Docsity
Docsity

Przygotuj się do egzaminów
Przygotuj się do egzaminów

Studiuj dzięki licznym zasobom udostępnionym na Docsity


Otrzymaj punkty, aby pobrać
Otrzymaj punkty, aby pobrać

Zdobywaj punkty, pomagając innym studentom lub wykup je w ramach planu Premium


Informacje i wskazówki
Informacje i wskazówki

I. Podstawowe pojęcia ekonomiczne, Prezentacje z Ekonomia

Ekonomia dzieli się na dwie gałęzie: • Mikroekonomia bada proces gospodarowania z punktu widzenia pojedynczego podmiotu gospodarczego czyli producenta lub ...

Typologia: Prezentacje

2022/2023

Załadowany 24.02.2023

Maciej
Maciej 🇵🇱

4.8

(11)

126 dokumenty

Podgląd częściowego tekstu

Pobierz I. Podstawowe pojęcia ekonomiczne i więcej Prezentacje w PDF z Ekonomia tylko na Docsity! 1 Bibliografia  Begg D., Mikroekonomia, PWE, Warszawa 2003  Beksiak J. red., Ekonomia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001  Zofia Dach, Mikroekonomia, Kraków 2002 I. Podstawowe pojęcia ekonomiczne 1. Ekonomia jako nauka Ekonomia jest nauką o gospodarowaniu, czyli podejmowaniu decyzji, w jaki sposób wykorzystać ograniczone zasoby do zaspokojenia jak największej ilości nieograniczonych potrzeb. Ekonomia dzieli się na dwie gałęzie:  Mikroekonomia bada proces gospodarowania z punktu widzenia pojedynczego podmiotu gospodarczego czyli producenta lub konsumenta,  Makroekonomia bada proces gospodarowania z punktu widzenia całego społeczeństwa. Jest to nauka o gospodarce jako całości. Inny podział to:  EKONOMIA POZYTYWNA - zajmuje się opisywaniem rzeczywistości gospodarczej, przedstawia fakty w sposób maksymalnie bezstronny, przy użyciu naukowych metod. Ekonomia pozytywna nie analizuje w żaden sposób i nie poddaje żadnej ocenie zjawisk ekonomicznych. Mówi jak jest.  EKONOMIA NORMATYWNA – powołuje sądy, (opinie) wartościujące o stanie gospodarki. Mówi jak powinno być. EKONOMIA - pochodzi od greckiego OIKOS- dom i NOMOS- przepis, prawo. Pierwszy użył tego słowa gr. filozof Ksenofont /400 lat p.n.e./ - który w swoim dziele "OIKONOMIKUS" opisał sprawy dotyczące prowadzenia gospodarstwa domowego- jego zarządzanie i gospodarowanie. Jednakże dopiero Arystoteles w pełni rozwinął ten termin, u którego termin ekonomia oznaczał wiedzę o prawach rządzących gospodarstwem domowym. Ekonomia pełni szereg funkcji, z których najważniejsze to: poznawcza i aplikacyjna. Funkcja poznawcza ekonomii polega na tym, że dostarcza wiedzy o zjawiskach i procesach gospodarczych, o rządzących nimi prawidłowościach oraz o ich przyczynach i skutkach. Analizując zjawiska i procesy gospodarcze oraz interpretując je, ekonomia odsłania panujące w danej gospodarce mechanizmy rozwiązywania podstawowych problemów społeczno-gospodarczych, w tym problemów typu: co (należy produkować i w jakich ilościach), jak (się powinno produkować dobra) i dla kogo produkować. 2 Z kolei funkcja aplikacyjna ekonomii polega głównie na tym, że ustalenia i wynikające z nich wnioski dostarczają wskazówek przydatnych w działalności gospodarstw domowych, przedsiębiorstw, państwa (w tym rządu) itd. Wskazówki te ułatwiają podejmowanie decyzji, a tym samym oddziaływanie na przebieg procesów gospodarczych. 2. Potrzeby ludzkie i sposoby ich zaspokajania „Gospodarka w takim samy stopniu zależy od ekonomistów, jak pogoda od meteorologów” - George Herbert Welles Potrzeba jest to stan uświadomienia sobie braku czegoś. Obiektywne potrzeby są wspólne wszystkim ludziom, niezależnie od czasu i przestrzeni i w zasadzie są jednakowe pod względem ilościowym i jakościowym. Przyczyną tego jest natura ludzka, wspólna wszystkim ludziom, niezależnie od epoki i terytorium. Najogólniej można stwierdzić, że potrzeba jest to właściwość organizmu ludzkiego sprawiająca, że człowiek nie może normalnie funkcjonować (wykorzystywać swoich zdolności w działaniu) i rozwijać się bez określonych warunków. Kiedy potrzeba nie zostaje zaspokojona, pojawia się stan napięcia wymagający rozładowania, czyli potrzeby to pragnienie, chęci, odczucia. W życiu człowieka potrzeby odgrywają ogromną rolę. Mają one decydujący wpływ na życie i działania ludzkie. Potrzeby są czynnikami dynamizującymi ludzkie działanie. Potrzeba pobudza ludzki organizm do działania, mającego na celu jej zaspokojenie. Podstawowymi źródłami potrzeb są: a. organizm człowieka, b. środowisko przyrodnicze, warunki klimatyczne, c. życie społeczno-gospodarcze. Źródłem potrzeb są fizyczne i duchowe wymagania ludzkiego organizmu, wynikają one także z uczestnictwa człowieka w życiu gospodarczym i społecznym. W zależności od warunków środowiskowych i własnych cech osobowości człowiek zaspokaja w sposób indywidualny swoje potrzeby. Potrzeby możemy podzielić na: 1. Potrzeby podstawowe i dalsze. Potrzeby podstawowe są to potrzeby, których zaspokojenie jest konieczne dla utrzymania się człowieka przy życiu. Będą nimi więc potrzeby: żywnościowe, odzieżowe (w naszym klimacie) i mieszkaniowe ( w naszym klimacie). 5 Rysunek1. Piramida potrzeb ludzkich według Maslowa Najbardziej podstawowe potrzeby mają charakter fizjologiczny: jedzenie, picie, ogrzewanie, schronienie i odpoczynek. Aby zdobyć wymienione rzeczy, należy zarabiać pewną minimalną ilość pieniędzy. Następną potrzebą, jaką odczuwamy, jest potrzeba bezpieczeństwa, od gwarancji zatrudnienia (co jest w dzisiejszych czasach trudniejsze do spełnienia niż dawniej) do ochrony zdrowia (coraz bardziej rozpowszechniona jest oferowana przez pracodawcę prywatna opieka zdrowotna). Oprócz tego Maslow wymienił potrzeby społeczne, te związane z kontaktem z innymi ludźmi. Środowisko pracy jest przykładem środowiska społecznego. Dla niektórych znajomi z pracy stanowią większość osób, z którymi kontaktują się oni w trakcie swojego życia. Kolejny, wyższy poziom obejmuje potrzebę uznania w obrębie organizacji i wśród ludzi tworzących środowisko pracy. Należy w tym miejscu wymienić także potrzebę pewności siebie, samospełnienia oraz optymistycznego spoglądania w przyszłość, dzięki czemu uświadamiamy sobie swój potencjał oraz jesteśmy po prostu szczęśliwi. W teorii Maslowa najistotniejsza jest hierarchiczna natura potrzeb. Teoria mówi, całkowicie sensownie, iż motywowanie ludzi jest skuteczne jedynie przy uwzględnieniu tejże hierarchii. Potrzeby tworzą układ hierarchiczny, przy czym zachowanie człowieka jest motywowane przez niezaspokojone potrzeby. Zaspokojenie potrzeb w pierwszej kolejności niższego rzędu, jest warunkiem zaspokajania kolejnych potrzeb - wyższego rzędu. Działania motywacyjne są skazane na niepowodzenie, jeśli zaspokaja się pewien poziom potrzeb, ignorując poziom hierarchicznie 6 niższy. Jeśli Twojego pracownika nie stać na zaspokojenie podstawowych potrzeb, nie ma sensu przekonywać go, że powinien być zadowolony. Teoria piramidy potrzeb pokazuje jeden z najważniejszych elementów motywacji. W miarę poruszania się w górę drabiny przechodzimy od kwestii podstawowych do bardziej wyrafinowanych, kończąc na zadowoleniu z samorealizacji. Teoria motywacji Maslowa w relacjach międzyludzkich Maslow opiera swoją teorię motywacji na osiągnięciach szkoły stosunków społecznych Eltona Mayo. Szkoła ta reprezentowała kierunek stosunków międzyludzkich, dlatego też Abraham Maslow w swojej teorii koncentruje uwagę na człowieku. Zdaniem Maslowa zachowanie się człowieka wynika z jego dążenia do zaspokojenia potrzeb, a nie chwilowych stanów emocjonalnych. Zakłada on, że człowiek ma określony zespół potrzeb, które zaspokajać powinien w określonej kolejności. Mechanizmem sterującym ludzkimi zachowaniami według Maslowa są potrzeby, pojmowane jako brak czegoś, wywołujący jednocześnie dążenie do zaspokojenia tego braku. Potrzeby te tworzą układ hierarchiczny, który Maslow obrazuje w postaci piramidy. Rysunek 2. Drabina potrzeb  Samorealizacja (jak odbierasz siebie i jak jesteś odbierany).  Potrzeby egoistyczne (jak inni zwracają na Ciebie uwagę i co sam robisz).  Potrzeby społeczne (przyjaciele i kontakty międzyludzkie).  Bezpieczeństwo (np. gwarancja zatrudnienia).  Potrzeby fizjologiczne (pożywienie, schronienie itp.). 7 Potrzeby niedoboru dzielą się na kilka kategorii, poczynając od najbardziej pierwotnych fizjologicznych (związanych z pięcioma elementami: powietrzem, pokarmem, wodą, snem i rozmnażaniem). Są one nie zawsze jednoznaczne - głód może sygnalizować brak pożywienia lub uczucie niepokoju np. z braku pieniędzy. Potrzeby fizjologiczne – to podstawowe potrzeby przetrwania, zaspokojenia głodu, wody, tlenu, snu czy biologicznego funkcjonowania człowieka. Potrzeby te zaspokajane są w organizacji poprzez zapewnienie odpowiedniego poziomu płac oraz środowiska pracy. Potrzeby bezpieczeństwa – to potrzeby środowiska psychicznego i emocjonalnego. Obejmują one między innymi takie elementy, jak zapewnienie sobie bezpieczeństwa czy życia wolnego od trosk materialnych, jak również potrzeba stabilności, ochrony, porządku, sprawiedliwości czy wyeliminowania zagrożeń. W organizacji zaspokojenie tych potrzeb następuje między innymi w momencie ciągłości zatrudnienia, odpowiedniego programu świadczeń socjalnych czy emerytalnych. Zaspokojenie potrzeb bezpieczeństwa pozwala na rozwinięcie potrzeby miłości i przynależności, których deprywacja wywołuje chęć odnajdywania ludzi i sytuacji zaspokajających tę potrzebę lub konieczność zmodyfikowania otoczenia pod kątem oczekiwanego zaspokojenia. Potrzeby afiliacji – to potrzeby odnoszące się do relacji człowieka z otoczeniem. Są to potrzeby nawiązywania bliskich kontaktów z ludźmi. Obejmują między innymi potrzebę miłości, przyjaźni, przywiązania, akceptacji. Potrzeby te w większości zaspokajane są przez rodzinę i najbliższych znajomych, jednakże również środowisko organizacyjne może odgrywać w ich zaspokojeniu dożą rolę. Przyjaźnie w pracy czy poczucie przynależności pozytywnie wpływa na efektywność pracy ludzi. Niezaspokojenie potrzeb z tego poziomu może doprowadzić do zamknięcia się w sobie czy samotności, co niekorzystnie odbije się na funkcjonowaniu człowieka oraz jego efektywności. Potrzeby szacunku i uznania – to potrzeby zyskania uznania we własnych oczach i oczach innych ludzi. Potrzeba szacunku może być deprywowana przez niską ocenę naszego zachowania wystawioną przez innych, zajmowanie mało satysfakcjonującej pozycji społecznej, niedostatek sił, prestiżu i sukcesu. Na tym poziomie nie wystarczają uczucia bliskich, ważne jest, aby inni dostrzegali nasz profesjonalizm i doceniali go. Potrzeby te mogą być zaspokojone w organizacji między innymi poprzez publiczne pochwały ze strony kierownictwa, uznanie w zespole. Również ambitne i interesujące zadania delegowane przez kierownictwo mogą być elementami zaspokajającymi potrzeby tego poziomu. Potrzeby samorealizacji – to potrzeby wynikające z dążenia jednostki do zajmowania się tym, do 10 Dobra podlegają różnorodnej klasyfikacji: 1. Klasyfikacja ze względu na przeznaczenie: Dobra wolne znajdują się w przyrodzie w nieograniczonej w stosunku do potrzeb ilości, a ponadto mogą bezpośrednio zaspokajać potrzeby, np. powietrze, słońce, woda, morze, piasek, lód na biegunie północnym. Nie są wytworem pracy ludzkiej lecz przyrody. Są zawsze dostępne, są ilościowo nieograniczone w stosunku do potrzeb. Można je uzyskać nie płacąc za nie. Zasób dóbr wolnych, które są rzadkie w stosunku do naszych potrzeb tzn. że jest ich mniej niż byśmy ich pragnęli. Gdyby zasoby czynników wytwórczych były nieograniczone, podobnie jak podaż wszystkich dóbr, to potrzeby ludzkie mogłyby być w pełni zaspokojone. Nie istniałoby zjawisko rzadkości. Nie byłoby również potrzeby gospodarowania. Zniknąłby problem dokonywania wyboru. Nie musielibyśmy rezygnować z jednej rzeczy w celu uzyskania innej. Wszystkie dobra byłyby dobrami wolnymi. Nie byłoby również kosztów alternatywnych. Produkowanie większej ilości jednej rzeczy nie oznaczałoby konieczności produkowania mniejszej ilości czegoś innego. Dóbr wolnych jest niewiele. Najbardziej oczywistym przykładem jest powietrze. Innym przykładem może być lód na Biegunie Północnym. W kraju gorącym, lód nie jest, rzecz jasna, dobrem wolnym. Na Saharze piasek jest dobrem wolnym, ale już nie jest w Wielkiej Brytanii. W Polsce kilka dóbr uznaje się za wolne, gdyż można je uzyskać bez płacenia za nie. Przykładowo są to "wolna" edukacja, "wolne" usługi służby zdrowia, "wolne" biblioteki. W tych przypadkach zerowa cena oczywiście nie oznacza zerowych kosztów. Wszystkie te usługi dostarczane są przy wykorzystaniu rzadkich czynników wytwórczych, jak ziemia, praca, paliwa, materiały itd. Ich wykorzystanie związane jest z poniesieniem kosztów alternatywnych i dlatego nie są one dobrami wolnym. Dobra gospodarcze (ekonomiczne) powstają w wyniku działalności gospodarczej człowieka i wykorzystania zasobów naturalnych przyrody. Są wytworem pracy ludzkiej. Są ilościowo ograniczone w stosunku do potrzeb. Przedmioty materialne dające się gromadzić, przechowywać, dzielić itp. Dobrami gospodarczymi (ekonomicznymi) są produkty pracy ludzkiej. Produkty powstają w wyniku uzdatniania (np. wody do picia), uprawiania (np. zboże), hodowli (np. bydło), wydobycia (np. węgiel), przetwarzania (np. chleb). Produkty w życiu gospodarczym występują pod postaciami surowców, materiałów, półproduktów (półfabrykatów), wyrobów gotowych, towarów. 11 Surowce są to produkty wydobyte z zasobów naturalnych (węgiel, ruda, ropa naftowa, sól) lub otrzymane z upraw i hodowli (zboża, warzywa, owoce, żywiec, mleko, jaja, drewno) i przeznaczone do dalszego przetwarzania. Materiały (w ścisłym tego słowa znaczeniu) są to produkty otrzymane z surowców w wyniku określonego procesu przetwórczego (mąka, mięso, tarcica, metal) i przeznaczone do dalszego przerobu. Półprodukty (półfabrykaty, produkcja w toku) są to produkty, które przeszły określoną fazę przetwarzania (odlewy, obrobione elementy do produkcji mebli, cholewek) lub znajdują się w stanie (płynne żeliwo, ciasto chlebowe w czasie zarabiania, deski w czasie obrabiania) i przeznaczone są do dalszego przerobu. Wyroby gotowe są to produkty przeznaczone do użytkowania (chleb, ubrania, maszyna). Mogą one mieć charakter wyrobów finalnych i kooperacyjnych. Wyroby finalne są przeznaczone do bezpośredniego użytkowania, natomiast wyroby kooperacyjne, np. opony, guziki, części do maszyn stanowią produkty zużywane do wykończenia (zmontowania) innych wyrobów. Towary są to produkty zakupione i przeznaczone do sprzedaży. Mogą mieć postać zarówno surowców, jak i materiałów, półfabrykatów i wyrobów gotowych. Dobra ekonomiczne mogą występować jako dobra konsumpcyjne lub produkcyjne. Do dóbr konsumpcyjnych zalicza się produkty, które służą bezpośrednio do zaspokojenia potrzeb ludzkich, np. żywność, odzież, meble, telewizory, itp. Możemy wyróżnić: a) dobra konsumpcyjne trwałego użytku Ten rodzaj dóbr konsumpcyjnych charakteryzuje się długim czasem ich używania, często przez kilkanaście lat. Zaliczamy do nich przykładowo meble, sprzęt gospodarstwa domowego czy samochód. Przy czym konsumujemy usługi dostarczane przez te dobra, a nie same dobra. b) dobra konsumpcyjne nietrwałego użytku Są to dobra zużywane natychmiast (to znaczy w trakcie jednorazowej konsumpcji) lub we względnie krótkim czasie. Jedzenie, napoje, mydło, pasta do zębów są przykładami tego rodzaju dóbr. Do dóbr produkcyjnych zalicza się produkty służące do otrzymywania nowych dóbr gospodarczych i do świadczenia usług. Są to tak zwane środki produkcji, czyli główne surowce, materiały i maszyny. Środki produkcji dzieli się na środki pracy i przedmioty pracy. Środki pracy to: narzędzia, maszyny, urządzenia, budynki fabryczne, środki transportu, za pomocą których człowiek oddziałuje 12 na przedmioty pracy. Środki pracy umożliwiają i ułatwiają człowiekowi pracę. Są one wyprodukowane przez człowieka. W miarę rozwoju człowiek posługuje się coraz bardziej skomplikowanymi środkami pracy. Wymaga to od niego zdobywania nowych i uzupełniania posiadanych kwalifikacji poprzez uczenie się. Przedmiotami pracy są surowce, materiały oraz ziemia, na które skierowana jest praca człowieka. Oddziałując na przedmioty pracy otrzymuje się produkty zaspokajające potrzeby. 2. Klasyfikacja ze względu na ich użyteczność: Inny rodzaj klasyfikacji dóbr to podział ze względu na ich użyteczność. Punktem wyjścia szkoły psychologicznej jest twierdzenie, że celem gospodarowania jest zaspokojenie potrzeb. Zdolność pewnych dóbr do zaspokojenia potrzeb ludzkich stanowi ich użyteczność. Dlatego też możemy dobra podzielić na: a) pierwszego rzędu (bezpośrednio zaspokajają potrzeby) b) dobra dalszych rzędów (potrzebne do osiągnięcia dóbr 1-ego rzędu) Jednostka gospodarująca musi wybierać pomiędzy zaspokajaniem potrzeb o różnej dla niej wadze. W tym celu pod uwagę bierzemy tylko dobra gospodarcze, ponieważ ze względu na ich ograniczoność w stosunku do zapotrzebowania, każde z nich nabiera określonego znaczenia (wartości) dla jednostki gospodarującej. Wartość jest znaczeniem jakie uzyskują konkretne dobra z powodu świadomości jednostki gospodarującej, że od rozporządzalności nimi zależy zaspokojenie jej potrzeb. Wartość wynika z użyteczności dóbr ich ograniczoności w stosunku do rozmiarów potrzeb. Jest ona zjawiskiem subiektywnym, ponieważ nie tkwi w dobrach lecz jest wyrazem stosunku dóbr do potrzeb ludzkich. Wartość może stać w sprzeczności z pożytecznością, ponieważ decydują o niej subiektywna ocena i upodobania jednostek, które obiektywnie biorąc pod uwagę mogą być dla nich szkodliwe. Wobec tego w przyczynach świadczących o wielkości wartości odróżnia się 2 zasadnicze momenty: subiektywny i obiektywny. Dla każdego człowieka daje się ustalić pewne klasy potrzeb, z których jedne są ważniejsze, a inne mniej ważne. 3. Klasyfikacja ze względu na własność: a) dobra prywatne - są to takie dobra, których posiadanie jest związane z przeniesieniem praw własności w momencie zapłacenia za nie sprzedającemu, b) dobra publiczne - są to dobra, których rząd dostarcza w sytuacjach wymagających nie wyłączenia nikogo z konsumpcji. 15 Wraz z upływem czasu pojawiają się nowe i lepsze technologie produkcji zwiększają się również zasoby. W rezultacie prawa strona nierówności powiększa się - zwiększają się możliwości wytwarzania większych ilości dóbr. Z drugiej strony jednak wzrasta liczba ludzi rosną również potrzeby które każdy chciałby zaspokoić. Tak więc lewa strona nierówności zwiększa się także, sprawiając że problem rzadkości nie zanika. W związku z tym problem rzadkości łączy się z koniecznością dokonywania wyborów, co i jak produkować. Każdemu wyborowi towarzyszą dwa efekty- korzyści i koszty. Jednak każdej korzyści towarzyszy powstanie kosztu alternatywnego (kosztu utraconych korzyści ). Ograniczoność zasobów jest podstawową przyczyną konieczności racjonalnego gospodarowania. Jego istotą jest dokonywanie najbardziej korzystnych (optymalnych) wyborów przy podejmowaniu decyzji w zakresie celów społeczno-gospodarczych oraz środków i metod (sposobów) realizacji tych celów. Aby tego rodzaju wybory mogły mieć miejsce muszą istnieć różne konkurencyjne wobec siebie (alternatywne) rozwiązania czy warianty poszczególnych decyzji, a ponadto musimy dysponować odpowiednimi kryteriami wyboru. Po stwierdzeniu, jakie rozwiązania (warianty danej decyzji) mogą być brane pod uwagę, i porównywaniu tych rozważań między sobą możemy, stosując określone kryteria, wybrać rozwiązanie najbardziej korzystne (optymalne). Bardzo duże znaczenie mają oczywiście stosowane w praktyce kryteria wyboru. Decyzja najbardziej korzystna w sensie ekonomicznym może być niezbyt korzystna w sensie społecznym czy politycznym (i odwrotnie). Na przykład spośród kilku znanych metod produkcji danego wyrobu największą produkcję i największe zyski może zapewnić metoda, która powoduje równocześnie największe zatrucie środowiska naturalnego. Ponadto to, co jest najbardziej opłacalne dziś może się okazać zupełnie nie opłacalne za lat dziesięć. Istotne znaczenie na więc też tzw. horyzont czasowy decyzji. Podstawą każdej decyzji ekonomicznej jest zawsze przeprowadzenie rachunku ekonomicznego, który ogólnie rzecz biorąc jest porównaniem nakładów, związanych z określonym przedsięwzięciem ekonomicznym i efektów, jakie przewidujemy osiągnąć. Korzystanie z rachunku ekonomicznego musi być jednakże postępowaniem racjonalnym, tzn. takim, które pozwala na osiągnięcie maksymalnych korzyści. Racjonalność postępowania polega na gromadzeniu i przetwarzaniu wszystkich informacji niezbędnych do podjęcia decyzji. Teoretycznie można uznać, że każdy podmiot ekonomiczny ma dostęp do wszelkich informacji koniecznych w procesie decyzyjnym. W rzeczywistości dostęp do tych informacji jest ograniczony. Nasze otoczenie ciągle się zmienia. Ciągłym zmianom ulegają warunku gospodarowania, pojawiają się nowe technologie, nowe produkty. W zasadzie nie jesteśmy w stanie śledzić na bieżąco tych wszystkich ograniczonych informacji. Oznacza to, że działamy w warunkach niepewności i z pewnym ryzykiem. Racjonalne postępowanie znacznie ogranicza niepewność i ryzyko. Można również rozróżnić dwa rodzaje działania: racjonalność rzeczywistą i racjonalność metodologiczną. Pierwsza występuje wtedy gdy dobór środków odpowiada prawdziwej, obiektywnie 16 istniejącej sytuacji, tj. istniejącym faktom i prawom. Racjonalność rzeczywista jest utożsamiana z działaniem skutecznym, a więc takim, które prowadzi do maksymalizacji korzyści. Racjonalność metodyczna oznacza, że działanie jest racjonalne z punktu widzenia wiedzy podejmującego decyzję. Oznacza to, że działając w ramach posiadanej wiedzy wyciąga logiczne wnioski, poprawnie dobiera środki, bez względu na to czy wiedza ta jest całkowicie zgodna z obiektywnym stanem rzeczy. Racjonalność metodyczna uznaje działania za racjonalne, jeśli przybliżą one przedmiot decyzyjny do osiągnięcia maksymalnych korzyści. Ogólnych wskazówek do dokonania wyboru najbardziej korzystnych (optymalnych) rozwiązań w procesie gospodarczym dostarcza tzw. zasada racjonalnego gospodarowania, zwana też zasadą gospodarności. Zasada ta może być ujmowana dwojako: 1. jako zasada największego efektu przy danym nakładzie środków 2. jako zasada najmniejszego nakładu środków na osiągnięcie danego efektu. Zasada największego efektu zwana również zasadą największej wydajności lub maksymalizacji zysku stwierdza, że maksymalny stopień realizacji celu osiąga się postępując tak, by przy danym nakładzie środków otrzymać maksymalny stopień realizacji celu. Zasada najmniejszego nakładu zwana też zasadą oszczędności środków lub minimalizacji nakładów mówi nam, żeby postępować tak, by przy danym stopniu realizacji celu użyć minimalnego nakładu środków. Odnosząc uzyskiwane z działalności gospodarczej efekty do ponoszonych w związku z tą działalnością nakładów (czy też nakłady do efektów) określamy ekonomiczną efektywność gospodarowania. Spośród różnych wariantów danej decyzji najbardziej efektywne ekonomicznie jest oczywiście ten, w którym stosunek efektów do nakładów jest najwyższy, a stosunek nakładów do efektów najniższy. Nie można jednocześnie maksymalizować efektu i minimalizować nakłady. Byłoby to działanie sprzeczne z zasadą racjonalnego gospodarowania, ponieważ jeśli zmaksymalizujemy efekt przy danych środkach, to nie możemy tych środków zmniejszyć, ponieważ obniży to stopień realizacji celu i spowoduje osiągnięcie celu niższego niż maksymalny. Z kolei jeśli określony cel osiągniemy przy minimalnych nakładach, to nie możemy już zwiększyć stopnia realizacji celu, bo byłoby to zwiększenie nakładów. Postępowanie zgodne z zasadami racjonalnego gospodarowania jest jednocześnie postępowaniem optymalnym. Polega ono na wyborze najlepszych wariantów decyzyjnych maksymalizujących efekty z posiadanych środków bądź minimalizujących nakłady dla osiągnięcia założonego celu. Jest to więc wybór najlepszego wariantu z możliwych. Wybór optymalny oznacza, że w danym momencie i w danych warunkach nie ma rozwiązania lepszego. 17 4. Czynniki wytwórcze W celu zagospodarowania potrzeb człowiek przekształca w procesie produkcji wszelkie dostępne mu zasoby czynników wytwórczych. Możemy wyróżnić trzy podstawowe grupy zasobów: ludzkie, naturalne i kapitałowe. Zasoby ludzkie tworzą ludzie i ich specyficzne predyspozycje. Ludzie stanowią siłę roboczą, która uruchamia każdą produkcję i każdą działalność poprzez świadczenie przez ludzi pracy. Praca ludzka jest celową działalnością człowieka mającą na celu zaspokojenie potrzeb, występuje w postaci wysiłku fizycznego oraz pracy umysłowej. Rozróżnia się również pracę wykonawczą i kierowniczą oraz pracę twórczą. Poprzez prac ludzie biorą bezpośredni lub pośredni udział w produkcji, w związku z tym rozróżnia się pracę produkcyjną, np. praca rolnika, rzemieślnika, inżyniera zatrudnionego w przemyśle i pracę nieprodukcyjną, np. praca lekarza, sędziego, nauczyciela. Do wykonywania pracy ludzie muszą posiadać określone kwalifikacje zdobyte w procesie nauki i doświadczenia życiowego. Tylko proste prace fizyczne można wykonywać bez kwalifikacji. Zdolność do uczenia się i tym samym zdobywania określonych kwalifikacji jest niezwykle cenną cechą, ponieważ umożliwia rozwój człowieka. Rozwój ten jest głównym czynnikiem wszelkiego postępu na świecie, m.in. jest twórcą coraz to nowych procesów produkcji, wynalazcą nowych surowców i narzędzi oraz technologii (sposób wytwarzania), a także doskonalszych systemów życia gospodarczego i społecznego. Nieustanny rozwój kwalifikacji człowieka powoduje, że jego praca jest coraz bardziej wydajna, czyli przynosi coraz większe efekty. O wielkości zasobów ludzkich jako czynnika produkcji decyduje liczba ludzi zdolnych do pracy, ich kwalifikacje i stan zdrowotny. Obecnie występuje nadmiar rąk do pracy (świadczy o tym występujące zjawisko bezrobocia), dlatego na potencjał zasobów ludzkich wpływa nie tyle liczba ludzi zdolnych do pracy, ile ich kwalifikacje i stan zdrowia. Chcąc powiększyć ten potencjał, trzeba inwestować (zwiększać nakłady) w człowieka, zwiększając wydatki na oświatę ogólną i zawodową, a szczególnie na szkolnictwo wyższe oraz na ochronę zdrowia i rekreację. Inwestycje w człowieka są najbardziej efektywne. Zasoby naturalne nie są wytworem pracy ludzi, są darem natury. Zasoby te obejmują ziemię i wszystko to, co jest użyteczne dla człowieka w jej wnętrzu (surowce mineralne) oraz na jej powierzchni (przestrzeń, gleba, woda, powietrze, ciepło słoneczne). Zasoby naturalne utożsamiane są z ziemią - przyrodą, środowiskiem naturalnym. Jako czynnik produkcji mają dość zróżnicowaną wartość, decyduje o niej wielkość i struktura złoża surowców naturalnych, żyzność gleb, klimat, położenie geograficzne, ukształtowanie terenu, akweny wodne itd. Zasoby naturalne są podstawą wytwarzania wielu produktów oraz prowadzenia innej działalności gospodarczej. Dzielą się na zasoby odnawialne i nieodnawialne. Do zasobów odnawialnych należy woda, powietrze i ciepło słoneczne natomiast złoża surowców naturalnych 20 Periodyzacja praktyczna: XVIII w. Krzysztof Keller „Cellarius" zaproponował podział na trzy epoki: l. Starożytną - do wstąpienia na tron Konstantyna Wielkiego 306 r. n. e. 2. Średniowieczną - 306 - 1453 r. - upadek Konstantynopola 3. Nowożytną - od 1453 Uzupełniona periodyzacja praktyczna: 1. Starożytna - do roku 476 n.e. 2. Średniowiecze- lata 476-1453/1492 (wyprawa Kolumba) 3. Nowożytność - lata 1453/1492- 1914 4. Dzieje najnowsze - od 1914 Periodyzacja Marksistowska: W roku 1859 Karol Marks stwierdził, że w dziejach ludzkości istnieje prawidłowe następstwo dominacji określonych sposobów produkcji i na tej podstawie wyróżnił formacje społeczno ekonomiczne (stadia rozwoju społeczeństwa): 1. Wspólnota pierwotna 2. Formacja niewolnictwa 3. Formacja feudalizmu 4. Formacja kapitalizmu 5. Formacja socjalizmu Przechodzenie z jednej formacji do drugiej jest rezultatem trzech procesów zachodzących w każdej z nich: 1. Wzajemne oddziaływanie człowieka i przyrody w procesie produkcji dóbr materialnych, a co za tym idzie w procesie sił wytwórczych (poziom narzędzi produkcji i umiejętności człowieka); 2. Narastanie sprzeczności między nowymi siłami wytwórczymi w wyższym ich poziomem a starszymi, zacofanymi środkami produkcji, które muszą dostosować do poziomu nowych sił wytwórczych. 3. Powstawanie sprzeczności między nowymi stosunkami produkcji (tzw. Baza ekonomiczna) a starą nadbudową ideologiczno - polityczną. „Motorem dziejów staje się rozwój narzędzi pracy. Rewolucje społeczne decydują o przejściu do nowej formacji, bardziej nowoczesnej..." Formacja wspólnoty i niewolnictwa to starożytność, średniowiecze przesuwalne do rewolucji przemysłowej. Czasy najnowsze przychodzą z Rewolucją Bolszewicką. 21 Periodyzacja stadiów rozwoju wg Walta Rostowa: 1. Społeczeństwo tradycyjne - wysoki udział zatrudnionych w rolnictwie to około 75%; niska wydajność pracy; hierarchiczna struktura społeczna; władza w rękach posiadaczy ziemi. Feudalizm. 2. Społeczeństwo przejściowe - tworzone podstawy rozwoju gospodarczego; zmiany w technice produkcji i strukturze społecznej, systemie politycznym i hierarchii wartości; okres przejściowy od feudalizmu do kapitalizmu (XVI - XVIII w.) 3. Stadium startu gospodarczego - istnienie bodźca uruchamiającego gwałtowny rozwój 4. Społeczeństwo dojrzałości - gospodarka zdolna do produkowania prawie wszystkiego 5. Społeczeństwo konsumpcji masowej - gospodarka uzyskuje możliwość produkowania wszystkiego, czego chce. W polemice z Marksem, Rostow znajdował ciągłość historyczną procesu wzrostu gospodarczego. Zwracał uwagę na ogromną rolę czynników pozaekonomicznych w procesie gospodarki. Uważał, że działaniami ludzkimi kieruje nie tylko chęć zysku, ale także władzy, itp. Periodyzacja - wg kryterium wolności gospodarczej Andre Piettre 1969 - zaproponował podział dziejów ludzkości na trzy epoki 1. Epoka tradycyjna 2. Epoka wolności 3. Epoka etatyzmu i techniki Epokom powyższym odpowiadają 3 stadia rozwoju gospodarczego: 1. Gospodarka uzależniona, podporządkowana - ekonomika podporządkowana zwyczajom, tradycji, porządkowi religijnemu i politycznemu (średniowiecze i XVI/XVII w.) 2. Gospodarka niezależna (XVIII / XIX w.) - XVIII w. liberalizm i indywidualizm; XIX w. pełna gospodarcza niezależność; faworyzowanie prywatnych inicjatyw i przedsiębiorczości; 3. Gospodarka kierowana (XX w.) - wpływ państwa na gospodarkę; kapitalizm kierowany w państwach kapitalistycznych; rozwój ideologii kolektywizmu w krajach socjalistycznych. 3. Systemy ekonomiczne (gospodarcze) Gospodarowanie odbywa się zawsze w określonych warunkach: materiałowych, instytucjonalnych, społecznych, politycznych itd. Całokształt tych warunków oraz reguł i mechanizmów gospodarowania składa się na pojęcia: gospodarka i system gospodarczy (gdyż daną gospodarkę można zawsze potraktować jako pewien dający się wyodrębnić system). Gospodarka narodowa - jest to cała działalność gospodarcza prowadzona w danym kraju związana z oddziaływaniem ludzi na zasoby materialne w zakresie wytworzenia obrotu towarowego i konsumpcji, a także działalność we wszystkich dziedzinach gospodarstwa krajowego. Gospodarka 22 narodowa obejmuje zbiór wszystkich podmiotów gospodarczych oraz organizacji i instytucji współpracujących, a także wszystkie zależności i sprzężenia zwrotne zachodzące między nimi. System gospodarczy to układ stosunków i organizacji, który kształtuje prawa i regulacje rządzące działalnością gospodarczą, determinuje prawa własności czynników produkcji, rozdziela uprawnienia do podejmowania decyzji w zakresie produkcji i konsumpcji, determinuje bodźce motywujące różne podmioty gospodarcze, a w ostateczności rozstrzyga kwestie: co, jak i dla kogo ma być produkowane. Wyróżnia się cztery rodzaje systemów gospodarczych:  gospodarka tradycyjna - w takiej gospodarce ludzie żyją zgodnie z odwiecznymi zwyczajami i tradycjami. Kwestie, co ma być produkowane, w jaki sposób i jak rozdzielone, nie stanowią problemów ekonomicznych;  gospodarka rynkowa - charakteryzuje się tym, że większość czynników wytwórczych jest własnością prywatną, decyzje podejmowane są w przeważającej części na rynku. Oznacza to, że konkurencyjne rynki kierują zasoby tam, gdzie są one najefektywniej wykorzystywane;  gospodarka nakazowa - występuje państwowa własność czynników wytwórczych, co jest związane z centralnym podejmowaniem decyzji, które przekazywane są jednostką gospodarczym w formie obowiązujących, szczegółowych planów gospodarczych;  gospodarka mieszana - składa się ona zarówno z sektora publicznego, jak i prywatnego. Większość gospodarek na świecie funkcjonuje właśnie w tym systemie. Inną klasyfikacją gospodarek i systemów gospodarczych jest podział ze względu na: a. skalę lub sferę gospodarowania: - gospodarka światowa, - gospodarka narodowa, - gospodarka przedsiębiorstw, - gospodarka terenowa, - gospodarka mieszkaniowa, - gospodarka rolna, b. przeznaczenie produktów: - gospodarka naturalna, - gospodarka towarowa, c. własność czynników produkcji: - gospodarka prywatna, - gospodarka publiczna, d. mechanizm regulowania i koordynacji procesów gospodarczych: - gospodarka rynkowa, - gospodarka nakazowa. 25 2. G. F. Stanleke w "Podstawach ekonomii" mówi, że: Rynek to porozumienie umożliwiające kupującemu i sprzedającemu dokonanie transakcji w taki sposób, że ceny mogą być ustalone, a wymiana dokonana. Kupujący i sprzedający nie muszą spotykać się twarzą w twarz. 3. Najbardziej jednak aktualna definicja jest przedstawiona przez Stefana Marciniaka w "Mikro i makroekonomii dla inżynierów": Rynek to ogół warunków ekonomicznych, w których dochodzi do zawierania transakcji wymiennych między sprzedawcami oferującymi towary i usługi, a nabywcami reprezentującymi potrzeby poparte odpowiednimi funduszami nabywczymi. Jest to starsza definicja od tej, która mówi, że jest to miejsce kupna i sprzedaży, gdyż obejmuje całokształt warunków w jakich dokonuje się wymiana towarów i usług. Obecnie obok rynków tradycyjnych (najstarsza forma rynku), istnieją rynki, które nie mają siedziby i na których nie ma bezpośredniego kontaktu między sprzedawcami a nabywcami, natomiast transakcje wymienne zawierane są listownie lub za pomocą różnych środków łączności i przetwarzania danych jak: telefony, faksy, teleksy, odpowiednio zaprogramowane komputery. Przykładem może być rynek walutowy, gdzie dilerzy sprzedają i kupują waluty obce. Nie spotykają się oni ze sobą, w wielu przypadkach oddzieleni są od siebie tysiącami kilometrów, jednakże nowoczesne systemy komunikacji umożliwiają im otrzymywanie dokładnych informacji o cenach walut w różnych częściach świata. Dilerzy w Tokio mogą zamówić transakcje z dilerami w Londynie tak efektywnie, jak gdyby znajdowali się razem w jednym miejscu. Rynek możemy klasyfikować według różnych kryteriów podziału: 1. Ze względu na formę rynku:  rynek tradycyjny - plac, gdzie spotykają się kupujący i sprzedający w celu dokonania transakcji  rynek nowoczesny - zawieranie transakcji kupna - sprzedaży bez konieczności spotykania się uczestników transakcji. 2. Ze względu na przestrzeń czyli zasięg geograficzny:  rynek lokalny - najczęściej utożsamiany z miastem, gminą  rynek regionalny - obejmujący województwo, kilka województw np. rynek wielkopolski  rynek krajowy - np. rynek polski  rynek zagraniczny - np. rynek niemiecki  rynek międzynarodowy - np. rynek europejski  rynek światowy 26 3. Ze względu na stopień zrównoważenia, a więc sytuacji rynkowej:  rynek producenta (rynek sprzedawcy) - sytuacja rynkowa, w której wielkość zapotrzebowania zgłoszonego na produkty ze strony kupujących przewyższa wielkość ich oferty sprzedaży. Występuje w takim przypadku niedostateczne zaspokojenie potrzeb, brak dbałości sprzedawców (producentów) o jakość i obniżenie kosztów, nie ma tendencji do wprowadzania nowych wyrobów, pojawia się spekulacja i silna presja do wzrostu cen.  rynek konsumenta (rynek nabywcy) - sytuacja rynkowa, w której wielkość zapotrzebowania zgłoszonego na produkty ze strony kupujących jest mniejsza od przedstawionej wartości oferty sprzedaży tych produktów. Kupujący może w każdej chwili kupić towar, a sprzedający konkurują między sobą a nabywcą. 4. Ze względu na segmentację rynku:  rynek homogeniczny (rynek jednorodny) - np. ropy naftowej, pszenicy, itp.  rynek heterogeniczny (rynek różnorodny) - np. rynek pracy - występują na nim różne zawody wymagające odmiennych zdolności i kwalifikacji, nie konkurujące ze sobą. 5. W zależności od stopnia wyrównania się cen:  rynek doskonały  rynek niedoskonały Rynek doskonały charakteryzuje się spełnieniem trzech postulatów: przejrzystości, racjonalności aktów kupna i sprzedaży oraz jednorodności dóbr. Postulat pierwszy oznacza, że kupujący i sprzedający dysponują pełnymi informacjami o cenach płaconych za dany towar. Postulat racjonalności aktów kupna i sprzedaży oznacza, że sprzedający i kupujący podejmują swe decyzje wyłącznie na podstawie cen, czynniki pozacenowe nie wpływają na decyzje. Jednorodność dóbr oznacza, że towary posiadające jednakowe cechy fizyczne są postrzegane przez nabywców jako jednakowe, niezależnie od tego, jaki producent je wyprodukował. W rzeczywistym życiu gospodarczym spełnienie tych postulatów zwykle nie jest możliwe. Zebrane informacje o warunkach wszystkich transakcji na dany towar wymaga czasu i pochłania koszty. Często o zawarciu transakcji decydują uwarunkowania pozacenowe, np. bliskość punktu sprzedaży, zaprzyjaźniony sprzedawca. Producenci świadomie, dzięki reklamie dążą do zróżnicowania produktów poprzez znaki formowe. Wszystko to sprawia, że w praktyce rynek jest niedoskonały i pozwala na istnienie wielu cen na ten sam towar. 6. Ze względu na przedmiot obrotu rynkowego: A. Rynek dóbr i usług - przedmiotem obrotu są dobra i usługi przeznaczone do bezpośredniego zaspokojenia potrzeb konsumenta (żywność, ubranie, usługi fryzjerskie itp.) 27 B. Rynek pracy - dotyczy kapitału ludzkiego, zróżnicowanego pod względem struktury demograficznej (wieku, płci), wykształcenia, miejsca zamieszkania. Przedmiotem obrotu na nim są psycho-fizyczne umiejętności ludzi do wykonywania określonych prac. C. Rynek finansowy - rynek w którego skład wchodzi rynek walutowy, pieniężny i kapitałowy. Jest to rynek, na którym dokonuje się transakcji krótko, średnio i długoterminowych a. rynek walutowy - umożliwia dokonywanie transakcji kupna - sprzedaży walut różnych krajów w celu regulowania zobowiązań płatniczych w obcych walutach, a również w celach spekulacyjnych (dyskontowe korzyści wynikające ze zmian kursów walutowych) lub interwencyjnych (np. kupno lub sprzedaż walut przez bank centralny w celu utrzymania na określonym poziomie kursu waluty krajowej) b. rynek pieniężny - obejmuje transakcje związane z przemieszczaniem krótkoterminowych kapitałów (do 1 roku) w formie depozytów i kredytów bankowych jak również w postaci specjalistycznych instrumentów finansowych jakimi są weksle, różnego rodzaju bony i certyfikaty pieniężne, czeki itp. Jest to więc rynek handlu płynnymi aktywami finansowymi. Rynek ten dzieli się na: rynek kredytowy krótkoterminowy i rynek lokat.  rynek kredytowy - obejmuje całokształt warunków i zasad związanych z działalnością kredytową krótkoterminową, średnioterminową instytucji finansowych (banków)  rynek lokat - tworzą go: rynek lokat Skarbu Państwa (weksle, bony depozytowe), rynek lokat bankowych (bony oszczędnościowe, certyfikaty depozytowe), rynek lokat rozliczeniowych (czeki, weksle). c. rynek kapitałowy (inwestycyjny) - pozwala na tworzenie i przepływ długoterminowych kapitałów udziałowych wykorzystywanych w działalności gospodarczej, służącej w pokrywaniu deficytów budżetowych. Tworzą go: rynek nieruchomości, rynek czynników produkcji, fundusze inwestycyjne, rynek kredytowy i rynek papierów wartościowych.  rynek nieruchomości - na którym handluje się placami budowy, budynkami, mieszkaniami, itp.  rynek czynników produkcji (tzw. dóbr produkcyjnych, inwestycyjnych) - handluje się na nim surowcami, materiałami, maszynami, urządzeniami produkcyjnymi  rynek kredytowy średnio i długoterminowy (okres przemieszczania kapitałów powyżej 1 roku) jest częścią rynku kapitałowego.  fundusze inwestycyjne - ich idea polega na gromadzeniu przez instytucje finansowe środków indywidualnych podmiotów (zazwyczaj 30 Do dokonania transakcji wymiennych niezbędna jest określona infrastruktura rynkowa. Są to miejsca specjalnie wyznaczone i przystosowane do prowadzenia różnego rodzaju transakcji rynkowych, wyposażone w odpowiednie urządzenia i obsługiwane przez wyspecjalizowane zespoły ludzi. Infrastrukturę rynkową tworzą przede wszystkim zorganizowane formy działalności handlowej w postaci hurtowni, sklepów detalicznych, różnego rodzaju punktów skupu i sprzedaży. Ponadto należą do niej instytucjonalne formy rynków światowych, międzynarodowych i krajowych, takie jak: targi i wystawy gospodarcze, aukcje, wolne obszary celne i giełdy. Targi są okresowo odbywające się imprezy handlowe skupiające wielu wystawców (sprzedawców) i nabywców, prezentujące zazwyczaj "nowości" oferty producentów wielu branż bądź jednej i wyspecjalizowanej ("salony"). Aukcje są to miejsca spotkań handlowych odbywające się najczęściej w regularnych odstępach czasu, mających na celu sprzedaż w formie publicznego przetargu prezentowanych towarów o charakterze zarówno masowym (próbki) jak i jednostkowym. Wolne obszary celne są to strefy spełniające funkcje handlowo - dystrybucyjne w odniesieniu do określonych i dostarczanych do nich towarów nie obciążonych opłatami celnymi. Giełdy są to regularne, odbywające się w określonym czasie i miejscu, podporządkowane określonym normom, zasadom i zwyczajom spotkania osób pragnących zawrzeć umowę kupna - sprzedaży oraz osób pośredniczących w zawarciu transakcji. Ceny owych transakcji są ustalone na podstawie relacji podaży i popytu, a następnie podawane do wiadomości publicznej. W zależności od przedmiotu obrotu istnieją giełdy: towarowe, papierów wartościowych, pieniężne, usług. Przetarg oznacza sprzedaż publiczną oferującemu najwyższą cenę. Odbywa się to za pomocą zbierania ofert i sposobu wyboru nabywcy. Wystawy są zbliżone do targów, mają jednakże inny charakter. Ich celem jest prezentowanie osiągnięć technicznych i demonstracja towarów uczestniczących w nim przedsiębiorstw. Rynek pełni w gospodarce szereg funkcji. Do najważniejszych należą:  funkcja realizacji towarów,  funkcja informacyjna,  funkcja regulacji produkcji,  funkcja alokacyjna,  funkcja selekcyjna. Na rynku następuje społeczne potwierdzenie przydatności wytworzonych dóbr, w wyniku czego stają się one towarami. Rynek jest tym mechanizmem, który ułatwia wymianę towarów między poszczególnym podmiotami (funkcja realizacji). Wymiana ta jest następstwem występowania oddalonych sprzężeń popytowo - podażowych. Oznacza to, że z jednej strony występują podmioty reprezentujące podaż, a z drugiej podmioty zgłaszające popyt. W wyniku ich wzajemnego oddziaływania na siebie następuje ukształtowanie cen. To wzajemne oddziaływanie dostawców i odbiorców przybiera postać walki o korzyści ekonomiczne z wymiany rezultatów działalności i nazywa się walką negocjacyjną. Na rynku w wyniku wzajemnego oddziaływania na siebie dostawców 31 i odbiorców, kształtują się określone kategorie ekonomiczne, które wyrażają dostępność i rzadkość zasobów ekonomicznych. Są to takie kategorie jak: ceny, stopy procentowe, kursy walut, itp. Poziom i wzajemne relacje tych wielkości stanowią informację dla podmiotów gospodarczych niezbędną dla dokonania wyboru ekonomicznie racjonalnych kierunków działania (funkcja informacyjna). Rynek jest mechanizmem dostosowującym produkcję towarową do zapotrzebowania zgłaszanego przez odbiorców. Dostosowanie to dotyczy wielkości, asortymentu i jakości wyrobów (funkcja regulacji produkcji). Regulacja produkcji ma w tym przypadku charakter regulacji następnej. Oznacza to, że producenci podejmują decyzję kontynuacji bądź zmianie produkcji po otrzymaniu sygnału z rynku. Warunkiem wystąpienia tych dostosowań jest oddalona przenośność i mobilność zasobów wytwórczych. Rynek dokonuje regulacji produkcji nie tylko w krótkim czasie, ale także w okresie długim przez alokację kapitału (funkcja alokacyjna). Decyzje inwestycyjne podejmowane przez podmioty gospodarujące wynikają z rynkowych kryteriów wyboru, tzn. stopnia opłacalności dotychczasowej i przewidywanej produkcji, przewidywanej wielkości popytu na rynku krajowym i zagranicznym, tendencji zmian postępu technicznego, konieczność obniżania kosztów produkcji dla utrzymania się na rynku, itd. Na rynku dokonuje się selekcja towarów i producentów (funkcja selekcyjna). Nabywcy dokonują akceptacji produktów z punktu widzenia ich przydatności w procesie zaspakajania potrzeb, poniesionych kosztów ich wytworzenia, nowoczesności, jakości, itp. Bak akceptacji oznacza konieczność wycofania produktów z rynku. Jednocześnie następuje selekcja producentów z punktu widzenia efektywności ich działania. Ci z wytwórców, którzy w długim okresie nie są w stanie uzyskać ze sprzedaży na rynku dochodów przewyższające koszty ich działalności muszą ogłosić bankructwo. W systemie gospodarki sterowanej centralnie, wszystkie decyzje podejmowane są na szczeblu centralnym i dlatego nie ma miejsca dla regulacji rynkowej. W związku z tym wszystkie funkcje pełnione przez rynek przejmowane są przez mechanizm regulacji administracyjnej. Praktyka jednak wykazuje, że regulacja administracyjna nie zapewnia dostatecznej sprawności w realizowaniu funkcji rynku. Podsumowując, możemy powiedzieć, że rynek pełni funkcję regulatora procesów gospodarczych. Podejmowanie przez podmioty gospodarcze różnych decyzji gospodarczych to proces gospodarowania. W procesie tym zawiązują się między ludźmi pewne stosunki społeczne, określone mianem stosunków ekonomicznych. Stosunki ekonomiczne to różne zależności między ludźmi powstające w związku z ich działalnością określonego typu. Stosunki ekonomiczne to tylko część stosunków społecznych. Obejmują one takie stosunki społeczne, które powstają między ludźmi w procesie gospodarowania. Podstawą stosunków ekonomicznych są stosunki własnościowe, a więc stosunki powstające miedzy ludźmi w związku z własnością różnego typu zasobów gospodarczych, w tym zwłaszcza czynników produkcji. Własność można zdefiniować jako zbiór efektywnie wykorzystywanych 32 uprawnień czy praw własności, jakimi dany właściciel dysponuje w odniesieniu do określonego obiektu własności. Na zbiór ten składają się, najogólniej biorąc, dwa podzbiory uprawnień:  faktyczne korzystanie w różnorodny sposób z tego obiektu (np.. czerpanie dochodu z niego),  bezpośredni lub pośredni udział w podejmowaniu stałych decyzji dotyczących wykorzystania tego obiektu, czyli w zarządzaniu nim. Wyróżnić możemy dwa zasadnicze rodzaje własności: 1. własność prywatna - jest to rodzaj własności poszczególnych jednostek do określonych obiektów, w których prawa własności poszczególnych jednostek są wyłącznie i dobrowolnie przekazywane, 2. własność publiczna - jest to zbiór, w którym prawa własności jednostek nie są wyłącznie i dobrowolnie przekazywane. 2. Struktury rynku Sytuacja rynkowa, w której działa przedsiębiorstwo, determinuje jego zachowanie. Firmy małe, działające w konkurencyjnych warunkach, bądź zachowywały się zupełnie inaczej niż duże firmy monopolistyczne na rynku. Zachowanie się firm na rynku znajduje odzwierciedlenie m.in. w ich decyzjach dotyczących wielkości i struktury produkcji, wysokości cen itd., które z kolei rzutują na poziom osiąganego przez te firmy zysku i inne wyniki ekonomiczne. W literaturze ekonomicznej wyodrębnia się zazwyczaj cztery typy struktur rynkowych:  konkurencję doskonałą,  konkurencję monopolistyczną,  oligopol  monopol. Jako kryteria wyodrębniania różnych typów rynku przyjmuje się: liczbę firm działających na rynku, mobilność czynników produkcji (swobodę wejścia nowych przedsiębiorstw na rynek), cechy produktów (stopień ich zróżnicowania) oraz stopień kontroli cen przez firmę. 35 trustu, na którego czele stoi zarząd kierujący produkcja i zbytem, wyznaczający ceny, określający podział zysków. KONCERN stanowi połączenie syndykatów i trustów bądź też jednych i drugich. Jest to połączenie setek przedsiębiorstw różnych gałęzi przemysłu, organizacji handlowych, transportowych. Koncern jak trust ma swój zarząd, w którego ręku skupione są wszystkie podstawowe decyzje. KONGLOMERAT jako forma monopolu pojawił się po II wojnie światowej, szczególnie znany w Stanach Zjednoczonych. Polega on na ogół na przyłączeniu do monopolu już istniejącego, przedsiębiorstw do tej pory nie zmonopolizowanych, a działających do tej pory w różnych gałęziach gospodarki. KONSORCJUM to porozumienie poszczególnych samodzielnych firm monopolowych zawieranych na określony czas, mając na celu realizacje konkretnego zadania. HOLDING to spółka spółek, podmiot gospodarczy posiadający osobowość prawną i pakiety kontrolne w licznych spółkach handlowych. Trzymanie akcji innych przedsiębiorstw, zapewnia mu kontrolę nad nimi. MONOPSON to jedyny nabywca, odpowiednik monopolu w dziedzinie zakupu. Monopsonista może zatem wyznaczyć ceny dla siebie najkorzystniejsze. MONOPOL NATURALNY występuje w dziedzinach, w których warunki produkcji nie pozwalają na poważne rozszerzenie ze względu na rzadkość jednego z czynników produkcji m.in. występuje wszędzie tam gdzie jeden z czynników produkcji jest niepomnażalny, a zapotrzebowanie na dany towar duże. DUOPOL ma miejsce wtedy, jeżeli produkcja i zbyt danego towaru opatrzone zostały w pełni przez dwie firmy monopolistyczne. W takiej sytuacji znika z reguły całkowicie konkurencja za pomocą ceny. Monopol to rynek na którym znajduje się tylko jeden, jedyny sprzedawca danego rodzaju towaru, czyli czysty monopol to gałąź, którą tworzy jedno przedsiębiorstwo wytwarzające jedyny produkt. Produkt ten nie wytwarza nawet zbliżonych substytutów. Siła monopolowa to zdolność firmy do podnoszenia cen rynkowych poprzez zmniejszenie wielkości produkcji. Firma dysponująca siła rynkową jest cenodawcą i może kontrolować ceny, gdyż inne firmy nie są w stanie lub nie chcą z nią konkurować. 36 Zabezpieczeniem monopolisty przed konkurencja są bariery: 1. Jedyny właściciel np. strategicznego zasobu. 2. Prawo wyłączności na sprzedaż danego produktu. 3. Opanowana produkcja na wielką skalę, która powoduje, ze inni nie umieszczą się na rynku. 4. Nadzwyczaj duże zasoby finansowe, potrzebne do uruchomienia produkcji. 5. Jedyny właściciel patentu. 6. Jedyny posiadający prawo do znaku firmowego. 7. Bariery stanowią istotną przeszkodę rozwoju potencjalnej konkurencji, bowiem należałoby ponieść olbrzymie koszty by te bariery zniwelować. Opanowanie rynku przez monopol nie znaczy, że firmy podejmują nieustannie próby łamania barier. Istnieje rynek konkurencji monopolistycznej. Jest to taki rynek na którym działalność prowadzi względnie duża liczba firm oferujących podobne, ale nie identyczne produkty. Cechy rynku konkurencji monopolistycznej to: 1. Względnie duża liczba sprzedających, 2. Zróżnicowanie produktów, 3. Konkurencja nie cenowa(głownie jakości), 4. Warunki wejścia na rynek (bariera finansowa). 5. Rola czasu na rynku konkurencji monopolistycznej. Pojawienia się na rynku nowych firm, tworzy konkurencję, która objawia się wyborem przez konsumenta innego niż dotąd kupowanego towaru. W okresie krótkim, każda firma maksymalizuje zyski, ale napotyka na zmniejszenie się popytu. Szczególnie dotyczy to firm „zasiedziałych” W okresie długim nastąpi zrównanie ceny produktu z przeciętnymi kosztami całkowitymi. 3. Efektywność gospodarowania, konkurencja a struktury rynku Efektywność jest pojęciem złożonym rozpatrywanym jako efektywność ekonomiczna, efektywność gospodarowania, efektywność inwestycji, efektywność techniczno-ekonomiczne ( w dyscyplinie nauk ekonomicznych rozumiana jako poziom oceny zjawisk, zdarzeń i prawidłowości występujących w określonym dziale gospodarki lub działalności społeczno- gospodarczej, takiej jak handel, przemysł, rolnictwo, praca, konsumpcja, itp.), efektywność bojowa ( warunkach wojskowych), efektywność kształcenia ( to dyscyplina nauk pedagogicznych), efektywność techniczno- ekonomiczna ( w dziedzinie nauk technicznych). Efektywnością nazywamy rezultat podjętych działań, określonych jako relacja uzyskanych efektów do podniesionych nakładów. Uzyskanie efektywności produkcji oznacza, że w gospodarce została osiągnięta maksymalna wielkość produkcji przy dostępnych zasobach czynników oraz technologii. Natomiast efektywność gospodarowania, to stosunek poziomu życia całego 37 społeczeństwa do poziomu jego nakładów pracy. Pojęcia te określają bardzo złożone i trudno mierzalne wielkości ( są one bardziej wyczuwalne niż mierzalne ). Na efektywność ma też wpływ stopień wykorzystywania przez dany kraj społeczeństw innych krajów, lub stopień wykorzystywania społeczeństwa tego kraju przez inne społeczeństwa. Efektywność gospodarowania to maksymalizacja efektów przy danych wcześniej nakładach lub minimalizacja nakładów przy danym efekcie. Warto tu zauważyć że efektywność gospodarowania powinna opierać się na efektywnym wykorzystaniu czynników produkcji ( takich jak środki pracy przedmioty pracy, podmioty pracy). Wielkość zjawisk badanych w trakcie analizy ekonomicznej oraz ich zmiany określa się za pomocą różnych wskaźników ekonomicznych. Pojęcie wskaźnika w analizie ekonomicznej jest traktowane szerzej i obejmuje nie tylko wskaźniki w znaczeniu dosłownym, lecz wszelkie liczbowe informacje charakteryzujące zjawiska ekonomiczne zachodzące w jednostce gospodarczej. Efektywność ekonomiczna, jest to sposób pomiaru skuteczności i celowości danej działalności gospodarczej, wyrażający się porównaniem (relacją) wartości uzyskanych efektów do nakładu czynników użytych do ich uzyskania. Niska efektywność ekonomiczna powoduje zwykle wzrost cen, zwiększenie zapotrzebowania na energię, materiały i powierzchnie produkcyjne - bez wzrostu wyników produkcyjnych. Wyższa efektywność ekonomiczna stwarza możliwości obniżenia kosztów wytwarzania, zwiększa wyniki produkcyjne i zysk, co z kolei umożliwia inwestowanie albo wzrost indywidualnych wynagrodzeń. Efektywność ekonomiczna stanowi jeden z podstawowych sposobów oceny podejmowanych działań gospodarczych. Zasada racjonalnego gospodarowania polega na dokonywaniu najbardziej korzystnych (optymalnych) wyborów przy podejmowaniu decyzji w zakresie określonych celów oraz środków i metod realizacji tych celów. Aby tego rodzaju wybory mogły mieć miejsce, muszą istnieć różne, konkurencyjne (alternatywne) wobec siebie rozwiązania czy też warianty poszczególnych decyzji, a ponadto musimy dysponować odpowiednimi kryteriami wyboru. Po stwierdzeniu, jakie rozwiązania mogą być brane pod uwagę i porównaniu ich możemy, stosując odpowiednie kryteria, wybrać rozwiązanie optymalne. Zasada racjonalnego gospodarowania może być ujmowana dwojako: 1) jako zasada największego efektu przy danym nakładzie środków, 2) jako zasada najmniejszego nakładu środków do osiągnięcia danego efektu. Odnosząc uzyskiwane z działalności gospodarczej efekty do ponoszonych na nią nakładów określamy ekonomiczną efektywność gospodarowania. Spośród różnych wariantów danej decyzji najbardziej efektywny ekonomicznie jest stosunek efektów do nakładów, jest najwyższy lub stosunek nakładów do efektów – najniższy. 40 i kosztach produkcji. W oligopolu ceny zmieniają się rzadko, a firmy reagują tylko na stosunkowo duże i zarazem względnie trwałe zmiany w popycie i kosztach. Modele oligopolu często są modelami duopolu. Duopol jest szczególnym przypadkiem oligopolu, przedstawia rynek, na którym działają tylko dwaj producenci (sprzedawcy), oferujący taki sam produkt. Monopol to struktura rynkowa charakteryzująca się: występowaniem na rynku tylko jednego dostawcy lub producenta danego towaru, który kontroluje podaż i ceny, oraz wielu odbiorców; występowaniem barier uniemożliwiających innym firmom wejście na rynek (np. ustawodawstwo, patenty, koszty itp.); unikatowością produktu monopolu (nie posiada on dobrego lub bliskiego substytutu).Monopol może mieć charakter:  państwowy - kiedy prawo danego państwa pozwala świadczyć usługi lub produkować określony asortyment towarów tylko jednemu podmiotowi (np. monopol spirytusowy, monopol loteryjny itp.).  wymuszony - kiedy jeden z producentów towaru/usługi osiąga taką pozycję na rynku, że pozostali producenci bankrutują.  naturalny - wynikający z natury dostarczanej usługi/towaru, gdy ze względów technicznych konkurencja wielu podmiotów jest niemożliwa lub utrudniona (np. koleje żelazne, dostarczanie prądu elektrycznego i gazu, telekomunikacja itp.). Gospodarka rynkowa, a więc i pieniądz, powstały spontanicznie. Nie zostały przez nikogo wynalezione ani zbudowane czy zastosowane. Dlatego dziś w Polsce nie „budujemy” ani nie „wprowadzamy” gospodarki rynkowej, tylko pozwalamy jej się odtwarzać i rozwijać. IV. Mechanizm rynkowy 1. Popyt i czynniki kształtujące popyt Mechanizm rynkowy – proces obejmujący żywiołowe działania podmiotów na rynku, w wyniku którego dochodzi do ustalenia równowagi rynkowej, a więc samoczynnego dostosowania wielkości popytu (D) i podaży (S), poprzez odpowiednie ustalenie ceny równowagi (P). W ujęciu procesowym, mechanizm rynkowy jest grą popytu i podaży, która prowadzi do obiektywnej wyceny poszczególnych towarów i zrównoważenia rynku, czyli zrównania się oferowanej ilości towaru z ilością pożądaną. Jeżeli popyt na jakieś dobro przewyższa podaż, wówczas nabywcy są skłonni płacić za nie więcej. Gdy przejawiają tę skłonność na rynku, cena tego dobra rośnie. Wzrost ceny skłania natomiast producentów do zwiększenia jego produkcji, co doprowadzi w końcu do zrównania podaży z popytem. Jeżeli w sytuacji równowagi rynkowej wystąpią okoliczności, których skutkiem będzie ograniczenie popytu na dane dobro (np. zmiana gustów konsumentów), wówczas nie wszystkie 41 produkowane towary znajdą nabywców. Skłoni to część producentów do zmniejszenia produkcji i obniżenia ceny, celem zachęcenia części konsumentów do zakupu większych ilości towarów. Efektem będzie ustalenie się równowagi rynkowej przy niższym poziome produkcji i niższej cenie. Popyt jest reprezentowany przez nabywców różnych dóbr. Pojęcie popytu związane jest z zachowaniem się kupujących na rynku, ze sposobami, za pomocą których określają oni rodzaje dóbr i usług, jakie chcą kupić, a także z ilościami, na które zgłaszają zapotrzebowanie. Popyt to z jednej strony gotowość zakupu określonej ilości danego dobra po danej cenie (przy określonym dochodzie) - mówi się wówczas o wielkości popytu. Z drugiej strony o popycie mówi się jako tablicy ukazującej, jakie ilości towaru konsumenci są gotowi zakupić po rozmaitych cenach (przy danym dochodzie) - w tym przypadku mamy do czynienia z zestawieniem popytu lub z funkcją popytu. Popyt jest zestawieniem ilości dóbr lub usług, jakie konsumenci są gotowi i zdolni kupić przy różnych cenach w określonym czasie. Wielkość popytu to ilość dobra lub usługi, jaką nabywcy są gotowi i zdolni kupić przy danej cenie w określonym czasie, w ramach posiadanego funduszu nabywczego. Istnieje różnica między popytem a wielkością popytu. Popyt określany jest przez zapotrzebowanie nabywców, natomiast wielkość popytu określa rozmiar (ilość) tego zapotrzebowania. W ekonomii istnieje klasyfikacja popytu na:  efektywny i potencjalny  indywidualny i rynkowy  produkcyjny i konsumpcyjny Popyt ulega ciągłym zmianom pod wpływem działania wielu czynników ze strony konsumentów, jak i producentów - tzw. determinantów popytu. W samym pojęciu popytu występują dwa czynniki: cena i czas. Wysokość ceny będzie decydowała, jaka może być wielkość popytu. Dla konsumenta cena danego dobra to suma pieniędzy, jaką musi zapłacić za jego jednostkę. Natomiast pod pojęciem czasu kryje się przedział czasowy, w którym zapotrzebowanie wystąpiło lub może wystąpić. Pozostałymi czynnikami, tzw. czynnikami pozacenowymi, kształtującymi popyt ze strony konsumentów są:  wielkość dochodów konsumenta  gusty i preferencje  ceny dóbr substytucyjnych  ceny dóbr komplementarnych  przewidywanie cen relatywnych  liczba i struktura ludności  efekt naśladownictwa  efekt demonstracji. 42 Czynnikami kształtującymi popyt od strony producentów, oprócz ceny dobra, są czynniki:  wielkość i struktura zaoferowanych produktów do sprzedaży  cechy produktów utożsamianych przede wszystkim z ich wartościami użytkowymi,  działania promocyjne prowadzone przez producentów i handlowców. 2. Prawo popytu i krzywa popytu Jednym z ważniejszych czynników określających wielkość popytu jest cena dobra. Zależność wielkości popytu od ceny można przedstawić w postaci prawa popytu. Prawo popytu odzwierciedla trwały związek ceny z wielkością popytu polegający na tym, że wraz ze wzrostem ceny dobra spada wielkość popytu na nie, natomiast wraz ze spadkiem ceny wielkość popytu na nie wzrasta. Graficzną ilustracją prawa popytu jest krzywa popytu. Krzywa ta powstaje przez zestawienie wielkości popytu z różnymi wielkościami ceny w danym okresie. Wykres przedstawia odwrotną zależność zmian rozmiarów popytu w stosunku do zmian ceny danego dobra. Jakkolwiek zmiana ceny powoduje przemieszczenie się wielkości popytu jedynie wzdłuż danej krzywej popytu D (zmiana wielkości popytu odpowiada ruchowi wzdłuż krzywej popytu i jest wywołana zmianą ceny). 3. Wzrost i spadek popytu Cena nie jest jedyną zmienną określającą rozmiary popytu na dany produkt, na popyt oddziaływują również tzw. pozacenowe determinanty popytu. W odróżnieniu od ceny, której zmiany powodują przesuwanie się wielkości popytu wzdłuż krzywej, w górę lub w dół, pozostałe czynniki przesuwają całą krzywą popytu w prawo lub w lewo, w zależności od tego, czy w wyniku ich działania popyt rośnie czy spada. 45 Wykres przedstawia zależność zmian rozmiarów podaży w stosunku do zmian cen danego dobra. Zmiany odbywają się w tym samym kierunku, a więc krzywa podaży ma nachylenie dodatnie. Wyższej cenie dobra odpowiada większa jego ilość dostarczana na rynek, natomiast niższa cena ogranicza wielkość podaży. Zmiana wielkości podaży odpowiada ruchowi po krzywej podaży i jest wywołana zmiana ceny. 6. Wzrost i spadek podaży Rozmiary podaży określane są nie tylko przez cenę, ale również przez czynniki pozacenowe. Wśród nich należy wymienić koszty wytwarzania, rentowność dóbr substytucyjnych, czynniki naturalne (przy pewnych rodzajach produkcji) oraz inne czynniki o charakterze obiektywnym. Porównanie kosztów całkowitych z całkowitym przychodem osiągniętym ze zrealizowanej produkcji informuje producenta o osiągniętej rentowności produkcji. Zmiana kosztów produkcji może być spowodowana zmianami cen czynników wytwórczych, zmianami technologii i organizacji produkcji, a także zmianami polityki ekonomicznej rządu. Zarówno polityka monetarna, wpływająca na wysokość stopy procentowej, jak i polityka finansowa, wpływająca na wysokość podatków lub subsydiów, oddziałuje na koszty wytwarzania. Na przykład wzrost stopy procentowej oznacza wyższe koszty pozyskania kapitału; przedsiębiorcy również wzrost niektórych podatków traktują jako wzrost kosztów wytwarzania produktów. Inaczej działają subsydia (wsparcie pieniężne) - oznaczają one spadek kosztów wytwarzania. Zmiana kosztów produkcji powoduje przesunięcie krzywej podaży w lewo lub w prawo (ma wpływ na jej położenie), co przedstawione jest na rysunku powyżej. Przesunięcie krzywej podaży z położenia S2 do położenia S1, czyli spadek podaży z Q2 do Q1, odpowiada wzrostowi kosztów produkcji, gdyż wzrost kosztów produkcji przy danej cenie produktu oznacza spadek rentowności tej produkcji, co skłania producentów do jej ograniczania. Przesunięcie krzywej podaży z położenia S1 do S3, czyli wzrost rozmiarów podaży z Q1 do Q3, odpowiada z kolei spadkowi kosztów wytwarzania. Spadek kosztów produkcji przy danej cenie 46 produktu oznacza wzrost opłacalności tej produkcji, co skłania producentów do zwiększenia jej rozmiarów z Q1 do Q3. Wzrost podaży rynkowej może być spowodowany:  spadkiem ceny jednego lub kilku czynników wytwórczych,  zastosowaniem nowszej technologii, która zmniejsza koszty produkcji,  powiększeniem rozmiarów importu danego dobra,  przesunięciem zapasów i rezerw do sprzedaży. Na spadek podaży rynkowej wpływ może mieć:  wzrost ceny jednego lub kilku czynników wytwórczych,  podwyższenie podatków, które musi płacić producent,  powiększenie się rozmiarów eksportu danego dobra,  wystąpienie straty spowodowanej zdarzeniem losowym. 7. Równowaga rynku Dwie wielkości, popyt i podaż, we wzajemnym oddziaływaniu to istota mechanizmu równowagi, w wyniku którego kształtuje się cena. Oddziałuje ona zwrotnie na kształtowanie się popytu i podaży, jest głównym czynnikiem współokreślającym te wielkości. Cena jest sygnałem rynku kierowanym w stronę producentów i nabywców oraz skłaniającym ich do podjęcia odpowiednich decyzji, jej kształtowanie się jest instrumentem przywracania równowagi. Zakładając, że cena jest wyższa od ceny równowagi, pojawi się wtedy nadwyżka dobra, co oznacza, że popyt będzie mniejszy od podaży. Będzie to sytuacja korzystna dla nabywcy. Konkurencja między sprzedającymi doprowadzi do spadku ceny, co implikuje wzrost popytu i spadek podaży. Odwrotnie przedstawiać się będzie sytuacja przy cenie niższej od ceny równowagi. Niska cena zachęci nabywców do zwiększenia popytu przy równoczesnym ograniczeniu podaży przez producentów. Pojawi się niedobór dobra, co oznacza, że popyt będzie większy od podaży. Konkurencja, między kupującymi, doprowadzi do wzrostu ceny, który spowoduje spadek popytu i wzrost podaży. W rezultacie tego procesu dostosowawczego ustala się cena usuwająca z rynku nadmiar produktów lub likwidująca ich niedobór - cena równowagi rynkowej. Punkt przecięcia się krzywej popytu z krzywą podaży wyznacza cenę równowagi rynkowej (cr), przy której wielkość popytu jest równa wielkości podaży. Cena wyższa od ceny równowagi (c1) oznacza przewagę podaży nad popytem, czyli nadwyżkę dobra. Odwrotnie, cena (c2) niższa od ceny równowagi oznacza przewagę popytu nad podażą, czyli niedobór dobra. Jedynie przy cenie równowagi rynkowej (cr), te dwie wielkości są równe. 47 Osiągnięta równowaga rynkowa może zostać zakłócona przez zmiany pozacenowych czynników determinujących popyt i podaż. Przyjmując, że wskutek wzrostu dochodów nabywców krzywa popytu na dany produkt przesuwa się, utrzymanie dotychczasowej ceny spowoduje wystąpienie przewagi popytu nad podażą. Musi to doprowadzić do ukształtowania się nowej, wyższej ceny równowagi, która równoważy popyt z podażą. Spadek dochodów spowoduje przesunięcie krzywej popytu w lewo. Utrzymanie się dotychczasowej ceny równowagi spowoduje teraz wystąpienie przewagi podaży nad popytem. W tej sytuacji musi dojść do ukształtowania się nowej niższej ceny równowagi, równoważącej popyt z podażą. Przyjmując, że wskutek wzrostu kosztów wytwarzania krzywa podaży danego produktu przesuwa się, utrzymywanie dotychczasowej ceny równowagi doprowadziłoby do pojawienia się przewagi popytu nad podażą. Efektem tego jest ukształtowanie się nowej, wyższej ceny równowagi rynkowej. Spadek kosztów wytwarzania, znajdujący graficzne odzwierciedlenie w przesunięciu się krzywej podaży w lewo, uruchomi procesy kształtujące nową cenę równowagi na wyższym poziomie. W rzeczywistości gospodarczej występują również jednoczesne zmiany spowodowane pozacenowymi determinantami popytu i podaży. W skutek wzrostu popytu i podaży jednocześnie punkt równowagi przesuwa się w prawo, jednak nie powoduje to zmiany ceny. Zmiany ceny nie wywołuje również jednoczesny spadek popytu i podaży. Na cenę równowagi oddziałuje natomiast, w tym samym czasie, wzrost popytu i spadek podaży. Z drugiej zaś strony spadek popytu oraz wzrost podaży powoduje zmniejszenie ceny równowagi. 8. Elastyczność cenowa popytu Elastyczność popytu to stosunek procentowej zmiany wielkości popytu do procentowej zmiany czynnika wpływającego na popyt. Prawo popytu mówi, że konsumenci reagują na spadek ceny kupowaniem większej ilości danego produktu. Stopień reakcji konsumentów na zmiany cen różni się jednak znacznie w zależności od rodzaju kupowanego dobra. Popyt na niektóre produkty jest tego rodzaju, że 50 10. Przyczyny zróżnicowania elastyczności podaży Z podażą elastyczną mamy do czynienia wtedy, gdy producenci mogą szybko dostosować się do zmiany warunków na rynku - np. zmiany cen - zwiększając wielkość produkcji. Sytuacja jest odmienna wtedy, gdy producenci nie mogą szybko zareagować na zmiany ceny i wielkość podaży nie zmienia się. Mamy wówczas do czynienia z podażą nieelastyczną. Wynika to z kilku przyczyn, a mianowicie wpływ na zmianę podaży mają: 1. Warunki techniczne określające produkcję - niektóre dobra są niepowtarzalne. Istnieje tylko jeden egzemplarz każdego z tych dóbr. Gdyby wykreślić dla takich dóbr krzywą podaży, to byłaby to linia pionowa, a elastyczność podaży równa byłaby zeru. Innym przypadkiem może być produkt, który jest dostępny w nieograniczonej ilości i po niezmiennych kosztach niezależnych od ilości. Krzywa podaży dla takiego dobra jest w postaci linii poziomej, a elastyczność równa się nieskończoności. 2. Możliwość wykorzystania niezatrudnionych czynników wytwórczych - jeśli producent dysponuje rezerwami czynników wytwórczych, to może on szybko zareagować na zmiany popytu i wówczas podaż jest elastyczna. Przy pełnym wykorzystaniu czynników wytwórczych podaż jest nieelastyczna. 3. Istnienie zapasów produktów - jeśli zgromadzone są zapasy produktów, to podaż może być natychmiast zwiększona, co sprawi, że jest ona elastyczna 4. Czas niezbędny do produkcji - w przypadku produkcji czasochłonnej podaż jest nieelastyczna. V. Wybory i zachowania podstawowych podmiotów gospodarczych 1. Podstawowe podmioty gospodarcze Na rynku istnieje ogromna liczba podmiotów gospodarczych. Można wśród nich wyróżnić:  przedsiębiorstwo (spółki),  gospodarstwo domowe,  państwo. Przedsiębiorstwo w znaczeniu przedmiotowym oznacza zwykle kompleks majątkowy, zorganizowany w celu prowadzenia działalności gospodarczej. Przedsiębiorstwo w takim ujęciu składa się elementów majątkowych tego rodzaju jak np. zespoły budynków fabrycznych, maszyn, urządzenia, surowce, a także firma, czyli nazwa przedsiębiorstwa, patenty, licencje itp. Składnikiem przedsiębiorstwa, w przedmiotowym znaczeniu tego pojęcia, jest także struktura organizacyjna, czyli 51 sposób powiązania ze sobą wszelkich pozostałych elementów przedsiębiorstwa w jedną, spójną całość. Z tego punktu widzenia elementami przedsiębiorstwa są komórki organizacyjne. Zarządzanie przedsiębiorstwem odbywa się przez komórki zarządu, potocznie określane mianem dyrekcji. Zasadnicza działalność gospodarcza prowadzona jest przez komórki ruchu. Największą wśród nich jest zakład produkcyjny. Występuje on w większych przedsiębiorstwach, w których istnieje potrzeba wydzielenia względnie samodzielnych jednostek organizacyjnych i ekonomicznych, często wyodrębnionych z przyczyn lokalizacyjnych. Przedmiotowe ujęcie przedsiębiorstwa byłoby wadliwe, gdyby nie widzieć w nim także pracowników. Powiązani są oni z przedsiębiorstwem stosunkami pracy, najczęściej poprzez zawieranie na gruncie przepisów kodeksu pracy umowy o pracę. Pracownicy pełnią różne role w przedsiębiorstwie, część to przełożeni, a większość z nich to podwładni. W świetle prawa pracy przedsiębiorstwo zwykło się nazywać zakładem pracy. Ustawowe określenie przedsiębiorstwa, najbardziej bliskie ujęciu przedmiotowemu, znajduje się w kodeksie cywilnym. Przedsiębiorstwo jest zatem zespołem składników materialnych i niematerialnych, przeznaczonych do realizacji określonych zadań gospodarczych, obejmuje wszystko co wchodzi w jego skład, a w szczególności:  firmę (nazwę), znaki towarowe i inne oznaczenia indywidualizujące przedsiębiorstwo,  księgi handlowe,  nieruchomości i ruchomości należące do przedsiębiorstwa, w tym produkty i materiały,  patenty, wzory użytkowe i zdobnicze,  zobowiązania i obciążenia związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa,  prawa wynikające z najmu i dzierżaw lokali zajmowanych przez przedsiębiorstwo. Specyficznym przedsiębiorstwem, z uwagi na przedmiot działalności, jest gospodarstwo rolne. W jego skład, zgodnie z definicją ustawową, wchodzą grunty rolne wraz z gruntami leśnymi i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą wraz z prawami i obowiązkami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. Spółka jest prawną formą współdziałania dwóch osób lub większej liczby osób dla łatwiejszego osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego. Prawo dopuszcza również możliwość tworzenia i istnienia niektórych spółek z udziałem jednego wspólnika (spółki jednoosobowe), a także powoływania ich dla celów niegospodarczych. Spółki odgrywają bardzo istotną rolę w stosunkach gospodarczych krajów o gospodarce rynkowej. W formie spółek występuje większość przedsiębiorstw przemysłowych, handlowych, usługowych, transportowych i innych, a także banków, instytucji ubezpieczeniowych itd., w tym z reguły największe organizacje gospodarcze. Spółka jako forma współdziałania osób znana była już w starożytności, a przepisy dotyczące spółek zawierają różna systemy prawa antycznego, z najdawniejszymi włącznie. Praktyczne potrzeby dyktowały łączenie się osób w grupy, aby w ten sposób osiągnąć zamierzony cel, najczęściej gospodarczy. Spółki były zawiązywane na przykład w celu transportu towarów karawaną przez 52 niebezpieczne tereny. Wspólnicy wnosili do spółki wkłady pieniężne i rzeczowe oraz własną pracę. Spółka znana była w prawie babilońskim, asyryjskim, izraelskim i greckim. Zalążkiem spółki w prawie rzymskim było consortium, czyli wspólnota spadkobierców, które pozwalało spadkobiercą ojca rodziny kontynuować jedność majątku familijnego. Potrzeby obrotu gospodarczego doprowadziły stopniowo do wykształcenia swobodniejszej formy współdziałania, dostępnej również dla cudzoziemców. W ten sposób powstała właściwa spółka prawa rzymskiego - societas, zawiązywana w drodze zwykłej umowy. Rzymska spółka nie była osobą prawną lecz wewnętrznym związkiem między wspólnikami, którzy na zewnątrz występowali w sprawach spółki tak jak we własnych. Umożliwiała ona łączenie majątków i osób wspólników, w celu szerszej i bardziej efektywnej działalności zarobkowej. W średniowieczu i czasach późniejszych spółka nie odgrywała poważniejszej roli, dopiero w końcu XVIII, a zwłaszcza w XIX i XX wieku nastąpił ogromny rozwój spółek oraz prawa o spółkach. Na gruncie większości ustawodawstw spółki dzielą się na cywilne (spółki prawa cywilnego) i handlowe (spółki prawa handlowego). Spółki handlowe są wykorzystywane jako prawne formy prowadzenia działalności gospodarczej. W polskim prawie spółki cywilne zostały bardzo upodobnione do spółki jawnej. Aktualny jest natomiast podział spółek handlowych na spółki osobowe i kapitałowe. Do spółek osobowych należą spółka jawna i komandytowa, a do spółek kapitałowych spółka z ograniczoną odpowiedzialnością i spółka akcyjna. Pomiędzy spółkami osobowymi i kapitałowymi zachodzi szereg istotnych różnic, które znajdują wyraz z jednej strony w przepisach kodeksowych, z drugiej zaś w sposobie, w jaki poszczególne rodzaje spółek funkcjonują w praktyce. Oto niektóre z nich:  Spółki kapitałowe są wyposażone w osobowość prawną (są osobami prawnymi). Spółki osobowe nie mają osobowości prawnej (nie są osobami prawnymi), inaczej mówiąc nie są podmiotami na gruncie prawa cywilnego. Niektóre spółki osobowe mają jednak pewne cechy osób prawnych, np. zdolność zaciągania zobowiązań.  Struktura organizacyjna spółki kapitałowej jest w pewnym stopniu określona przepisami kodeksu handlowego i swoboda wspólników w jej kształtowaniu jest ograniczona. Spółka osobowa może mieć dowolną strukturę organizacyjną, określoną przez wspólników w umowie spółki.  Majątek spółki w spółce kapitałowej stanowi własność spółki. W spółce osobowej majątek spółki jest współwłasnością wspólników. Jest to majątek wydzielony, a więc odrębny od majątku wspólników, służący tylko spółce, przeznaczony na jej cele - ale nie będący jej własnością.  Prowadzenie spraw spółki w spółkach kapitałowych należy do organów spółki, przede wszystkim zarządu, wspólnicy nie maja na nie bezpośredniego wpływu. W spółkach osobowych prowadzenie spraw spółki należy bezpośrednio do wspólników.  Reprezentowanie spółki w stosunkach z innymi podmiotami prawa, a więc przede wszystkim zawieranie umów, w spółkach kapitałowych należy do zarządu spółki, w spółkach osobowych spółkę reprezentują wspólnicy. 55 jednak trzeba spłacić. Jeśli wydatki na konsumpcję są mniejsze od bieżących dochodów wówczas konsumenci mogą dokonać oszczędności. Konsumenci dążą do optymalnego zaspokojenia swoich, subiektywnie rozumianych, potrzeb. Nabywając dobra i usługi konsumenci kierują się w dużej mierze tradycją, modą, chęcią wyróżnienia się i podobnymi motywami postępowania, w mniejszym zaś stopniu rachunkiem ekonomicznym. Współczesna teoria zachowania się konsumenta jest oparta na trzech podstawowych twierdzeniach:  Konsument wybierając między różnymi alternatywami konsumpcji, czyni to w sposób świadomy, zgodnie z własnym interesem i własnymi korzyściami.  Posiadając pełną i prawdziwą informację o produktach, konsument sam potrafi najlepiej ocenić, na czym polegają jego korzyści. Błędy w podejmowanych przez konsumenta decyzjach wynikają głównie z braku odpowiedniej informacji.  Konsument decyduje o strukturze własnej konsumpcji zgodnie ze swoimi preferencjami, dochodami oraz obowiązującymi na rynku cenami dóbr. Konsument zaspokajając swoje potrzeby może zastępować jedne dobra innymi. Zjawisko to określane jest jako efekt substytucji. 3. Miary użyteczności Teoria zachowania się konsumenta, na której opiera się mikroekonomia, mówi, że konsumenci podejmują na rynku takie decyzje, które pozwalają im uzyskać maksymalną satysfakcję, utożsamianą z użytecznością. Użyteczność jest sumą zadowolenia (satysfakcji) indywidualnego konsumenta uzyskana z konsumpcji lub posiadania danego dobra lub usługi, a także z udziału w jakimś rodzaju działalności. Użyteczność jest podstawową kategorią ekonomiczną i ma charakter subiektywny, jest również kategorią, którą posługuje się analiza wyborów konsumenta. Użyteczność jest właściwie kategorią niemierzalną, którą zmierzyć można jedynie umownie, za pomocą sztucznie skonstruowanych jednostek miar zwanych utilami (utility - ang. użyteczność). Użyteczność jednak jest kategorią porządkową, której można przypisać wartości porządkowe. Pozwala to na usytuowanie dóbr i usług względem siebie z punktu widzenia satysfakcji jaka czerpie się z konsumpcji. W swoich wyborach konsument dąży do maksymalizacji użyteczności, czyli do wybrania takiej kombinacji konsumowanych dóbr, które dają mu możliwie największe zadowolenie. Wybierze więc te alternatywy, dla których relacja korzyści do kosztów jest największa. Zadowolenie konsumenta ze spożycia kolejnych jednostek danego dobra zmniejsza się, w związku z czym można wyróżnić użyteczność całkowitą oraz użyteczność krańcową (marginalną). Użyteczność całkowita (UC) jest sumą użyteczności indywidualnego konsumenta z posiadania lub konsumowania danych dóbr i usług. Użyteczność całkowita jest miarą ogólnego zadowolenia konsumenta uzyskanego z konsumpcji. UC wzrasta w miarę konsumpcji każdego kolejnego dobra, wzrost ten jest jednak coraz mniejszy w miarę jak wzrasta ilość konsumowanych 56 dóbr i usług, aż w pewnym momencie tendencja się odwróci. Miarą tego zjawiska jest użyteczność krańcowa (marginalna). Użyteczność krańcowa (UK) wyraża zadowolenie konsumenta ze zwiększenia (zmniejszenia) konsumpcji danego dobra o kolejno dodawaną jednostkę. UK to przyrost użyteczności całkowitej spowodowanej wzrostem konsumpcji dobra o jednostkę. gdzie: UK - użyteczność krańcowa ΔUC - przyrost użyteczności całkowitej, ΔQ - przyrost ilości konsumowanego dobra. Między ilością konsumowanego dobra a użytecznością z konsumpcji występują zależności:  Użyteczność całkowita konsumpcji danego dobra rośnie (spada) wraz ze wzrostem (spadkiem) ilości konsumowanego dobra. Wyrazem graficznym tej zależności jest krzywa użyteczności całkowitej.  Użyteczność krańcowa zmniejsza się (wzrasta) wraz ze wzrostem (spadkiem) ilości konsumowanego dobra. Wynika stąd, że jeżeli każda dana jednostka przynosi mniejszy przyrost satysfakcji to konsument nie jest skłonny do nabywania kolejnych jednostek tego samego dobra. Graficzną ilustracją użyteczności krańcowej jest jej krzywa.  Krzywa użyteczności całkowitej. Krzywa użyteczności krańcowej. Fakt obniżenia się krańcowych użyteczności jest przykładem działania prawa malejącej użyteczności krańcowej. Prawo malejącej użyteczności krańcowej stwierdza, że zadowolenie maleje w miarę wzrostu ilości konsumowanego dobra. 57 Prawo malejącej użyteczności krańcowej mówi więc, że jeśli konsumuje się więcej dobra, to całkowita użyteczność rośnie, gdy jednak konsumuje się go wciąż więcej i więcej, to całkowita użyteczność będzie rosnąć w coraz wolniejszym tempie. Ten coraz wolniejszy wzrosty całkowitej użyteczności bierze się stąd, że krańcowa użyteczność zmniejsza się w miarę konsumowania coraz większej ilości dobra. A więc można powiedzieć, że wzrostowi użyteczności całkowitej odpowiada spadek użyteczności krańcowej. W punkcie, w którym użyteczność całkowita jest największa, użyteczność krańcowa wynosi zero. 4. Krzywa obojętności konsumenta Konsument dokonuje wyborów ekonomicznych na rynku w oparciu o uporządkowany system preferencji. Przypisuje on różne znaczenie poszczególnym kombinacjom konsumowanych dóbr i usług (koszykom rynkowym). Tym samym kombinacje te przedstawiają dla konsumenta różny stopień użyteczności całkowitej, przy czym niektóre z nich maja użyteczność jednostkową. Instrumentem umożliwiającym poznanie preferencji konsumentów i gospodarstw domowych w zakresie popytu na poszczególne dobra i usługi są krzywe obojętności, zwane też krzywymi preferencji lub identyfikacji. Krzywa obojętności (poziomica użyteczności) określa wszystkie kombinacje dóbr i usług (koszyki rynkowe lub koszyki konsumpcyjne), które przynoszą taką samą satysfakcję konsumentowi, a więc dostarczają takiej samej użyteczności całkowitej. Oznacza to, że dana krzywa obojętności charakteryzuje się stałym poziomem zadowolenia. Przy założeniu danej użyteczności, koszyki mogą różnić się jedynie zmiennymi udziałami ilości wchodzących do niego dóbr. Krzywa obojętności posiada nachylenie negatywne, które zmniejsza się w miarę zwiększania konsumpcji dobra, którego ilość znajduje się na osi odciętych (0X). Krzywa obojętności Mapa krzywych obojętności 60 6. Ograniczenia budżetowe Konsument zawsze dąży do osiągnięcia maksymalnych korzyści z konsumpcji, dlatego więc wolałby dokonywać wyboru między dobrami i usługami, których użyteczności całkowite są jak największe. Konsument zawsze będzie preferował kombinacje dóbr, które znajdują się na wyższej krzywej obojętności w porównaniu do kombinacji na niższej krzywej obojętności. Niestety konsument dokonując wyborów, w oparciu o swoje preferencje napotyka na ograniczenia, które występują w rzeczywistości gospodarczej. Ograniczenia wyborów konsumenta mają charakter obiektywny, związany z istnieniem zjawiska rzadkości zasobów. Do najważniejszych ograniczeń wyborów konsumenta należą:  zasoby pieniężne, którymi w danym momencie dysponuje konsument,  cechy produktów i usług, z którymi konsument spotyka się na rynku. Konsument podejmując w określonym czasie decyzje dotyczące zakupu różnych dóbr i usług musi więc uwzględnić swój budżet. Budżet konsumenta to zestawienie jego rzeczywistych wpływów i wydatków. Suma dochodów płacowych i pozapłacowych, którą konsument w danym momencie ma do dyspozycji stanowi stronę przychodów w budżecie konsumenta. Ograniczeniem budżetowym jest całkowity dochód jaki posiada konsument i którego nie można przekroczyć przy dokonywaniu zakupów, co oznacza, że wydać można tylko tyle pieniędzy ile się ich posiada. Podjęcie decyzji ekonomicznej przez konsumenta jest problemem dwupłaszczyznowym. Z jednej strony ma on określony gust i preferencje w stosunku do pewnych dóbr i usług, zaś z drugiej strony ma ograniczone możliwości dotyczące zasobów pieniężnych. Ta sytuacja to ograniczenie budżetowe nazywane inaczej granicą możliwości konsumpcyjnych. Graficznym odzwierciedleniem ograniczenia budżetowego jest tzw. linia budżetowa (linia ograniczenia budżetowego). Linia budżetowa jest to prosta pokazująca wszystkie kombinacje ilości dwóch dóbr, które mogą być zakupione za cały dochód. 61 Wszystkie kombinacje ilości dobra X i dobra Y na linii budżetowej powstały w wyniku wykorzystania w pełni zasobów pieniężnych konsumenta. Ograniczenie budżetowe, przy danym dochodzie, pokazuje ile trzeba wyrzec się jednego dobra w zamian za dodatkową ilość drugiego dobra. Istnieją jednak takie kombinacje jak: U', U'', U''' oraz R', R'', R'''. Kombinacje U leżą poniżej linii budżetowej i wskazują na to, że konsument nie wydał swoich zasobów finansowych w całości. Natomiast kombinacje R leżące powyżej linii budżetowej wskazują na to, że konsumenta nie stać przy danym dochodzie na ich kupno. Z powyższego wynika, że linia budżetowa oddziela kombinacje osiągalne od nieosiągalnych. 7. Równowaga konsumenta Konsument jako podmiot gospodarujący podejmuje racjonalne decyzje dotyczące konsumpcji co oznacza, ze konfrontuje on swoje subiektywne oceny (odczucia) określające zadowolenie osiągane z konsumpcji dóbr z faktycznymi możliwościami ich realizacji. Decyzje podejmowane przez konsumenta podlegają określonym ograniczeniom, z jednej strony są to preferencje, gusta, chęci reprezentowane przez krzywe obojętności, z drugiej zaś możliwości finansowe określane przez wielkość dochodu i dane ceny rynkowe dóbr, a reprezentowane przez linie budżetową. Z uwagi na preferencje dotyczące kombinacji dóbr możliwych do osiągnięcia przy posiadanych zasobach pieniężnych konsument dąży do sytuacji optymalnej, umożliwiającej mu maksymalizację korzyści z konsumpcji. Sytuację taką określa się jako równowagę konsumenta, w której konsument nie jest zainteresowany w zmianie osiągniętej kombinacji konsumowanych dóbr. Konsument wybiera więc zawsze taki zestaw dóbr, który najbardziej go zadawala. Zestaw dóbr maksymalizujący użyteczność znajduje się w punkcie styczności linii budżetowej z najwyżej położoną krzywą obojętności. Równowaga konsumenta reprezentowana jest przez punkt styczności krzywej obojętności z linią budżetową. Punkt ten przedstawia optymalną kombinację dóbr osiągalną dla konsumenta. Oznacza to, że przy istniejącym ograniczeniu budżetowym, które tworzą ceny dóbr i dochody konsumenta, osiągnięta została krzywa obojętności. 62 W celu wyznaczenia równowagi konsumenta uwzględnia się krzywe obojętności oraz możliwości finansowe przedstawiające ograniczenia budżetowe, w formie linii budżetowej. Tak więc oprócz preferencji i gustów na równowagę konsumenta mają wpływ jego dochody i ceny dóbr. Punkt optimum konsumenta charakteryzuje się tym, że krańcowa stopa substytucji (KSSXY) równa się stosunkowi cen doba Qx do dobra Qy. 8. Przesunięcie linii budżetowej Konsument przechodzący z niższego poziomu dochodu na wyższy poziom, zmienia strukturę konsumpcji. W rezultacie zmian struktury konsumpcji popyt konsumenta na niektóre dobra wzrasta ze wzrostem dochodu, a na inne spada. Dobra kupowane przez konsumenta można podzielić na dwie grupy, w zależności od tego jak zmienia się wielkość popytu konsumenta na dane dobro w relacji na wzrost jego dochodu są to dobra normalne i podrzędne (niższego rzędu). Dobra normalne - jeśli wzrasta dochód konsumenta, a ceny dóbr pozostają niezmienione, wówczas wielkość popytu konsumenta na dane dobro wzrasta. Dobra podrzędne - jeżeli wzrasta dochód konsumenta, a ceny dobra pozostają niezmienione wówczas rozmiary popytu na dane dobro zmniejsza się. W rzeczywistości gospodarczej przeważają dobra normalne natomiast dobra podrzędna są znacznie mniej liczne. 65 Jednostką organizacji gospodarczej producenta jest przedsiębiorstwo. Przedsiębiorstwo zespala podmioty uczestniczące w procesie gospodarczym oraz materialne czynniki produkcji. Przedsiębiorstwo w ekonomii utożsamia się często z producentem. Przedsiębiorstwo to organizacja posiadająca własną nazwę, decydująca o zatrudnieniu określonych czynników wytwórczych, o sposobach wytwarzania swoich produktów i o wszelkich aspektach prowadzonej działalności. Przedsiębiorstwo może wytwarzać dane dobro za pomocą różnych metod, czyli technik produkcji, wyrażających odmienne kombinacje nakładów poszczególnych czynników. Wybór techniki produkcji zależy między innymi od tego, jaką wielkość produkcji dane przedsiębiorstwo zamierza osiągnąć. Przedsiębiorstwa prowadząc swoją działalność podlegają pewnym ograniczeniom. Pierwsze to ograniczenie rynkowe, na które składają się warunki, w jakich zakupywane są czynniki wytwórcze i sprzedawane są produkty. Drugim jest ograniczenie technologiczne tworzone przez dostępne metody produkcyjne. Podstawowym celem producentów w gospodarce rynkowej jest osiągnięcie zysków dzięki zaspokojeniu potrzeb nabywców, a zwłaszcza konsumentów. Aby zaistnieć na rynku i zdobyć zaufanie konsumentów, producenci muszą wykazywać się przedsiębiorczością. Przedsiębiorczość przejawia się w:  decydowaniu o wykorzystywaniu zasobów,  podejmowaniu ryzyka prowadzenia działalności gospodarczej,  inicjowaniu i wdrażaniu nowych technologii produkcji. 11. Decyzje producenta Dostępne metody wytwarzania dóbr różnią się wielkością nakładu pracy i liczbą zastosowanych maszyn. Niektóre wymagają dużego nakładu pracy i małej liczby maszyn, inne zaś - odwrotnie. Przedsiębiorstwo zna stawki płacy za godzinę pracy wykwalifikowanego operatora tokarki produkującej dobra X oraz wysokość opłaty za wynajęcie takiej tokarki. Wie ono także, jak przebiega krzywa popytu na jego wyroby, co pozwala mu określić wielkość sprzedaży (a zatem także przychody) przy różnym poziomie cen. Celem działania przedsiębiorstwa jest maksymalizacja zysku przez wybór optymalnych rozmiarów produkcji. Zmiana wielkości produkcji wpływa zarówno na koszty produkcji, jak i na wielkość przychodów ze sprzedaży. Każde przedsiębiorstwo maksymalizujące zysk z pewnością dąży do ustalenia takiej wielkości produkcji, przy której koszty osiągną poziom najniższy z możliwych. Gdyby tak jednak nie było i istniałaby możliwość utrzymania wielkości produkcji na tym samym poziomie przy niższych kosztach, oznaczało by to, iż przedsiębiorstwo jest w stanie jeszcze powiększyć swoje zyski. Płynie stąd wniosek, iż przedsiębiorstwo dążące do maksymalizacji zysku musi wytwarzać swoją produkcję przy najniższych kosztach. Znajomość dostępnych metod produkcji oraz kosztów najęcia siły roboczej i maszyn pozwala menadżerom obliczyć najniższe koszty wytwarzania każdych rozmiarów produkcji. Minimalizację kosztów wytworzenia kilku dóbr w ciągu roku zapewni najprawdopodobniej zatrudnienie paru 66 pracowników wyposażonych w niewielką liczbę sprzętu. Zwiększenie produkcji dóbr uzasadnia natomiast decyzję o zastosowaniu większej liczby maszyn przypadających na jednego pracownika. 12. Czynniki stałe i zmienne Produkcja wymaga nakładu wielu różnorodnych czynników. Czynniki produkcji wykorzystywane w procesie produkcji możemy podzielić na stałe i zmienne. Czynniki stałe to czynniki, których nakład nie ulega zmianie wraz ze zmianami produkcji w ramach danej technologii. Czynniki zmienne to czynniki, których nakłady zmieniają się wraz ze zmianami rozmiarów produkcji w ramach danej technologii. Podział na stałe i zmienne czynniki produkcji związany jest z uwzględnieniem czasu w analizie procesu gospodarczego. W ekonomii przyjmuje się rozróżnienie krótkiego i długiego okresu czasu, w jakim rozpatrywany jest proces produkcji. Podział ten nie jest jednak związany z upływem czasu kalendarzowego. Długość czasu w ekonomii wyznaczany jest przez zmianę technologii wytwarzania. Krótki okres to okres, w którym nie zmienia się technologia procesu produkcji, a jedynie ulegają zmianie tzw. zmienne czynniki produkcji. Producent wytwarzając dane dobro stosuje określoną technologię niezależnie od tego czy te dobro jest produkowane przez okres miesiąca, roku czy kilku lat. Długi okres czasu to taki okres czasu, w którym następuje zmiana w technologii produkcji wynikająca z postępu technicznego. Producent podejmuje decyzje w dwóch horyzontach czasowych. Na przykład, chęć rozszerzenia skali działalności poprzez zwiększenie wielkości produkcji jest decyzją długookresową, której nie da się urzeczywistnić od razu. Dlatego w okresie przejściowym producent musi podejmować decyzje krótkookresowe. Natomiast okres krótki to taki, w którym są możliwe tylko częściowe dostosowania. Zarówno w krótkim, jak i w długim okresie producent dąży do maksymalizacji zysku, który jest różnicą między całkowitymi przychodami za sprzedaży i całkowitymi kosztami poniesionymi na produkcję. 13. Funkcja produkcji Funkcja produkcji określa maksymalne rozmiary produkcji, jakie są możliwe do osiągnięcia przy różnym poziomie nakładów. Funkcja produkcji jest więc zbiorem technicznie efektywnych metod wytwarzania. Metoda wytwarzania jest technicznie nieefektywna, jeżeli do wytworzenia danej wielkości produkcji zużywa się więcej jednego czynnika produkcji i nie mniej innego czynnika niż inne znane metody wytwarzania, pozwalające osiągnąć tę samą wielkość produkcji. Ponieważ przedsiębiorstwa dążące do maksymalizacji zysku nie są zainteresowane metodami produkcji 67 powodującymi marnotrawstwo, można zatem ograniczyć tą analizę do metod technicznie efektywnych. W celu znalezienia kompletnego zestawu technicznie efektywnych metod produkcji, przedsiębiorstwo korzysta z pomocy inżynierów, projektantów i specjalistów od wykorzystania czasu pracy. Niekiedy przeprowadza eksperymenty, stosując różne metody wytwarzania i obserwując ich wyniki. 14. Linia jednakowego produktu - izokwanta Funkcja produkcji określa maksymalne rozmiary produkcji, jakie można osiągnąć przy danym położeniu nakładów. Jest to zbiór technicznie efektywnych metod wytwarzania. Metody wytwarzania to umiejętność łączenia ze sobą czynników produkcji, zaś technika to zbiór tych wszystkich metod. Ponieważ każdy producent dąży do maksymalizacji zysku, zainteresowany jest stosowaniem efektywnych metod wytwarzania. W długim okresie wszystkie czynniki produkcji są zmienne. Dla producenta istotne jest szukanie optymalnej kombinacji czynników zmiennych, które wykorzystuje do produkcji. Ponieważ w długim okresie kapitał staje się też czynnikiem zmiennym, najbardziej typowa funkcja produkcji odnosi się do kombinacji dwóch zasadniczych czynników produkcji, traktowanych jako zmienne to jest pracy i kapitału. Zasadniczym problemem jest ustalenie, jakie kombinacje tych czynników można zastosować dla uzyskania danej wielkości produkcji. Zakłada się przy tym, że dla wytworzenia danego produktu można zastosować różne proporcje ilościowe nakładów kapitału i pracy. Graficzną ilustracją tych proporcji jest krzywa jednakowego produktu zwana też izokwantą. Jest to krzywa obrazująca jednakowy poziom produkcji przy różnych kombinacjach wykorzystywanych nakładów kapitału i pracy. Każdy punkt na niej ukazuje inną technikę wytwarzania, charakteryzującą się określoną relacją między nakładami kapitału i pracy. 70 Za pomocą tego wzoru można wyznaczyć linię prostą, tzw. krzywą jednakowego kosztu, inaczej zwaną izokosztą. Linia jednakowego kosztu, tzw. izokoszta, przedstawia różne kombinacje czynników produkcji i kapitału, jakie producent może w pełni zaangażować do produkcji przy danym poziomie ich cen i wielkości budżetu producenta. Wszystkie kombinacje pracy i kapitału leżące poniżej izokoszty oznaczają, ze producent nie wykorzystał w pełni środków finansowych. Natomiast kombinacje leżące powyżej izokoszty są niedostępne dla producenta przy jego obecnych środkach finansowych. 17. Optimum producenta Producent podejmując decyzje produkcyjne, ma do swoje dyspozycji informacje dotyczące technologii produkcji (izokwanty produkcji) oraz informacje o cenach czynników produkcji (izokoszty). Analiza produkcji i kosztów służy producentowi do wyboru najlepszej kombinacji czynników produkcji. Podstawowym celem producenta jest dobranie takich nakładów, które minimalizują koszty produkcji. Oznacza to, że dla każdego poziomu produkcji producent powinien minimalizować koszty, co pozwoli mu uzyskać maksymalną sumę zysku. Łącząc ze sobą izokwanty i izokoszty, producent poszukuje optymalnej sytuacji, to znaczy takiej kombinacji nakładu czynników, która przy danych ograniczeniach kosztowych umożliwia osiągnięcie maksymalnej produkcji. Optymalna kombinacja czynników produkcji znajduje się w punkcie styczności linii jednakowego kosztu z możliwie najwyżej położoną izokwantą produkcji. Jest to punkt równowagi przedsiębiorstwa, w którym osiąga ono maksymalną produkcję przy danym koszcie całkowitym. 71 Optymalna kombinacja nakładu czynników znajduje się w punkcie R. inne punkty przecięcia się izokwanty produkcji z linią jednakowego kosztu są mniej efektywne z ekonomicznego punktu widzenia. Zarówno w punkcie A, jak i B producent wydatkuje wszystkie środki na zakup wybranej kombinacji czynników, osiągając przy tym poziom produkcji PC1, który jest niższy od PC2. Optimum producenta wyznaczane za pomocą izokwant i izokoszty zgodne jest z zasadą najniższego kosztu. Oznacza to, że dla każdego poziomu produkcji producent minimalizuje nakłady. 18. Rynek czynników wytwórczych Rynek jest to instytucja ekonomiczna umożliwiająca wymianę produktów i czynników wytwórczych. Gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa spotykają się na dwóch rynkach: na rynku dóbr i na rynku czynników wytwórczych. Na rynek czynników wytwórczych składa się rynek pracy, rynek kapitału i ziemi. Na rynku pracy dochodzi do uzgadniania warunków i zawarcia transakcji związanych z zakupem i sprzedażą siły roboczej. Siła robocza to kapitał ludzki, który jest w dyspozycji gospodarstw domowych. Kapitał ludzki to ogół predyspozycji psychofizycznych ludzi poparty fachową wiedzą, umiejętnościami i doświadczeniem, umożliwiający im uczestnictwo w procesie wytwórczym i uzyskanie dochodów. Ważnym elementem kapitału ludzkiego jest przedsiębiorczość, polegająca na wykorzystaniu potencjalnych możliwości maksymalizacji w drodze stosowania lepszych sposobów organizowania i łączenia posiadanych kapitałów. Rynek kapitału to rynek, na którym kupuje się lub sprzedaje kapitał. Rynek kapitału obejmuje zarówno rynek kapitału fizycznego, a więc rynek dóbr kapitałowych w rodzaju budynków, maszyn, urządzeń, narzędzi i materiałów wykorzystywanych w działalności gospodarczej, jak i rynek kapitału finansowego, a więc rynek mających także znaczenie dla działalności gospodarczej różnego typu środków finansowych, w tym środków pieniężnych i papierów wartościowych. Na rynku ziemi wymianie podlegają wszelkie rzeczy pochodzenia naturalnego, włącznie z powierzchnią ziemi, które mogą znaleźć użyteczne zastosowanie w gospodarce. Pojęcie "ziemia" 72 w szerokim znaczeniu obejmuje wszystkie dary natury, takie jak: powietrze, gleby (ze wszystkim, co na nich rośnie), surowce mineralne oraz bogactwo jezior, rzek i mórz. Zasoby ziemi znajdują się w posiadaniu gospodarstw domowych, przedsiębiorstw lub rządu. Rynek pracy to rynek, na którym dokonywane są transakcje kupna-sprzedaży siły roboczej. Pełni on w gospodarce dwie zasadnicze funkcje: stwarza możliwość otrzymania dochodu przez ludność oraz jest źródłem podstawowego czynnika wytwórczego dla przedsiębiorcy. Jeżeli podaż pracy na rynku pracy jest większa od popytu na nią to mamy do czynienia z rynkiem pracodawcy. Jeśli natomiast występuje sytuacja odwrotna między popytem i podażą pracy to mamy do czynienia z rynkiem pracobiorcy. Stawka płac jest dochodem otrzymanym za przepracowaną jednostkę czasu. Płaca nominalna to ilość pieniędzy, jaką pracownik otrzymuje w konkretnych jednostkach pieniężnych. Natomiast płaca realna informuje nas o ilości produktów, które można nabyć w zamian za daną płacę nominalną. Na rynku pracy istotniejsze są płace realne gdyż informują pracodawców o koszcie zatrudnienia pracownika, a gospodarstwo domowe o ilości towarów, jakie będą wstanie kupić za otrzymane dochody. VI. Mierzenie rezultatów aktywności gospodarczej w skali makroekonomicznej 1. Zakres działania państwa w sferze gospodarczej Najbardziej typowe przejawy roli państwa w gospodarce to:  rola legislacyjna, czyli tworzenie prawa obowiązującego podmioty gospodarcze oraz regulującego obowiązujące między nimi zasady współdziałania i konkurencji. Przejawem roli legislacyjnej jest również stworzenie sprawnych instytucji zapewniających przestrzeganie prawa (sądy, policja, administracja);  rola regulacyjna, czyli wpływ na otoczenie ekonomiczne, w którym działają podmioty gospodarcze. Rolę tę państwo wypełnia poprzez prowadzoną przez siebie politykę gospodarczą: pieniężną, fiskalną, oraz strukturalną;  rola dostarczyciela dóbr publicznych. Dobra publiczne to takie, które państwo może dostarczyć skuteczniej niż sektor prywatny, a które służą zaspokojeniu potrzeb społeczeństwa;  rola redystrybucyjna, czyli zmiana struktury dochodów, skierowana w stronę ochrony grup słabszych ekonomicznie w celu zwalczania ubóstwa. Role tę państwo wypełnia poprzez politykę podatkową, politykę transferów pieniężnych kierowanych do gospodarstw domowych oraz politykę świadczeń dostarczanych gospodarstwom domowym nieodpłatnie, lub poniżej cen rynkowych (jest to więc redystrybucja dochodów, będąca elementem systemu państwa opiekuńczego); 75 Powyższy rysunek ilustruje ruch okrężny pomiędzy gospodarstwami domowymi i przedsiębiorstwami. Krąg wewnętrzny symbolizuje transfery zasobów rzeczowych pomiędzy dwiema grupami podmiotów, natomiast krąg zewnętrzny odzwierciedla odpowiadające im przepływy pieniężne. W rzeczywistości gospodarstwo domowe nie wydają całości swoich dochodów na konsumpcję. Nadwyżkę dochodów nad konsumpcją, w postaci oszczędności, odprowadzają np. do banków. Banki z kolei wolne środki finansowe udostępniają przedsiębiorstwom na finansowanie inwestycji. Zdarzenia te mają miejsce na rynku finansowym, który został uwzględniony na poniższym schemacie. 3. Ruch okrężny dochodu z udziałem państwa i zagranicy Obieg okrężny jest to odbywający się na rynkach przepływ strumieni produktów i czynników wytwórczych między podmiotami gospodarującymi w zamian za płatności dokonywane za nie. 76 Powyższy rysunek pokazuje sposób, w jaki rząd włącza się do ruchu okrężnego płatności w gospodarce. Wydatki państwa G na dobra i usługi oddziałują bezpośrednio na łączny popyt. Państwo również odprowadza z obiegu strumień pieniądza poprzez podatki pośrednie Te, obciążające wydatki, i poprzez podatki bezpośrednie Td, nakładane na dochody czynników produkcji (minus transfery B). największymi pozycjami bezpośrednich wydatków państwa na dobra i usługi są nakłady na służbę zdrowia, szkolnictwo i obronę. Wypłaty z funduszu ubezpieczeń społecznych (emerytury, zasiłki dla bezrobotnych i inne zasiłki) oraz odsetki płacone od długu państwowego to główne rodzaje płatności transferowych. Główną częścią podatków bezpośrednich Td jest podatek dochodowy i składki na fundusz ubezpieczeń społecznych, będące źródłem finansowania emerytur i zasiłków dla bezrobotnych. Podatki pośrednie Te obejmują podatek od wartości dodanej (VAT), specjalne podatki konsumpcyjne pobierane od sprzedaży tytoniu, alkoholu i benzyny oraz podatki od własności wpływające do władz terytorialnych. Biorąc pod uwagę współpracę międzynarodową (gospodarkę otwartą) trzeba uwzględnić kilka czynników. Po pierwsze, trzeba uwzględnić, że część popytu krajowego na dobra zaspokajana jest przez dobra importowane. Po drugie, część dóbr wytwarzanych w kraju sprzedawana jest za granicą. W rezultacie ilość dóbr zużywanych w kraju może się różnić od ilość dóbr wytwarzanych przez gospodarkę krajową. Po trzecie, mieszkańcy danego kraju mogą kupować aktywa za granicą. Po czwarte, aktywa krajowe mogą być kupowane przez cudzoziemców. Ze wszystkimi wymienionymi transakcjami związane są przepływy finansowe między danym krajem a resztą świata. znajdują one wyraz w bilansie handlowym kraju, który jest zestawieniem wszelkich przychodów i wydatków związanych z powyższymi transakcjami. Natomiast napływ kapitału następuje w wyniku zaciągniętych pożyczek w zagranicznych instytucjach finansowych i sprzedaży aktywów rzeczowych i finansowych zagranicznym nabywcom. Podatek jest to obowiązkowe świadczenie pobierane przez państwo i samorządy lokalne bez żadnego bezpośredniego świadczenia wzajemnego na rzecz podatnika. Transferem nazywamy przekazanie określonej sumy dochodów na rzecz ludności, bez bieżącego świadczenia usług. Przykładami płatności transferowych są: emerytury, renty, zasiłki dla bezrobotnych, subwencje. Deficyt budżetowy jest to sytuacja, w której wydatki rządu są większe od jego dochodów, składających się z podatków. Nadwyżka budżetowa jest to sytuacja, w której dochody rządu są większe od jego wydatków. Eksport to sprzedaż produktów krajowych podmiotom, które znajdują się poza granicami kraju. Import to zakup towarów zagranicznych od podmiotów zlokalizowanych poza obszarem kraju. Wielkość eksportu, pomniejszona o wielkość importu, nazywana jest eksportem netto. Jeśli eksport netto jest dodatni, to przyczynia się do wzrostu wydatków ponoszonych w gospodarce, jeśli jest natomiast ujemny, to ogranicza te wydatki. 77 4. Sposoby mierzenia rozmiarów działalności gospodarczej w skali gospodarki narodowej Pomiar makroekonomiczna jest rezultatem stosowania w praktyce systemu rachunku narodowego (systemu rachunkowości społecznej). System rachunkowość społecznej (system Stona) to spójny wewnętrznie zbiór rachunków ekonomicznych zawierający informacje charakteryzujące działalność ekonomiczną w całej gospodarce w sposób użyteczny dla celów analizy ekonomicznej, prognoz i polityki gospodarczej. System ten został oparty na czterech głównych rachunkach: produkcji, konsumpcji, akumulacji (inwestycji) oraz obrotów z zagranicą. Funkcjonują one na zasadzie podwójnych zapisów podobnych do stosowanych w rachunkowości przedsiębiorstw. Dane statystyczne dotyczące poszczególnych sektorów gospodarczych są tak konstruowane by wydatki jednego sektora były jednocześnie dochodami innego sektora. Tak tworzy się zamkniętą sieć przepływów obrazujących podstawowe proporcje makroekonomiczne i globalne wielkości występujące w całej gospodarce. System Stona został uproszczony do trzech rachunków:  tworzenia i wykorzystania produkcji  tworzenia i podziału dochodów  rachunek kapitałowo finansowy. W statystyce międzynarodowej występują dwa systemy rachunku narodowego: 1. System Produkcji Materialnej (MPS) - stosowany dawniej RWPG. W ramach tego systemu przyjmuje się, że nową wartość tworzy wyłącznie sfera produkcji materialnej, do której zalicza się wytworzenie dóbr materialnych, energii oraz świadczenie usług materialnych (transport, handel, łączność). Sfera produkcji niematerialnej (administracja, oświata, służba zdrowia) utożsamiana jest z konsumentami dóbr materialnych. Dochód Narodowy Wytworzony = Produkt Globalny - Koszty Materialne 2. System Rachunku Narodowego (SNA) - stosowany obecnie w większości krajów. Nową wartość tworzy każda działalność przynosząca dochód, a o wielkości tej nowej wartości świadczy wielkość uzyskanego dochodu. PKB = Wartość Globalna - Zużycie Pośrednie Różnica między tymi systemami polega na odmiennym definiowaniu sfery gospodarki tworzącej nową wartość. 80 Jest to miara przeciętnego wzrostu albo spadku cen w kraju, wszystkich dóbr i usług wchodzących w skład PKB. Za pomocą deflatora łatwo można przeliczyć n-PKB na r-PKB i odwrotnie. W systemie ogólnonarodowej rachunkowości, poza PKB, stosuje się jeszcze inne miary aktywności gospodarczej oraz poziomu życia społeczeństwa. Jeśli od PKB odejmiemy amortyzację, czyli wartość zużytego kapitału, to otrzymamy Produkt Krajowy Netto. Amortyzacja jest miarą szybkości zmniejszania się wartości istniejącego w kraju zasobu kapitału trwałego w danym okresie, w wyniku jego fizycznego lub ekonomicznego zużycia. Wszystkie wymienione wielkości PKB lub PNB, wyrażone w cenach rynkowych, zawierają podatek pośredni. PKN pomniejszony o podatki pośrednie wyznacza wielkość zwaną Dochodem Narodowym (DN). Dochód Narodowy jest to suma wszystkich dochodów gospodarstw domowych uzyskanych ze sprzedaży czynników wytwórczych w danym okresie (na ogół roku). Część dochodu narodowego otrzymuje społeczeństwo w postaci Osobistych Dochodów Ludności (ODL). ODL jest tą częścią DN, która pozostaje po potrąceniu nie rozdzielonych zysków, przeznaczonych na rozwój przedsiębiorstw, oraz po spłaceniu podatku od dochodów przedsiębiorstw do budżetu państwa. Jednocześnie ODL jest powiększony o różnego rodzaju transfery z budżetu państwa na rzecz ludności. Osobiste dochody ludności podlegają bezpośredniemu opodatkowaniu. Po uregulowaniu podatków pozostaje dyspozycyjny dochód ludności (DDL). Dyspozycyjny dochód ludności (DDL) są to dochody gospodarstw domowych pop potrąceniu podatków bezpośrednich. Wielkość ta informuje o tym, ile gospodarstwa domowe mogą przeznaczyć na wydatki i oszczędności. 7. Produkt narodowy brutto i dochód narodowy Produkt krajowy brutto mierzymy wartość produkcji wytworzonej w gospodarce danego kraju w ciągu roku. Przeważająca część produkcji powstaje przy zastosowaniu krajowych czynników produkcji, ale funkcjonują również przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagranicznego. Produkcja tych przedsiębiorstw jest wliczona do polskiego PKB. Jednakże zyski tych przedsiębiorstw należą częściowo do współwłaścicieli zagranicznych i odpływać za granicę. Również cudzoziemcy pracujący w Polsce mogą dokonywać transferu swoich dochodów za granicą. Analogicznie, są też polskie przedsiębiorstwa inwestujące i działające za granicą oraz Polacy pracujący w innych krajach, którzy mogą dokonywać transferu swoich dochodów do Polski. W rezultacie tych przepływów dochodów, wartość produkcji krajowej może odbiegać od łącznych dochodów uzyskiwanych przez krajowe 81 gospodarstwa domowe. Dlatego wprowadza się kategorię produktu narodowego brutto, która koryguje wielkość PKB o wspomniane przepływy dochodów. Ponieważ dochody te są w przeważającej mierze związane z własnością, określa się je mianem dochodów z własności. Produkt narodowy brutto (PNB) jest miarą łącznych dochodów osiąganych przez obywateli danego kraju, niezależnie od miejsca świadczenia usług przez czynniki produkcji. PNB jest równy PKB powiększonemu o dochody netto z tytułu własności za granicą. Dochody netto należy rozumieć jako nadwyżkę napływu dochodów z tytułu świadczenia usług czynników produkcji za granicą nad odpływem dochodów powstałych w wyniku świadczenia przez cudzoziemców usług czynników produkcji w kraju. W omówionych miarach produkcji, tj. PKB i PNB, nie bierze się pod uwagę tego, że wyposażenie kapitałowe w procesie produkcji zużywa się. Co prawda, proces tego zużywania się jest stopniowy i dosyć powolny, ale jednak każdego roku pewna część zasobu kapitału zużywa się. Ekonomicznym odzwierciedleniem procesu zużywania się istniejącego zasobu kapitału trwałego jest amortyzacja. Amortyzacja odzwierciedla właśnie równowartość zużycia się zasobu kapitału w danym okresie. Zużywanie się zasobu kapitału fizycznego oznacza, że część dóbr wytwarzanych w gospodarce trzeba przeznaczyć na odtworzenie zużytego kapitału. Część łącznych inwestycji (tzw. inwestycji brutto) musi być przeznaczona na odtworzenie zużytego zasobu kapitału w rozmiarach odpowiadających amortyzacji. Pozostałą część inwestycji (tzw. inwestycje netto) można wykorzystać na powiększenie istniejącego zasobu kapitału. Zarówno PKB, jak i PNB są miarami produkcji uwzględniającymi inwestycje burto. Miarą produkcji uwzględniającą inwestycje netto jest produkt narodowy netto (PNN), nazywany również dochodem narodowym, który oznaczany jest zwykle symbolem Y. Jest on różnicą między PNB a amortyzacją. PNN = dochód narodowy (Y) = PNB – amortyzacja Mimo iż kategoria PNN lepiej niż kategoria PNB odzwierciedla dochód powstający w gospodarce, w analizach ekonomicznych częściej wykorzystuje się PNB. Wiąże się to przede wszystkim z tym, że występują olbrzymie trudności z dokładnym oszacowaniem amortyzacji w skali makroekonomicznej. Kategoria PNB w cenach czynników produkcji odzwierciedla wielkość łącznych dochodów powstających w procesie produkcji. Gdy odejmiemy od niej wartość amortyzacji, podatki bezpośrednie płacone przez przedsiębiorstwa oraz zyski niepodzielne (część zysków przeznaczonych na rozwój przedsiębiorstwa), otrzymamy łączną wartość dochodów osobistych uzyskiwanych przez gospodarstwa domowe w przedsiębiorstwach. Dochody osobiste pomniejszone o podatki bezpośrednie płacone przez gospodarstwa domowe i powiększone o otrzymane płatności transferowe (np. emerytury, zasiłki) określamy mianem rozporządzalnych dochodów osobistych. Ich wielkość informuje o tym, ile gospodarstwa domowe mogą przeznaczyć na wydatki i oszczędności. 82 8. Wzrost a rozwój gospodarczy Procesy gospodarcze nie przebiegają w sposób harmonijny i zrównoważony. Dotyczy to przede wszystkim wzrostu gospodarczego, który statystycznie wyrażany jest przez przyrost produktu narodowego brutto - PNB lub krajowego - PKB w określonym czasie. Teoria wzrostu gospodarczego stara się uchwycić czynniki, które decydują o zmianach podstawowych wielkości makroekonomicznych (produkcji, zatrudnienia, inwestycji, konsumpcji), determinujących poziom rozwoju gospodarczego. Przez wzrost gospodarczy należy rozumieć proces zwiększenia zasobu dóbr konsumpcyjnych i produkcyjnych, znajdujący swoje odzwierciedlenie we wzroście dochodu narodowego (produktu krajowego). Wzrost gospodarczy wyraża więc krótkookresowe zmiany ilościowe, natomiast rozwój ekonomiczny jest terminem szerszym, oprócz zmian ilościowych, takich jak zmiany poziomu produkcji konsumpcji, zatrudnienia, obejmuje przemiany jakościowe w gospodarce, których zaobserwowanie wymaga dłuższego okresu. Między tymi procesami zachodzą ścisłe związki i współzależności. Z jednej strony, tempo wzrostu gospodarczego zależy od potencjału ekonomicznego, poziomu rozwoju technologii i wiedzy, a z drugiej - rozwój ekonomiczny uwarunkowany jest odpowiednim zwiększaniem produkcji dóbr i usług, co wyrażane jest przez przyrost PKB. Rozwój gospodarczy obejmuje nie tylko wszystkie składniki wpływające na wzrost dochodu narodowego, ale także jakościowe przemiany w dłuższym okresie w rzeczowej, własnościowej i instytucjonalnej strukturze gospodarki narodowej. Wzrost gospodarczy wyraża się w:  aspekcie rzeczowym - szybszym wzrostem przemysłu przetwórczego niż przemysłu wydobywczego oraz w jeszcze szybszym wzroście sfery usług konsumpcyjnych w porównaniu ze wzrostem całej sfery produkcji materialnej;  aspekcie własności - powstawaniem własności państwowej i komunalnej, w rosnącym udziale wielkich korporacji w ogólnym zasobie kapitału;  aspekcie instytucjonalnym - rosnącą rolą instytucji państwowych, budżetu państwa oraz systemu bankowego i rynku kapitałowego w funkcjonowaniu gospodarki narodowej. 9. Czynniki wzrostu gospodarczego Wytwarzanie dochodu narodowego traktuje się w teorii ekonomii jako proces tworzenia użyteczności, które są utożsamiane z wartością. Procesie tym biorą udział trzy podstawowe czynniki produkcji, a mianowicie praca jako siła robocza, kapitał jako środki produkcji oraz ziemia jako zasoby przyrodnicze. Ze względu na to, że każdy z tych czynników wykorzystywany jest w procesie produkcji zdobywa on w zamian odpowiednio: płacę, zysk oraz renę. Funkcja produkcji to zależność między produkcją a nakładami czynników produkcji. Funkcja ta wykorzystywana jest zarówno w mikro- jak i w makroekonomii. W mikroekonomii występuje ona w modelu producenta, w makroekonomii natomiast funkcja produkcji, nazywana również Cobba