy : albo, lub, bądź - Spójniki wynikowe : więc, zatem, toteż, przeto - Spójniki synonimiczne : czyli, to jest, mianowicie Wykrzykniki - To leksemy nieodmienne stanowiące samodzielne wypowiedzenia. Wyrażają emocje (oj, brrr, fe), przejawy woli (hej, halo, pst), bywają dźwiękową imitacją zjawisk otaczającego świata (tup tup, ciach, chlup).

Odmiany polszczyzny:

Język ogólny = ogólnonarodowy, standardowy, język literacki, dialekt kulturalny Normy – w podręcznikach gramatyki, w przepisach ortograficznych, w uchwałach Rady Języka Polskiego. Leksyka – zbierana jest w słownikach. W opozycji do języka ogólnego a) odmiany terytorialne (dialekty i gwary) b) odmiany zawodowe c) odmiany środowiskowe Dialekt – odmiana terytorialna będąca językiem ludności wiejskiej. Różni się od polszczyzny ogólnej cechami systemowymi i słownictwem. 5 dialektów: małopolski – Kraków, Rzeszów, Lublin, Kielce, Łódź śląski – Cieszyn, Katowice, Opole wielkopolski – Poznań, Bydgoszcz kaszubski – Gdańsk mazowiecki – Warszawa, Białystok, Olsztyn Socjolekty - odmiany a) zawodowe i b) środowiskowe a) socjolekt lekarski, górniczy, kolejarski, nauczycielski, dziennikarski - profesjolekty b) socjolekt studencki, uczniowski, żeglarski, taterniczy – tu też języki tajne: grypsera, język doliniarzy, język narkomanów